Pedra de Rosetta, singularísimo obxecto descuberto en 1799 e cuxo estudo permitiu o comezo do desciframento dos xeroglíficos exipcios, o que abriu o camiño a unha historia antiga desde novos supostos metodolóxicos.
A Idade Antiga é a época histórica que coincide co xurdimento e desenvolvemento das primeiras civilizacións ou civilizacións antigas.
O concepto máis tradicional de historia antiga presta atención ao descubrimento da escrita, que convencionalmente a historiografía considerou o fito que permite marcar o final da Prehistoria e o comezo da Historia, dada a primacía que outorgan ás fontes escritas fronte á cultura material, que estuda co seu propio método a arqueoloxía. Outras orientacións procuran atender ao sistema social ou o nivel técnico. Recentemente, os estudos de xenética de poboacións baseados en distintas técnicas de análises comparativos de ADN e os estudos de antropoloxía lingüística están chegando a reconstruír dun xeito cada vez máis preciso as migracións antigas e a súa herdanza nas poboacións actuais.[1]
As civilizacións da Antigüidade son agrupadas xeograficamente pola historiografía e a arqueoloxía en zonas en que distintos pobos e culturas estiveron especialmente vinculados entre si; aínda que as áreas de influencia de cada unha delas chegaron en moitas ocasións a mesturarse e ir moito máis lonxe, formando imperios de dimensións multicontinentais (o Imperio persa, o de Alexandre Magno e o Imperio romano), talasocracias ('goberno dos mares') ou rutas comerciais e de intercambio de produtos e ideas a longa distancia; aínda que sempre limitadas polo relativo illamento entre elas (obstáculos dos desertos e océanos), que chega a ser radical nalgúns casos (entre o Vello Mundo e o Novo Mundo). A navegación antiga, especialmente a natureza e extensión das expedicións que necesariamente tiveron que realizar as culturas primitivas de Polinesia (polo menos ata a Illa de Pascua), é un asunto aínda polémico. Nalgunhas ocasións recorreuse á arqueoloxía experimental para probar a posibilidade de contactos con América desde o Pacífico. Outros conceptos de aplicación discutida son a prioridade do difusionismo ou do desenvolvemento endóxeno para determinados fenómenos culturais (agricultura, metalurxia, escritura, alfabeto, moeda etc.) e a aplicación do evolucionismo en contextos arqueolóxicos e antropolóxicos.
Pobos, culturas e civilizacións na Idade Antiga
Tableta de arxila sumeria con escritura cuneiforme de finais do III milenio a. C. A innovación da escritura é de tal magnitude para o desenvolvemento da civilización que se identifica coa historia mesma.
A desembocadura dos ríosTigris e Éufrates (os dous ríos -pótamos- no medio -meso- dos cales desenvolveuse este espazo de civilización) na Baixa Mesopotamia deu orixe á acumulación de depósitos aluviais na zona de marismas, que vai gañando paulatinamente terreo ao mar fronte á costa en retroceso do Golfo Pérsico (actualmente a máis de cen quilómetros do lugar que ocupaba no IV milenio a. C., e cos dous ríos confluíntes -Shatt al-Arab-). A zona foi propicia (coa condición de manter unha gran capacidade de organización social para o traballo colectivo na construción de obras hidráulicas como canalizacións), regadío e drenaxes, para o desenvolvemento das cidades-estadosumerias (Ur, Uruk, Eridu, Lagash). Estas, en competencia entre si e cos pobos nómades de estepas e desertos circundantes (os do sur e oeste englobados pola historiografía no amplo concepto étnico de semitas e os do leste na zona irania onde se foi formando a civilización elamita), así como cos núcleos que se foron formando máis ao norte (Babilonia) e máis ao norte aínda na Alta Mesopotamia (Nínive); foron desenvolvendo as características constitutivas da civilización (sociedade complexa) e o estado (superestrutura político-ideolóxica): templo, clase sacerdotal e relixión organizada, fronteira, guerra territorial, exército, propaganda, impostos, burocracia, monarquía, construcións como murallas e cigurats; e o trazo que marca o inicio da historia: o rexistro da memoria na escritura.
