Od co najmniej 1412 do 1959 samodzielna wieś. Jesienią 1954 Wielopole weszło w skład gromady Zagórz[5], której 31 grudnia 1959 nadano status osiedla, przez co Wielopole stało się integralną częścią Zagórza. 1 listopada 1972 osiedle Zagórz włączono do Sanoka, przez co Wielopole stało się integralną częścią Sanoka, a za razem jego najdalej na południe wysuniętym obszarem[6]. 1 lutego 1977 Wielopole wyłączono z Sanoka jako składową nowo utworzonego miasta Zagórz[7].
Położenie
Panorama Wielopola od strony linii kolejowej w ZagórzuOsława na Wielopolu, w oddali ruiny XVIII-wiecznego klasztoru oo. Karmelitów Bosych na wzgórzu Mariemont (345 m n.p.m.)
Od zachodu granicę Wielopola wyznaczają: pasmo góry Dział wraz z lasem pomiędzy Suszkowem a Porażem oraz część masywu Skowronówki, od południa: od góry Dział poprzez Osławę do północnych zboczy góry Oszczacz (439 n.p.m.)[8], dalej drogą leśną stanowiącą wododział rzek Osławy i Sanu aż do Łysej Góry (420 n.m.p.), od wschodu: od Łysej Góry leśną drogą wododziałową do lasu Garb i w dół drogą stanowiącą granicę z Postołowem do rozstaju dróg przy dębie, od północy: polną, a następnie leśną drogą w lesie Długie (powyżej linii wysokiego napięcia) do rzeki Osławy powyżej Bednarki, i stąd nurtem rzeki poniżej mostu, i dalej na przełaj do zachodnich stoków Skowronówki, a stamtąd do północno-wschodniego stoku góry Dział.
Najniżej położony punkt to lustro Osławy powyżej Bednarki 330 m n.p.m, najwyżej: góra Dział (496 m n.p.m.), wzgórze Oszczacz (444 m n.p.m.), Łysa Góra (420 m n.p.m.), Prowały (395 m n.p.m.).
Osiedle Wielopole tworzy układ dziesięciu ulic: Batorego, Dolna, Kasarnia, Kopalniana, Łamana, Miarki, Miodowa, Rzemieślnicza, Słowicza oraz Urocza charakterystyczny dla zabudowy wsi typu łańcuchówka.
Rzeka Osława na Dolnym Wielopolu. Na pierwszym planie nieistniejąca już wyspa. Zdjęcie wykonane ze wzgórza Skowronówka (zoom) latem 2009 roku.
Głównym ciekiem wodnym przepływającym przez Wielopole jest rzeka Osława stanowiąca lewy dopływ Sanu. Osława początkowo płynie w kierunku północnym by poniżej mostu skręcić w kierunku wschodnim, a na końcu wsi ponownie na północ. Na terenie Wielopole do Osławy uchodzi pięć potoków; lewe dopływy: dwa bezimienne potoki na Suszkowie mające swe źródła na wschodnich zboczach góry Dział; prawe dopływy: największy z nich potok Smolnik wypływający z masywu góry Gruszka i uchodzący do Osławy na Górnym Wielopolu, potok Orniszkowy mający swe źródła na Łysej Górze zasilający stawy w Dolnym Wielopolu oraz bezimienny potok wypływający również z Łysej Góry, przepływający koło leśniczówki i uchodzący do Osławy na samym końcu wsi.
Osława jako typowa rzeka górska ma wyjątkowo zmienny stan wód; podczas suchego lata rzeka niemal zamiera, zaś podczas dużych opadów atmosferycznych wody Osławy występują z koryta zalewając nadrzeczne łąki. W zimie rzekę często pokrywa kra, a gwałtowne topnienie lodu powoduje zatory lodowe. Ostatni groźny zator miał miejsce w 2002 roku, w wyniku którego nastąpiły lokalne podtopienia, a wojsko wysadzało w powietrze blokującą rzekę krę.
Przed II wojną światową powyżej brodu na Dolnym Wielopolu istniała drewniana tama, która kierowała wody rzeki do położonego przy lewym brzegu sztucznie wykopanego kanału o nazwie Młynówka, przy którym znajdował się młyn.
Gleby
Na terenie Wielopola występują ubogie gleby górskie o dużym stopniu kwasowości. W dolinie rzeki Osławy, tam gdzie znajdują się zagrody gospodarskie występują gleby klasy czwartej. Powyżej miejscowości na okolicznych wzgórzach to gleby klasy piątej, a niekiedy i szóstej, ostatniej
Flora
Nad brzegami rzeki Osławy występują zalążki lasów łęgowych, które jednak wskutek regularnej wycinki przybrały postać krzaków. Dominującymi gatunkami są w nich wierzba i olcha, z domieszką jesionu, czeremchy, lipy, czereśni i trzmieliny zwyczajnej. Pod drzewami rośnie m.in. knieć błotna, czosnek niedźwiedzi, zawilec i łopian. W Dolnym Wielopolu i w Suszkowie ciągną się nadrzeczne łąki nazywane przez miejscowych rynią (ryń). Na skutek zaprzestania letniego wypasu bydła zarastają one jednak chwastami i krzakami. W ostatnich trzech dekadach pojawił się tam inwazyjny Barszcz Sosnowskiego, który niekoszony niebezpiecznie rozprzestrzenia się.
