PROFILBARU.COM

Państwowe Zakłady Lotnicze (PZL) – polska wytwórnia lotnicza, przedsiębiorstwo państwowe założone w Warszawie w 1928 r.

W okresie PRL również nazwa powstałego w 1945 roku organu zarządzania branżą – Zjednoczenia Przemysłu Lotniczego z pierwszą siedzibą we Włochach pod Warszawą^[1]. Wiele lat później zmieniono mu nazwę na Zjednoczenie Przemysłu Lotniczego i Silnikowego „PZL”.

W 2008 roku w Polsce istniały cztery przedsiębiorstwa noszące w nazwie skrót PZL: Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Kalisz”, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Rzeszów”, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Świdnik” oraz Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego „PZL-Warszawa II” (Bumar), a także Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o. (PZL Mielec). Działalność prowadzi także spółka Pezetel Aviation sp. z o.o. – następca dawnego Przedsiębiorstwa Handlu Zagranicznego Pezetel.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

Państwowe Zakłady Lotnicze zostały założone w Warszawie w 1928 na bazie wcześniejszych Centralnych Warsztatów Lotniczych (CWL). Pierwszym ich produktem był licencyjny francuski samolot myśliwski Wibault 70, który pozwolił opanować technologię samolotów o konstrukcji metalowej. Wkrótce utalentowany konstruktor Zygmunt Puławski opracował serię nowoczesnych samolotów myśliwskich z polskim płatem: PZL P.1, P.6, P.7 i P.11. Ostatnie dwa typy były produkowane seryjnie i były standardowym wyposażeniem polskiego lotnictwa myśliwskiego w latach 1933–1939. Samolot PZL P.24, rozwinięty już po śmierci Puławskiego w katastrofie lotniczej i produkowany od 1936 r., był sprzedawany do Turcji, Bułgarii, Rumunii i Grecji oraz budowany na licencji w Turcji i Rumunii. Seryjnie produkowane były ponadto: lekkie bombowce PZL.23 Karaś i PZL.43 oraz nowoczesny średni bombowiec PZL.37 Łoś. PZL budowały również w małych ilościach samoloty sportowe (PZL.5, PZL.19, PZL.26) i łącznikowe (PZL Ł.2). Przed 1939, PZL opracowały także projekty i prototypy samolotów myśliwskich (w tym PZL.50 Jastrząb który wszedł do produkcji seryjnej ale żaden samolot nie opuścił wytwórni przed wybuchem II wojny światowej) i samolotu pasażerskiego PZL.44 Wicher. PZL były największym polskim przedwojennym producentem samolotów.

Od 1934 główny zakład PZL mieścił się w Warszawie na Okęciu na Paluchu i nosił oznaczenie PZL WP-1 (Wytwórnia Płatowców-1, Wytwórnia Płatowców nr 1). W ramach budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego uruchomiono tuż przed II wojną światową dwa nowe zakłady: w Mielcu i Rzeszowie.

Nowy oddział PZL WP-2 w Mielcu (Wytwórnia Płatowców-2, Wytwórnia Płatowców nr 2) którego budowę rozpoczęto 1 września 1937, rozpoczął produkcję w marcu 1939 w Mielcu-Cyrance. Do wybuchu wojny zdążono tu zbudować 6 dwusilnikowych bombowców PZL.37 Łoś z części dostarczonych z wytwórni warszawskiej^[2].

W Rzeszowie powstał zakład PZL WS-2 (Wytwórnia Silników nr 2). Inwestorem zakładu w Rzeszowie była wytwórnia silników WS-1 z Warszawy. Prace budowlane rozpoczęto wiosną 1937, a już w lipcu przystąpiono do wznoszenia głównych obiektów zakładu, w 1938 zbudowano bloki mieszkalne „Osiedla WSK” przy ul. Dąbrowskiego. W założeniu PZL WS-2 w Rzeszowie miała produkować silniki lotnicze dla wytwórni w Mielcu. Uruchomiono tu licencyjną produkcję brytyjskich silników Bristol Pegasus XX, pod nazwą PZL Pegaz XX, dla dwusilnikowych bombowców PZL.37; oficjalna strona WSK-PZL Rzeszów podaje informację o budowie przed wybuchem wojny silników tego typu^[3]. Natomiast Bogdan Kaczmar^[4] podaje, że do wybuchu wojny zdołano wyprodukować tylko 50 silników PZInż Junior, wytwarzanych dotychczas przez Państwowe Zakłady Inżynierii. Docelowo zamierzano produkować w Rzeszowie 450 silników rocznie. Po wybuchu wojny i wkroczeniu do Rzeszowa wojsk niemieckich wytwórnię przejęli Niemcy.