A dinámica do crecemento territorial levou á formación de imperios, que na súa pretensión de monopolizar o poder, describíanse a si mesmos como un continuo espacial "entre o mar pequeno e o mar grande" (o Golfo Pérsico e o Mediterráneo), en enumeracións máis ou menos fiables de pobos anexionados, destruídos, dispersados, rexeitados, sometidos, tributarios, ou simplemente socios comerciais, aliados ou contactos diplomáticos.
Cordilleiras, mesetas, estepas e desertos caracterizan un difícil medio físico entre o Éufrates ao leste, o Golfo Pérsico ao sur, o Indo ao leste e os Montes Elburz, o Mar Negro e o río Oxus ao norte. No entanto, tamén son a vía terrestre que conecta o Próximo Oriente coa Asia Central e a Asia Meridional (máis dificilmente, sendo máis usada a conexión marítima); e a través desas zonas, en última instancia, co Extremo Oriente. A extensa rexión persa ou irania cumpriría un papel clave na teoría indoeuropea, de debatida validez, que supuña a existencia dun grupo ancestral de pobos das estepas portadores de trazos comúns (lingüísticos, étnicos, culturais e ata de estrutura de pensamento), esencialmente gandeiros (outorgaban un gran valor a vacas, cabalos e cans), de estrutura social patriarcal, xerarquizada e triádica (visible mesmo no seu panteón de deuses[6]), que protagonizaron unha xigantesca expansión que incluiría a conquista da India polos arios; a de Europa polos predecesores de gregos, latinos, celtas, xermanos e eslavos; e a de Mesopotamia, Anatolia, Levante e Exipto por medos e persas.
A zona costeira máis oriental do Mediterráneo, pola súa localización entre África e Asia e as súas favorables condicións físicas, actuou como un "corredor" entre o mar e o deserto, moi compartimentado, aínda que con vales fluviais de dirección norte-sur (os do Xordán e o Orontes), que posibilitou as comunicacións terrestres entre África, Asia e Europa. Ese papel cumpriuse desde o Paleolítico e o Neolítico (Xericó), e acentuouse coas primeiras civilizacións. Os grandes imperios de Exipto, Mesopotamia e Anatolia tiveron nesta zona a súa zona de contacto xeoestratéxico. O contexto crítico de finais do II milenio a. C. permitiu que se desenvolvesen potentes civilizacións locais de forte personalidade e influencia no desenvolvemento histórico posterior (trazos como o alfabeto ou o monoteísmo), cunha proxección moi superior á súa extensión xeográfica ou poboación.
Entre o Tigris e o Monte Líbano comeza unha vasta zona desértica que se estende cara ao sur ata a península Arábiga. Supón un obstáculo insuperable para o desenvolvemento da agricultura máis aló de pequenas zonas de oasis moi dispersos, excepto na zona do Iemen (Arabia Felix -Arabia Feliz-). As actividades económicas que se desenvolveron e permitiron a formación dunha peculiar civilización foron, xa que logo, a gandería nómade e as lucrativas rutas caravaneiras do comercio a longa distancia que conectaban todas as partes do mundo antigo a través dos portos do Mar Vermello, o golfo de Adén e o Golfo Pérsico (abertos ao océano Índico -navegación ata a India e Indonesia-, ao leste de África -onde a relación con Eritrea e Etiopía foi moi estreita- e á costa oriental de Exipto -Berenice-), e cidades do interior como Damasco, Petra ou Palmira (que conectaban co Levante mediterráneo).