Powyżej terenu zalewowego rzeki ciągną się zabudowania miejscowości, a nad nimi pola uprawne. Uprawia się warzywa, ziemniaki, zboża, a mniej urodzajne stanowiska zajmują pastwiska.
Zachodnie, nasłonecznione zbocza wzgórz nad Górnym Wielopolem – ciągnące się południkowo, równolegle do Osławy – porastają ciepłolubne gatunki liściaste: grab, paklon, lipa, dąb szypułkowy, brzost oraz leszczyna tworząc zadrzewienie zwane lokalnie debrzą chociaż sam szczyt – Prowały pozostaje bezleśny.
Najwyżej położone partie miejscowości porasta las. Dominującym w nim gatunkiem jest jodła, z dodatkiem sztucznie tu wprowadzonej sosny, świerka oraz modrzewia. Brzoza i osika rosną na obrzeżach. Na zarastających polach oraz nasłonecznionych polanach spotyka się jałowiec pospolity; całkowity natomiast brak cisa niegdyś powszechnie występującego w całych Karpatach.
W wyższych partiach miejscowości (powyżej 400 m n.p.m.) las mieszany przechodzi w typowy dla Bieszczadów górski las bukowy, z dodatkiem jaworu. Buczyny występują głównie na zboczach góry Oszczacz i Dział. Resztę powierzchni leśnej zajmują lasy mieszane oraz liściaste, na ogół jednak młode, małowartościowe i przetrzebione wskutek rabunkowej gospodarki leśnej.
Zdecydowaną większość lasów stanowią Lasy Państwowe wchodzące w skład leśnictwa Wielopole z siedzibą w Tarnawie Górnej[10] podlegające Nadleśnictwu Lesko[11]. Pomiędzy Dolnym Wielopolem a Zagroniami znajduje się las gromadzki będący de factoserwitutem dla mieszkańców Wielopola. Pozostały obszar powierzchni leśnej stanowi własność prywatną.
Główną metodą hodowli lasu stosowaną w Nadleśnictwie Lesko jest system przerębowo – zrębowy i przerębowy sposób zagospodarowania z rębniami stopniowymi i długim okresem odnowienia 20–30 lat[12].
Od lat 90. XX stulecia wskutek kryzysu ekonomicznego oraz populacyjnego porzucono uprawę roli w wielu miejscach; opuszczone pola i pastwiska w bardzo szybkim tempie porasta las. Byłe użytki rolne na początku opanowują gatunki pionierskie: sosna i brzoza, dopiero po jakimś czasie pojawiają się tam właściwe gatunki leśne. Proces ten szczególnie jest widoczny na Garbie, Zagroniach oraz w okolicach Łysej Góry.
Występują liczne gatunki ptaków: bocian biały (gniazdo na słupie energetycznym przy jednych z domostw), czapla siwa oraz ptaki drapieżne z rodziny jastrzębiowatych.
Latem 2010 roku w okolicznych lasach pojawiły się – niewidziane tu od średniowiecza – niedźwiedzie[15] zaś latem 2014 roku – żubry (dokonało się to w ramach migracji tych ostatnich z Bieszczadów na Pogórze Przemyskie).
W ramach Polskiego Związku Łowieckiego (koło łowieckie „Świstak” w Zagórzu[16]) prowadzona jest gospodarka łowiecka. W lasach położonych na obszarze osiedla Wielopole znajdują się cztery ambony myśliwskie: w lesie Garb, przy drodze wododziałowej na wzgórzu Oszczacz, dwie koło Łysej Góry.
Adam Fastnacht w książce zatytułowanej Osadnictwo Ziemi Sanockiej w latach 1340–1650 pisze:
Na oznaczenie znanej już w 1412 wsi Wielopole pojawia się w 1437 określenie villa antiqua Velepole, wskazująca na powstanie nowej osady obok starej. Zapiska z 1454 i późniejsze mówią o wsi Woli należącej do Wielopola. W 1462 wieś ta jest określana jako Veylopole Superior, a w 1468 zwana Wielopolską Wolą. Nazw tych później nie spotykamy, ale pojawia się w latach 1481–1482 nazwa Smolnica na oznaczenie wsi stale przy Wielopolu występującej. Położenie jej w stosunku do sąsiednich osad określa ściślej zapisek z 1495 mówiący o wsiach Wielopole i Smolnica, leżących nad rzeką Osławą między wsiami Osławą i Tarnawą. Smolnica wymieniana była w XVI–XVII w. łącznie z Wielopolem, lecz obecnie wieś tej nazwy nie jest znana. Osada jednak nie przestała istnieć, lecz złączyła się z Wielopolem, a śladem dawnej nazwy jest niewątpliwie Wielopole Smolińskie w 1735, niwa Smolnik wymieniona w Metryce Józefińskiej w 1786 oraz potok Smolnik, znany obecnie w górnej części Wielopola. [...] Inną dawną osadą był Suszków, wymieniony w r. 1483 jako wieś, obecnie część Wielopola[19].
Nazwa miejscowości jest bezsprzecznie, rdzennie polska i – w tak zapisanej formie – występuje wyłącznie w polskim obszarze etnograficznym. Nazwa Wielopole wskazuje na bogactwo pół uprawnych w tej miejscowości, a jednocześnie jej znaczy obszar w stosunku do sąsiednich wsi.