Oddział PZL WS-1 (Wytwórnia Silników-1) w Warszawie budował silniki lotnicze – przede wszystkim silniki gwiazdowe na licencji brytyjskiej firmy Bristol. Były to silniki Pegasus VIII, budowane jako PZL Pegaz VIII, dla bombowców PZL.23 oraz Mercury VIII, budowane jako PZL Merkury VIII, dla przyszłego myśliwca PZL.50.

Podczas II wojny światowej, wszystkie wytwórnie PZL zostały przejęte (z wyjątkiem rzeszowskiej) przez Niemców pod nazwą Flugmotorenwerke, naprawiające silniki lotnicze na potrzeby Luftwaffe (lotnictwa III Rzeszy)^[5]. Podczas odwrotu Niemcy ograbili i zniszczyli zakłady, po wojnie zostały one odbudowane.

Okres powojenny

Po II wojnie światowej pierwszym – już w 1945 r. – kontynuatorem ich tradycji i działalności były powstałe w Lublinie, a krótko potem przeniesione do Łodzi Lotnicze Warsztaty Doświadczalne w Łodzi.

Zakłady PZL WP-1 zostały początkowo przeznaczone jako zaplecze studyjno-projektowe dla przemysłu lotniczego i nazwane CSS (Centralne Studium Samolotów), później znowu przejęły rolę wytwórni lotniczej pod nazwą WSK-4 (Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego 4), a od 1956: WSK-Okęcie. Pomimo nowej nazwy „WSK”, skrót „PZL” był wciąż używany w oznaczeniach nowych projektów. WSK-Okęcie rozwijała i produkowała głównie lekkie samoloty sportowe, szkolne, wielozadaniowe i rolnicze. Najbardziej znanymi konstrukcjami są: PZL-104 Wilga (wielozadaniowy) i PZL-106 Kruk (rolniczy). Po 1989 zakłady powróciły do tradycyjnej nazwy: PZL „Warszawa-Okęcie”, od 1995 roku PZL „Warszawa-Okęcie” S.A..

Druga wytwórnia, dawna PZL WP-2, nazwana po wojnie WSK „PZL-Mielec”, stała się największym po wojnie polskim producentem samolotów w oparciu o silniki dostarczane przez WSK-PZL Rzeszów. Początkowo produkowano w Mielcu licencyjne radzieckie samoloty: dwupłatowe samoloty wielozadaniowe An-2 i myśliwce odrzutowe MiG-15 (jako Lim-1 i Lim-2) oraz MiG-17 (jako Lim-5 i Lim-6). Wytwórnia produkowała także samoloty odrzutowe polskiej konstrukcji: szkolno-treningowe TS-11 Iskra i rolnicze M-15 Belphegor (na eksport dla ZSRR). Od lat 80. XX w. wytwórnia produkuje głównie własne wersje rozwojowe konstrukcji licencyjnych, jak samolot rolniczy PZL M18 Dromader i lekki samolot transportowy PZL M28 Skytruck/Bryza. Po 1998 wytwórnia została przekształcona w spółkę o nazwie: Polskie Zakłady Lotnicze Sp. z o.o., w skrócie: PZL Mielec.

W 1951 zbudowano czwartą powojenną wytwórnię lotniczą: WSK-Świdnik w Świdniku, w 1957 przemianowaną na WSK „PZL-Świdnik”. Od 1956 wytwórnia stała się jednym z głównych światowych producentów śmigłowców, produkując śmigłowce Mi-1 (jako SM-1 i SM-2) oraz Mi-2 na radzieckiej licencji. Świdnik stał się wyłącznym producentem szeroko rozpowszechnionego Mi-2. Od końca lat 80. Świdnik produkuje zaprojektowany w Polsce śmigłowiec W-3 Sokół. Po 1991 wytwórnia zmieniła nazwę na PZL-Świdnik. Obecnie produkuje również lekki śmigłowiec PZL SW-4, szybowce i części dla innych światowych wytwórców takich jak Agusta, GKN, Cessna czy Bell. 6 czerwca 2005 zakład podpisał kontrakt na dostawę części dla US Navy. W 2004 PZL-Świdnik osiągnęły sprzedaż w wysokości 209 mln zł przy 6,9 mln zł zysku.

Również w 1951 dotychczasową wytwórnię silników Fasil położoną we wrocławskim Psim Polu, powstałą tu w latach 1946–1947 na miejscu przedwojennych zakładów