Exipto é un don do Nilo (Heródoto), pois poucas civilizacións tiveron unha relación tan determinante cun río. A súa crecida anual permite a fertilidade e a altísima densidade de poboación dunha estreita franxa que percorre o despoboado deserto norteafricano (desertizado no período posglacial) desde as cataratas do sur ata o delta do norte. A dualidade entre o Alto Exipto e o Baixo Exipto forxou, sobre unha sociedade campesiña extraordinariamente estable e vinculada polo traballo colectivo nas obras hidráulicas, unhas institucións e unha cultura caracterizadas pola sacralización da figura do faraón, a fortaleza dos templos, unha eficaz burocracia e unha complexa relixión do máis aló. Dentro dunha gran continuidade ao longo de milenios (que ás veces se interpretou como homoxeneidade ou ata estereotipación, con escasísimas excepcións -o período de Amarna-), mantívose unha repetida dialéctica entre a unidade e a disgregación no devir cíclico das fases da historia exipcia, con períodos de esplendor e de crise.
Amenofis IV realizou unha reforma relixiosa tendente ao monoteísmo de Atón, redenominándose Akhenatón; os seus cambios implicaron ata unha alteración das convencións de representación artística, no que se denominou «estilo de Tell el Amarna» (mediados do século XIV a.C).
A apertura do sarcófago de Tutankhamon por Howard Carter en 1923, un dos momentos máis espectaculares da arqueoloxía. Era unha tumba intacta, e precisamente a do faraón cuxo breve reinado (1336-1327 a.C.) significou a volta á ortodoxia tradicional da relixión exipcia tras a paréntese herética de Akhenatón.
Pirámides de Gebel Barkal, no reino de Napata (ou dos «faraóns negros» ou khusitas), fortemente influenciado pola cultura exipcia. Actual Sudán.
O Partenón, Atenas, século V a.C É o edificio máis representativo da cultura helena, a súa construción foi ordenada polo político grego Pericles, custou aproximadamente trinta millóns de dracmas, o equivalente a unha cifra astronómica de diñeiro, aínda para os estándares modernos. Consiste nunha obra mestra da arte e arquitectura, como tamén da enxeñería: a súa estrutura resistente; os recursos da perspectiva e a súa decoración, utilizados (as) na súa estética, fano merecedor de tal título.
Hélade é o concepto xeográfico e cultural que abarcaba na Antigüidade clásica o territorio habitado polos gregos ou helenos, máis amplo que a actual Grecia, e que comprendería o territorio continental europeo que vai desde o Peloponeso o sur ata unha difusa separación con Macedonia, Tracia e Epiro ao norte; ademais das illas do mar Exeo e do mar Xónico e a costa occidental da actual Turquía (Xonia) ata o Helesponto. Tamén se asimilaban ao concepto de Hélade as colonias gregas establecidas por todo o Mediterráneo; e tamén podían entenderse próximos a el os extensos territorios das monarquías helenísticas de Exipto e o Próximo Oriente, que en maior ou menor medida foran helenizados.
Maqueta da estrutura do palacio de Cnosos. Foi unha asombrosa cidade palatina situada en Creta, de características nunca antes vistas (rede de tubaxes, posición complexa nas bancadas do interior, dimensións moi superiores a outros palacios contemporáneos etc.), polo que se cre que da civilización minoica, os exipcios -non os gregos-, inspiráronse no mito da Atlántida. As teorías arqueolóxicas sobre o catastrófico final da cultura minoica, asociado á chamada «erupción minoica» do volcán que produciu a caldeira actual da illa Santorini (século XVII a.C), tamén permiten a súa asociación con ese mito.
O Imperio macedonio foi o máis vasto do mundo antigo, e tamén o máis efémero: non sobreviviu ao seu fundador, Alexandre o Grande. En plena mocidade, tras suceder ao seu pai Filipo II de Macedonia (que previamente unificara as polis gregas), aplicou a eficaz maquinaria de guerra formada por este á derrota do Imperio persa, o inimigo dos gregos desde as guerras médicas. A súa xesta expandiu a cultura grega por Próximo Oriente e ata a Asia Central e a India, iniciando o período denominado Helenismo.