Herb Sas (Drag) – herb szlacheckiwołoskiego rodu panów Tarnawskich[20] wywodzących się z północno-wschodnich obszarów Królestwa Węgier (Komitat Máramaros) – założycieli i pierwszych dziedziców Wielopola od końca XIV do początków XVIII wieku[21].Niemieckie enklawy osadnicze w Małopolsce oraz Rusi Czerwonej w XV wieku z zaznaczonym Wielopolem; fragment niemieckiego atlasu historycznego z roku 1934, wyd. Poznań.
Wieś Wielopole podobnie jak większość wsi w okolicy lokowana została na prawie niemieckim. Od 1434 roku Wielopole znalazło się w granicach ziemi sanockiej wchodzącej odtąd w skład nowo utworzonego województwa ruskiego ze stolicą we Lwowie.
We wsi mieszkali Polacy, Niemcy i Rusini. Podobnie jak w innych wsiach Pogórza Niemcy stanowili znaczący substrat ludności (zob. Głuchoniemcy), chociaż już w XVI wieku ulegli całkowitej polonizacji[22]. Zanotowane nazwiska kmieci pochodzenia niemieckiego w XV w.: Iohannes Sopil (1435), Rab (1443), Chodor (1445), Hanusz Szebith (1449), Iohannes Szopil, Michal Szalnar, Mathis Libnaw, Stephanus Kaerth, agrum Bernathowske[23].
Pierwsza historyczna wzmianka z 1412 roku mówi, że Wielopole stanowiło własność Mikołaja i jego brata Steczka z Tarnawy. Wywodzący się z Królestwa Węgierwołoski ród Dragów-Sasów otrzymał od węgierskich królów wiele nadań na Rusi Czerwonej, stając się odtąd nową warstwą rycerską w nowo przyłączonej prowincji[24]. Jeden ze szczepów Dragów-Sasów, który rozpoczął kolonizację doliny dolnej Osławy przyjął wkrótce od rodzinnego gniazda Tarnawy nazwisko Tarnawski[25]. Tarnawscy wyróżniali się przedsiębiorczością; w XV w. założyli większość wsi w dolnym biegu Osławy m.in. Wielopole, Zagórz, obie Tarnawy, Poraż, Łukowe, Czaszyn, pozostając przez dwa kolejne stulecia – obok Balów oraz Herburtów – jednym z najznamienitszych rodów Ziemi Sanockiej[26].
Choć chorąży posiadał dość pokaźny majątek, miał też wielkie długi. Jego głównym wierzycielem był referendarz koronny – starosta przemyski Jan Tomasz Drohojowski. Spodziewając się poważnych kłopotów ze strony tej wysoko postawionej osoby, chorąży aktem wieczystej donacji przekazał cały swój majątek nieruchomy kasztelanowi przemyskiemu Diabłowi-Stadnickiemu. Spór o niespłacone długi pomiędzy Tarnawskim a Drohojowskim przekształcił się w lokalny konflikt zbrojny. Za Tarnawskim opowiedziała się miejscowa szlachta oraz Diabeł-Stadnicki. Prywatna wojna podjazdowa trwała cztery lata i zakończyła się ostatecznie zamordowaniem Drohojowskiego w 1605 r. przez ludzi nasłanych przez „Diabła”[27]. Po śmierci chorążego, zgodnie z umową, cały majątek Tarnawskiego – w tym Wielopole – przeszedł w ręce rodu Stadnickich.
1772–1918
Wielopole i okolice – fragment austro-węgierskiej mapy wojskowej z 1877 r. Skala 1:75 000[28]
W 1772 roku w wyniku I rozbioru Polski Wielopole znalazło się w granicach zaboru austriackiego. Początkowo Wielopole należało do cyrkułu liskiego, a następnie – po restytucji powiatów w Galicji w latach 60. XIX wieku – w granicach powiatu sanockiego.
Pod koniec XIX wieku wieś liczyła 63 domy i 387 mieszkańców – w tym: 326 grekokatolików, 42 rzymskich katolików, 19 izraelitów[31].
W połowie XIX wieku właścicielami posiadłości tabularnej Wielopole byli Wincenty i Magdalena Rylscy[32]. Pod koniec XIX wieku właścicielem tabularnym dóbr we wsi był Karol Puza[33]. W 1905 Grzegorz Łepkowski (syn Maksymiliana) posiadał we wsi obszar 98,7 ha[34]. W 1911 właścicielką tabularną była Olga Łępkowska, posiadająca 98 ha[35].
Na początku I wojny światowej żandarmeria austriacka rozstrzelała w Lesku dwóch mieszkańców Wielopola: Michała Piszko i Michała Kapanajko[36]. Domniemani szpiedzy rozpalili ognisko na górze Gruszka, a w konsekwencji zostali posądzeni o moskalofilstwo i szpiegostwo na rzecz Rosjan.
1918–1939
Widok generalny Wielopola ze wzgórza Mariemont, przed 1936
Kładka nad Osławą - widok z prawego brzegu rzeki na Skowronówkę, przed 1936
Kładka nad Osławą - widok od strony linii kolejowej, przed 1936
W odrodzonej Rzeczypospolitej Wielopole tworzyło samodzielną gminę i leżało w powiecie sanockim w województwie lwowskim. Od 1 sierpnia 1934 roku w ramach przeprowadzonej reformy administracyjnej Wielopole znalazło się w gminie wiejskiej Sanok[37].
12 września 1939 roku Wielopole wraz z okolicą zostało zajęte przez wojska niemieckie i słowackie. Okupantom hitlerowskim wyraźnie sprzyjała większość ludności ukraińskiej. W okolicznych wsiach Ukraińcy (m.in. w Zagórzu, Sanoczku i Komańczy) zorganizowali tzw. pogrzeby Polski utrzymane w konwencji happeningu[39]. Nacjonalistycznie nastawieni Ukraińcy wstępowali do tworzonej pod auspicjami nazistówUkraińskiej Policji Pomocniczej. Obejmowali także stanowiska w miejscowej administracji i szkolnictwie.
W okresie okupacji wieś Wielopole podlegała jurysdykcyjnie gminie ziemskiej w Zagórzu (Landgemeine Zagor), która jednocześnie była częścią powiatu sanockiego (Landkreis Sanok), ten z kolei znajdował się w Dystrykcie krakowskimGeneralnego Gubernatorstwa.
W strukturze wojskowo-administracyjnej Polskiego Państwa Podziemnego obszar Wielopola podlegał organizacyjnie Placówce Zagórz nr X OP-23Armii Krajowej, którą dowodził mieszkający w miejscowym dworze Alojzy Bełza ps. „Alik”. Od maja 1942 do września 1944 ruch oporu prowadził w terenie działalność dywersyjną i sabotażową[40][41].
W styczniu 1942 roku Niemcy zastrzelili przeprawiające się przez Osławę trzy wielopolskie Żydówki, które ukrywała w leśniczówce na Długim Antonina Paszkiewicz. Jesienią 1943 roku Niemcy rozstrzelali w Zagórzu 19 Żydów z Wielopola, w tym 14 mężczyzn i 5 kobiet[42].
W sierpniu 1944 roku wycofujący się Niemcy, w ramach przygotowań do zbliżającego się frontu, zarządzili przymusową ewakuację wszystkich mieszkańców Wielopola (m.in. do Poraża i Łukowego). Rozkaz wykonano.
W ramach Operacji wschodniokarpackiejArmii Czerwonej, przeprowadzonej na froncie wschodnim w Karpatach w dniach 8 września – 28 października 1944 r. siłami 2 Frontu Ukraińskiego i 4 Frontu Ukraińskiego roku zdobyto większość miejscowości powiatu sanockiego – w tym – 12 września Wielopole[43]. Przesunięcie się frontu w kierunku południowym pozwoliło Wielopolanom powrócić do domów. Podczas przechodzenia frontu poległo 16 żołnierzy sowieckich oraz trzech cywilów[44].
Według powojennych danych straty wśród mieszkańców wsi Wielopole wyniosły 36 osób – w tym: 26 Żydów, 7 Polaków oraz 3 Rusinów. 35 osób wywieziono na roboty do Niemiec. Na 144 domów uszkodzonych zostało 57. Wartość szkód materialnych wyniosła 64 tys. złotych (według cen z roku 1939)[45].
UPA posiadała tu siatkę wywiadowczo – szpiegowską, a także bazę zaopatrzeniową[46]. W lasach otaczających Wielopole znajdowały się cztery kryjówki (l.p. w jęz. rus: криївка, kryjiwka) UPA. Trzy z nich położone były w następujących miejscach: przy potoku niedaleko dzisiejszej leśniczówki, w pobliżu leśniczówki Paszkiewicza na Długim oraz na Łysej Górze. Wszystkie z nich zostały wykryte przez polskie siły bezpieczeństwa podczas Akcji Wisła. Ostatnia czwarta, niewykryta, znajdowała się na Garbie (wciąż widoczne po niej zapadlisko).
W obawie przed możliwym atakiem UPA na Wielopole, w 1945 utworzono posterunek Milicji Obywatelskiej, początkowo lokalizując go w miejscowym młynie, po czym przeniesiono do prywatnego domu na prawym brzegu rzeki koło szkoły (dzisiejszy dom p. T.). W dniach 22–23 czerwca 1946 roku aresztowano miejscowego komendanta pod zarzutem współpracy z Antonim Żubrydem[47].
Zdarzały się pojedyncze akty terroru i morderstwa dokonywane przez UPA na mieszkańcach Wielopola. W 1946 r. w domu Skrekli na Długiem został raniony przez żołnierza polskiego Glonka, jeden z przebywających tam członków UPA. Ranny zmarł na Gruszce, dwaj pozostali zbiegli. UPA w odwecie zamordowała na terenie wsi trzech jej mieszkańców; Suchackiego, Krzywdzika i Paszkiewicza oraz spaliła pięć budynków mieszkalnych oraz usiłowała wysadzić w powietrze wiadukt kolejowy niedaleko kościoła w Zagórzu. Nadto co pewien czas zabierała bydło, konie wozy i żywność[48].
6 lutego 1946 r. około godz. 20.30 w Zagórzu został zamordowany przez UPA Karol Masio z Wielopola. UPA wywołała Masia z domu i w odległości 100 m od domu zastrzeliła[49].
2 marca 1946 r. około godz. 14.30 oddział konny UPA w sile około 24 ludzi w rejonie gromady Wielopole stoczył walkę z oddziałem WP. Ze strony UPA zginęło trzech ludzi. Po stronie WP strat nie było[50].
W nocy z 2 na 3 marca 1946 r. oddział operacyjny 34 pp w sile 40 żołnierzy pod dowództwem ppor. Ludwikowa wyruszył z odsieczą załodze ochraniającej młyn i stację kolejową Wielopole. Oddział UPA został rozproszony[51].