O estadio de Afrodisias, un dos poucos vestixios que nos quedan desa cidade grecorromana, coñecida no seu tempo polos seus belos edificios de mármore. O estadio é, de feito, unha mestura entre un coliseo e unha pista grega. A razón diso débese a que celebraban batallas sanguentas e ao mesmo tempo xogos como lanzamento de discos.
O Acueduto de Segovia é unha das mostras da profunda romanización de Hispania. Conduce a auga unha distancia superior a 15 km, salvando unha profunda valgada, ata chegar ao outeiro ocupado pola cidade, o que o converte no acueduto romano máis longo conservado.
Italia e Roma antigas
Molde de cadáver humano e obxectos diversos de Pompeia.
Frescos etruscos da «tumba dos leopardos» (Tarquinia), onde se representa un simposion, costume social de clara influencia grega, representado aquí co colorido e a concepción festiva propios da pintura etrusca. Os etruscos desenvolveron unha civilización con características orientalizantes dentro do contexto itálico, do que foron a potencia dominante ata que Roma, a capital latina que estivo sometida a reis etruscos (Monarquía romana), terminouse impondo nos primeiros tempos da República (do século V a.C ao século III a.C).
Busto de Xulio César, o último «home forte» da República (outros foron Mario, Sila ou o seu principal rival, Pompeio), e antecesor inmediato do Imperio romano, que deseñou o seu herdeiro Octavio Augusto baixo a forma de principado (finais do século I a.C. A expansión territorial de Roma e as guerras civís republicanas significaron socialmente a superación da oposición inicial entre patricios e plebeos e a constitución dun modo de produción escravista que fixo ascender unha poderosísima aristocracia.
Planta do Coliseo de Roma ou Anfiteatro Flavio, onde sentaban 5000 espectadores a observar espectáculos sanguentos como batallas entre gladiadores ou con feras salvaxes, e inclusive batallas navais (naumaquias). A expresión panem et circensis ("pan e circo") declaraba a intención demagóxica de afagar e embrutecer as masas populares á vez que se garantía o seu apoio á figura imperial; de modo similar a como o fixeron os dirixentes da fase final da República romana.
Fases da expansión territorial de Roma, desde o Lacio inicial ata a máxima extensión nos tempos de Traxano (século II), e a posterior división do imperio e caída de Occidente.
As estepas da Asia Central tiveron historicamente unha estreita relación (dialéctica de pobos nómades e sedentarios) coa chaira do Indostán, e esta co a Península do Decán. A conexión por terra co Oriente Medio a través dos desertos de Irán foi, en cambio, máis comprometida, mentres que a navegación polo mar Arábigo permitiu rutas máis fluídas. No entanto, todas elas foron experimentadas, ás veces no transcurso da mesma expedición, como foi o caso da de Alexandre o Grande (326 a. C).
O illamento xeográfico desta zona está marcado polas máis altas cordilleiras do mundo: o Himalaia, o Altai, o Hindu Kush, o Tian Shan, o Pamir e o Caracorum; e algúns dos máis extensos e secos desertos: o Taklamakan e o Gobi. Ata as comunicacións marítimas entre a India e a China son dificultosas (exposición aos monzóns, prolongada navegación pola interposición da península de Indochina e a península de Malaca que obriga a cruzar por zonas como o estreito de Sunda ou o estreito de Malaca). Aínda así, existiron contactos, como testemuña a continuidade de rutas comerciais e a difusión de tecnoloxías, alfabetos e relixións (o hinduísmo ao Sueste asiático e o budismo no Tíbet, na China e no Xapón). No entanto, a dificultade dese contacto percibíase como resultado dunha viaxe de dimensións míticas
(Viaxe o Oeste).
Iumbulagang, fortaleza que se considera a primeira construción edificada no Tíbet, e que sería fundada pola seu mitolóxico primeiro rei, Nyatri Tsenpo (cara ao século II a.C.).