5 marca 1946 r. oddział WOP-u z 263 baonu stacjonującego wówczas w Olchowcach wyruszył pod dowództwem sierżanta Tadeusza Słubika na rozpoznanie wsi Wielopole. W Wielopolu według rozpoznania przebywał oddział UPA, duży i posiadający kilka zaprzężonych furmanek. W wyniku gwałtownego ognia prowadzonego pod osłoną nocy oddziałowi WOP-u udało się rozproszyć grupę UPA, zdobyć kilka furmanek i broń. Pościgu zaniechano ze względu na znaczną przewagę oddziału UPA. Słubik po zadaniu strat wycofał się wraz ze swym oddziałem[52].
23 września 1946 r. MO z Zagórza około godz. 15 ujęła w gromadzie Wielopole Jana B., członka UPA[53].
8 października 1946 r. w godzinach popołudniowych w czasie obławy przez MO z Zagórza oraz WP został ujęty członek grupy „Chrina” – S.[54]
17 października 1946 r. około godz. 19-20 oddział WP i MO z Zagórza stoczył w Górnym Wielopolu walkę z oddziałem UPA (25-50 osób) z oddziału „Chrina”. W wyniku walk spłonął dom NN Czecha[55].
14 listopada 1946 r. w godzinach wieczornych patrol UPA w sile 5 ludzi wyznaczył kontyngent w gromadzie Wielopole w domach polskich (po 3 m zboża i 1 sztuce bydła)[55].
4 sierpnia 1947 r. około godz, 19-20 oddział UPA w sile 5 ludzi ubrany w polskie mundury dokonał akcji rabunkowej u mieszkańca Wielopola Feliksa J., zabierając jałówkę i żywność. J. rozpoznał w grupie napadających: Bunię z Postołowa, Czabana z Doliny, Kopijczyka z Zagórza, Knysza z Wielopola, NN ps. „Kirson”. Wszyscy należeli do oddziału „Chrina”[56].
W 1972 Wielopole po 560 latach przestało być wsią i stało się de iure osiedlem „Wielkiego Sanoka”.
1 lutego 1977 roku Wielopole stało się częścią nowo utworzonego miasta Zagórza[58].
W 1985 roku otwarto do użytku, pierwszy w dziejach Wielopola, most.
Kalendarium wydarzeń po 1989
W czerwcu 1992 dokonano gazyfikacji.
22 listopada 1992 ks. Jan Pipka odprawił pierwsze od 45 lat nabożeństwo greckokatolickie w miejscowej cerkwi[59].
W 1994 dokonano telefonizacji.
7 marca 2008 r. przed domem jednego z mieszkańców Wielopola na ulicy Batorego na Suszkowie miał miejsce zamach bombowy. Starszy mężczyzna w wyniku odniesionych obrażeń zmarł. Zamach bombowy w Wielopolu znalazł się w czołówce programów informacyjnych mediów ogólnopolskich[60].
14 września 2008 roku w Wielopolu odbyły się dożynki gminne[61].
15 grudnia 2009 ruszyła budowa kanalizacji w południowej części Gminy Zagórz obejmująca m.in. Wielopole[62].
20 lutego 2010 roku w wyniku zatoru lodowego na rzece Osławie doszło do podtopienia dwóch domostw[63].
17 maja 2010 roku w wyniku intensywnych opadów deszczu Osława wystąpiła z brzegów podtapiając trzy domostwa. Konieczna była również ewakuacja jednej osoby[64][65]. Następnego dnia wody rzeki opadły.
28 października 2013 roku osiedle Wielopole w całości podłączono do sieci wodociągowej.
Zmierzch w parku dworskim. W oddali cerkiew, w tle masyw Skowronówki.
W dolnym końcu wsi znajduje się dwór z 1865 roku wraz z zabudowaniami gospodarczymi. Dwór otacza zespół parkowy tworzący kształt nieregularnej podkowy oraz stawy[69].
Park dworski tworzą: dwie aleje lipowe: jedna od zachodu, druga od wschodu oraz łącząca je aleja grabowa. Oś alei wyznacza gościniec; zachodnia jego część stanowi formalnie część ulicy Miodowej.
W przeszłości integralną częścią założenia parkowego stanowiły liczne stawy (dziś już w większości osuszone) wypełniające i zamykające od północy obszar parku. Od południowej strony dworu rosną jesiony, krzaki głogu, akacji oraz kilka wyniosłych świerków. Przez park płynie potok Orniszkowy wypływający spod Łysej Góry.
Wjazd do dworu przez mostek, wokół dworu ogród i sad. Dwór murowany, parterowy, otynkowany na biało, z gankiem z kolumnami oraz werandą, przykryty dachem dwuspadowym z czerwonej, austriackiej dachówki, zorientowany na godzinę 11.
Dwór w 1865 roku wybudował, na miejscu dworu drewnianego, August Ścibor-Rylski. We dworze w 1871 roku urodził się jego syn Witold Ścibor-Rylski uczestnik II wojny burskiej, legionista, działacz Polonii amerykańskiej. W 1921 roku dwór wraz z przyległym majątkiem przeszedł w ręce byłego oficera austro-węgierskiego, generała Wojska Polskiego Franciszka Paulika. W 1928 posiadłość zakupił Władysław Łepkowski z Żeglec. W 1937 roku dwór wraz z majątkiem nabył przodek obecnych właścicieli.
Samotne domy
Krótko po II wojnie światowej z powodu działalności UPA i późniejszych wysiedleń przestała istnieć większość samotnych domów znacznie oddalonych od wsi.
Domy nieistniejące
Dom Dmitryszyna (północno-wschodnie nasłonecznione zbocze Łysej Góry) – mieszkańcy wysiedleni w 1947, dom rozebrano. Pozostał zdziczały sad, resztki piwnicy oraz studni.
Dom Dzika – ostatni dom w Górnym Wielopolu, mieszkańcy wysiedleni w 1947, dom rozebrano. W tym domu, krótko po zakończeniu wojny, bywał Stepan Stebelski ps. Chrin.
Domy istniejące
Przysiółek Wielopola Zagronie tworzą dwie zagrody gospodarskie położone na północnych stokach Łysej Góry, na wielkiej śródleśnej polanie, znajdujące się około 1 km od zwartej zabudowy wsi.
Przemysł
Pierwsze szyby naftowe w Galicji w 1881 – podług starej litografii
Kopalnia ropy naftowej
Kopalnia ropy naftowej położona nad potokiem Smolnik w Wielopolu istniała od 1866 roku, będąc miejscem pracy dla wielu okolicznych mieszkańców. Pierwsze eksploatowane szyby naftowe nosiły imiona: Włodzimierz, Maksymilian oraz Zdenka.
W okresie międzywojennym Galicyjskie Towarzystwo Naftowe „Galicja” dokonało tu nowych odwiertów.
Od września 1939 niemieckie przedsiębiorstwo Beskiden Erdöl-Gewinnungsgesellschaft mbH przemianowane wkrótce na Karpaten Öl Aktiengesellschaft podwoiło wydobycie z miejscowych złóż.
W 1944 roku na mocy decyzji PKWN dokonano nacjonalizacjigórnictwa naftowego i okólnikiem nr 15 powołano Państwowy Urząd Naftowy jako najwyższą jednostkę organizacyjną okręgu kopalnianego. Kopalnia na Wielopolu organizacyjnie podlegała sektorowi w Sanoku[70].
Na terenie dawnej kopalni znajdują się: budynki kancelarii, kotłowni, hali adsorberów oraz poczekalni dla pracowników. Kopalnia znajduje się na trasie transgranicznego Szlaku naftowego[71].
Wytwórnia mas bitumicznych
Nieistniejąca wytwórnia mas bitumicznych, zwana potocznie smolarnią, położona była na lewym brzegu Osławy powyżej mostu, na terenie dawnego młyna.
Zlokalizowana tu w okresie istnienia efemerycznego „Wielkiego Sanoka” na początku lat 70., zajmowała się produkcją asfaltu dla potrzeb okolicznych gmin. Fabryka w Wielopolu stanowiła część Sanockiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i zapewniała miejsca pracy okolicznym mieszkańcom. Paradoksalnie jednak Wielopole, posiadając na swoim obszarze wytwórnię bitumenu, nie mogło się doczekać asfaltyzacji własnych dróg lokalnych. Pod koniec lat 90. z powodu zanieczyszczenia środowiska i kłopotów ekonomicznych smolarnia została zlikwidowana.
Na terenie dawnej smolarni znajduje się obecnie kilka firm produkcyjno-usługowych, m.in. siedziba i zajezdnia autobusów PT „Tarzan”.
Turystyka
Przez miejscowość przebiega turystyczny szlak zielony, który zaczyna się na stacji kolejowej w Zagórzu i dalej poprzez Lesko biegnie w głąb Bieszczadów[72].
Wielopolska cerkiew znajduje się na trasie Szlaku Ikon[73] wskazującego najciekawsze obiekty architektoniczne wschodniego chrześcijaństwa na Ziemi Sanockiej[74].
W latach 1990–1992 zastępcą burmistrza Zagórza był pochodzący i mieszkający w Wielopolu Adam Tarnawski[81].
W latach 2007–2010 burmistrzem Zagórza był pochodzący i mieszkający w Wielopolu Bogusław Jaworski[82].
Edukacja
Budynek nowej szkoły w Wielopolu przy ulicy Słowiczej, obecnie żłobek.
Szkoła powszechna na Wielopolu istniała już na początku XX wieku, jednak z powodu braku nauczyciela jej funkcjonowanie ulegało okresowemu zawieszeniu. W okresie międzywojennym uczyła w niej nauczycielka o nazwisku Prochownik. Budynek szkoły znajdował się na terenie stanowiącym uposażenie plebana greckokatolickiego, przy głównej drodze prowadzącej do cerkwi (po lewej stronie). W latach 30. XX wieku z powodu złego stanu technicznego szkoła została rozebrana, a nową otwarto w trzecim domu w gore rzeki licza od kładki.
W okresie okupacji istniała dwuklasowa szkoła powszechna z rusińskim językiem nauczania, w której wciąż uczyła przedwojenna nauczycielka Helena Surowiak (z d. Hnyda). Po zakończeniu wojny pracę w Wielopolu rozpoczęła Waleria Krzyżewska (z d. Mielecka), która kierowała wielopolską placówką do końca lat 60. Po niej w szkole uczyły dwie nauczycielki z Zagórza: Maria Batruch (z d. Węgrzyn) i Elżbieta Bogaczewicz (z. d. Strzelecka). Ta ostatnia pełniła obowiązki dyrektora szkoły w latach 80. i 90.