O deserto do Sáhara e as dificultades do curso superior do Nilo supuxeron dúas formidables barreiras xeográficas que provocaron unha descontinuidade cultural moi importante entre o norte de África e a África subsahariana. No entanto, foron o suficientemente permeables como para permitir o contacto mediante rutas caravaneiras coa zona do río Níxer e o golfo de Guinea, e o contacto a través do Mar Vermello con Eritrea e Etiopía, zonas fortemente vinculadas á península Arábiga. O caso especial de Madagascar é consecuencia da procedencia da poboación malgaxe, relacionada a través do océano Índico con outras poboacións malaio-polinesias.
A extraordinaria extensión da colonización polinesia no Pacífico, nun triángulo cuxos vértices están en Nova Zelandia, Hawai e a Illa de Pascua, e cuxo centro é Tahití. A unidade etnográfica desta cultura obsérvase en características antropolóxicas físicas, lingüísticas, ideolóxicas, sociais e económicas (determinados cultivos e gandos -porcos e aves-).
A expedición de Thor Heyerdahl na Kon-tiki foi un intento imaxinativo de arqueoloxía ou antropoloxía experimental que pretendía comprobar a posibilidade de viaxes entre América do Sur e o Pacífico, baseándose na capacidade de navegación de balsas similares aos «cabaliños de totora» do lago Titicaca. No entanto, a interpretación máis usual das evidencias arqueolóxicas e antropolóxicas mantén que o asentamento orixinal da poboación de América realizouse vía terrestre, e de norte a sur, mentres que a de Oceanía realizouse de oeste a leste.
Símbolos dos deuses maorís. Tangaroa sería un heroe divinizado cuxa xenealoxía consérvase nos mitos polinesios, mantidos pola tradición oral, e que permiten describir e ata datar sucesivas migracións que comezarían desde algún punto de Indonesia (posiblemente a Illa de Xava, calculouse no século III a.C.) e continuarían por radiación de illa en illa ata alcanzar a máxima expansión no século XII.[10]
A novela histórica xurdida no romanticismo tivo na Idade Media o seu principal escenario (véxase medievalismo), pero tamén se buscou a ambientación en distintas civilizacións da Idade Antiga.
Moitas das novelas adaptáronse ao cine ou a televisión:
Co nome de peplum (do grego "πεπλον" -peplo-) desígnase a un subxénero cinematográfico en que a ambientación na Antigüidade é unha simple escusa para unha película de aventuras de baixo orzamento na que os anacronismos e outras incongruencias á historia son abundantes (Hércules, de 1958, e Ercole, Sansone, Maciste e Ursus gli invincibili (Hércules, Sansón, Maciste e Ursus), de 1964). As características do xénero propiciou a realización de numerosas secuelas e parodias.
"Ex oriente lux!" Dise que con esta exclamación saudaban os romanos o sol cando se elevaba sobre as montañas samnitas. A expresión fíxose unha frase soada universal, usada se cadra por casualidade en sentido orixinal, pero case sempre simbolicamente para suxerir que a nosa cultura occidental provén no fondo de Oriente.
↑Historia universal Salvat-El País (tomo 3: «Emigraciones en el Océano Pacífico»), páx. 142, ISBN 84-345-6232-4.
↑Artigo sobre o asunto en El País, 17 de xaneiro de 2009. Cita tres exemplos de recente aparición: Centurión (de Simon Scarrow. Barcelona: Edhasa, 2008), A aguia da Novena Lexión (de Rosemary Sutcliff. Barcelona: Plataforma, 2008) e César, as cinzas da República (de Gisbert Haefs. Barcelona: Edhasa, 2008).
.jpg)
.jpg)
.JPG)
![Símbolos dos deuses maorís. Tangaroa sería un heroe divinizado cuxa xenealoxía consérvase nos mitos polinesios, mantidos pola tradición oral, e que permiten describir e ata datar sucesivas migracións que comezarían desde algún punto de Indonesia (posiblemente a Illa de Xava, calculouse no século III a.C.) e continuarían por radiación de illa en illa ata alcanzar a máxima expansión no século XII.[10]](Ficheiro:Maorigodsymbols.jpg)