Nowa murowana szkoła, której budowę rozpoczęto w ostatnich latach XX stulecia i ukończono po 2000 r., zastąpiła starą, drewnianą. Szkoła obejmowała klasy 0-3 i była szkoła zbiorczą; uczyły się tu również dzieci ze Starego Zagórza, które dowożono gimbusem. Ostatnim rokiem w którym placówka prowadziła działalność był rok szkolny 2011/2012.
Po zamknięciu szkoły przeprowadzono remont i przystosowano budynek do nowej funkcji.
6 marca 2013 otwarto tu żłobek na 50 dzieci (25 żłobek i 25 przedszkole) prowadzony przez Stowarzyszenie Nasza Przyszłość Tarnawa[83].
Obok dworu nad potokiem przy mostku znajduje się kapliczka – prawdopodobnie postawiona w tym miejscu na pamiątkę zniesienia pańszczyzny.
Na Suszkowie przy ulicy Batorego znajduje się biała kapliczka z figurą Matki Boskiej. W majowe wieczory odbywają się tam uroczystości religijne tzw. majówki.
Krzyże
Największy z nich znajduje się na terenie cmentarza greckokatolickiego. Wykonany z drewna dębowego i postawiony tam na początku lat 90. XX w. zawiera inskrypcję: W krzyżu cierpienie.
Na terenie posesji prywatnej przy ulicy Uroczej stoi stary żelazny krzyż. Miejscowi zwą go grobem powstańca.
W następstwie I wojny światowej realizując ustalenia Traktatu w Trianon zakazujące Węgrom posiadania linii dwutorowych[86], deklasowano linie dwutorowe na terenie całego Królestwa. W konsekwencji, na zasadzie efektu domina, ściśle powiązana z węgierskimi sieć kolei na obszarze Czechosłowacji, do 1920 roku funkcjonująca na obszarze jednego państwa, traciła rację bytu. W latach 20. XX wieku na terenie Słowacji rozebrano drugi tor na linii Michalovce – Medzilaborce; odpowiednio postąpiono po polskiej stronie w latach 30. XX wieku. Pierwszorzędna trakcja kolejowa Austro-Węgier została zdegradowana do statusu linii lokalnej[87].
Obecnie na linii dawnej Pierwszej Węgierskiej odbywa się ruch towarowy. Tylko w wakacje kursują tu składy osobowe na Słowację z Rzeszowa via Krosno, Sanok, Zagórz do Medzilaborec[88].
Stacja kolejowa
Od 1872 r. do lat 80. XX wieku Wielopole posiadało własną stację kolejową. W okresie przynależności Wielopola do efemerycznego „Wielkiego Sanoka” stacja nosiła nazwę Sanok-Wielopole. W latach 80. przystanek kolejowy znalazł się na terenie Tarnawy Dolnej, odtąd taka też jest oficjalna nazwa stacji.
Drogi
Przez lewobrzeżną część miejscowości przebiega droga wojewódzka nr 892 (trasa Zagórz – Szczawne – Komańcza) biegnąca starym traktem przez Przełęcz Łupkowską na Słowację. Na terenie Wielopola droga nosi nazwą ulicy Batorego; pośrednio nawiązano w nazwie (król Stefan Batory) do jej dawnej roli, jako drogi wylotowej na Węgry.
W latach 90. XX wieku wszystkie drogi lokalne (łącznie osiem ulic) pokryto asfaltem. Poprzednio drogi utwardzano żwirem rzecznym.
Komunikacja autobusowa
Na terenie Wielopola znajdują się dwa przystanki autobusowe: w Suszkowie oraz niedaleko mostu. Połączenia lokalne do Zagórza i Sanoka obsługuje Przedsiębiorstwo Transportowe „Tarzan” SC z Czaszyna. Kursują również autobusy PKS do Leska i Sanoka.
Od 1 maja 2012 roku Sanockie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej wydłużyło linię autobusu nr 5 z odcinka Sanok-Dąbrówka – Zagórz-kościół do Wielopola-Suszków[89].
Most
3 sierpnia 1986 roku w wyniku wieloletnich starań zawiązanego z inicjatywy Adama Tarnawskiego Społecznego Komitetu Budowy Mostu w Wielopolu oddano do użytku stalowo-betonowy most z nawierzchnia asfaltową o długości 75 m jedno-jezdniowy[90]. Dużą część robót wykonali w czynie społecznym mieszkańcy Wielopola.
Do momentu otwarcia mostu funkcjonowała tu drewniana kładka linowa przez miejscowych zwana ławą, zbudowana w latach 20. XX wieku. Druga, podobna do niej znajdowała się w górnej części wsi w pobliżu kopalni nafty. Kładki przeznaczone były dla pieszych. Zaprzęgi konne bądź samochody przeprawiały się przez rzekę w bród, bądź po zamarzniętej rzece w zimie.
↑Nazwa góry pojawia się wielokrotnie na starych mapach austriackich, a jej istnienie potwierdza Słownik geograficzny Królestwa Polskiego we wzmiance o wsi Tarnawa Dolna: (Tarnawa Dolna, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 178.). Od czasów powojennych polscy kartografowie przestali umieszczać nazwę góry na mapach i odtąd góra Oszczacz, choć wyższa od sąsiedniej Łysej Góry, oznaczana jest jako bezimienne wzgórze 439.
↑Zob. szerzej: L. Wyrostek, Ród Dragów-Sasów na Węgrzech i Rusi Halickiej, Kraków 1932, passim.
↑„Spośród obcych narodowości zamieszkujących ziemię sanocką, najliczniejszą i najbardziej wpływową, była niemiecka. [...] nazwy takich miejscowości jak np. Frysztak, Zarszyn, Lobentanz (Nowotaniec), Zymbertowa, Kalbornia, Rytarowce, Brezen późniejszy Brzozów, Hochstadt (Jaśliska), Erenberg (Odrzykoń), Kunzendorf (Poraż), Bischofswalde (Jasionka), Michilsdorf (Michałówka), nawet niwy w obrębie pewnych wsi (pratum Cornslag in Iwanczepole, eger Kothkenhaw pod Krosnem), aby poznać jak znaczną rolę odgrywał ten żywioł w dziejach naszej ziemi. Mieszkali Niemcy po zamkniętych miastach, i po otwartych wsiach, po chatach i dworach wiejskich, zajmowali się handlem, rzemiosłem, pługiem, szablą i słowem bożym. Pracowici, zapobiegliwi i oszczędni, tworzyli oni element twórczy w gospodarstwie społecznym i byli dla ludności tubylczej przykładem i wzorem. [...] Opierając się na zestawieniach indeksowych, którym jednakże bezwzględnie zaufać nie można, możemy przyjąć jako bliski rzeczywistości, 30% Niemców w Sanoku w stosunku do reszty ludności. [...] Jednakże metropolią Niemców w ziemi sanockiej był nie Sanok, lecz Krosno. Przez cały ciąg XV stulecia, dokumenty miejski były wystawiane także w języku niemieckim. [..]” op. cit.; op. cit. AGZ, Janusz Samolewicz, Sąd wyższy prawa niemieckiego, Lwów, 1903. [w:] Przemysław Dąbkowski. Niemcy. Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu: Niemcy (1921) strony 4-17.
↑AGZ, XI, 697, 1778, 2059g, CMXXXIIa, 3034, 3035, cyt. za: Adam Fastnacht, Osadnictwo Ziemi Sanockiej w latach 1340–1650. Sanok 2007, s. 218.
↑Niewykluczone, że nazwa wsi Tarnawa została nadana przez Dragów-Sasów na część miejscowości Nagytarna (rum. Tarna Mare) w komitacie Maramaros, skąd wywodzi się ród. Wskazywać może na to niesłowiański przedrostek ‘tarn’ w nazwie miejscowości.
↑Bieszczady. Przewodnik dla prawdziwego turysty, s. 379. Wydawnictwo Rewasz, Pruszków 2002.
↑Wkraczających do miasta we wrześniu 1939 Niemców ukraińska część ludności witała szczególnie serdecznie. Najbardziej przygnębiająco działały na Polaków urządzane przez Ukraińców tzw. „pogrzeby Polski”. Urządzono je m.in. w Sanoczku, Komańczy i Zagórzu. Tłum który szedł z trumną, symbolizującą Polskę, śpiewał w trakcie pochodu „Propała Polsza, propała na wiki, uż ne pomożut Francuzy, Angliki”. Trumnę tę zakopano następnie na miejscowym cmentarzu z padliną.[w:] Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej. Nr 7 str. 15. Sanok-Zagórz-Lesko 1939–1944. 2007.
↑Akowski Sylwester – Akcja „Trafo” – Alojzy Bełza, Wspomnienia (maszynopis, nieopublikowany) w: Verbum. Miesięcznik parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Zagórzu nr 12(25)2005, s. 4.
↑Od 2008 roku stawy nie są już własnością dworską, ponieważ zostały sprzedane osobie prywatnej. Powierzchnia największego ze stawów liczy 1,5 ha. Według danych Polskiego Związku Wędkarskiego w stawach żyją: karp, amur i karaś vide:http://www.pzw.org.pl/pzwkrosno/cms/133/lowiska.
↑Magyar-gácsországi vasút.
(Első). Az 1869. VI. t.-cikkel engedélyeztetett (módosítását v. ö. 1871. XXXVIII. t-c.) a Legenye-Mihályitól Homonnán át Lupkowig vezetendő vasút, mely Galiciában Zagorzon át Przemyslig terveztetett. 1870 dec. 17. alakult meg a részvénytársaság 31,5 millió alaptőkével. Ugy a magyar részen, mint a lengyel vonalakon már az építés elején nehézségek támadtak, ugy hogy már 1872. államsegély kéretett. Sok nehézséget okoztak az alagút, valamint a csuszamlások is. Mindkét állam folytonosan támogatta a társaságot; a magyar kormány készpénzzel is az 1876. XI. t.-c. alapján, kölcsönök engedélyezésével az 1887. XVII. és XXXIII. t.-c. alapján különösen abból a célból, hogy az egész vonalon a második vágányt is megépítsék, ami 1888. végrehajtatott. Végre az 1889. XIV. t.-c. alapján megváltotta a magyar kormány a magyar területen levő 120 km. hosszuságu vonalat 872000, illetve 1934-től 734164 frt évi járadékért. op.cit. http://mek.oszk.hu/00000/00060/html/067/pc006711.html dostęp z 10 października 2008 r.
A. Tarnawski, Bibliografia szlachty zagrodowej Małopolski Wschodniej, Lwów 1938
E. Trzyna, Ziemia Sanocka i struktura jej własności feudalnej od połowy XVI do drugiej połowy XVII wieku, „Rocznik Województwa Rzeszowskiego”, 9, 1978.
L. Wyrostek, Ród Dragów-Sasów na Węgrzech i Rusi Halickiej, Kraków 1932
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
_(cropped).jpg)
.jpg)
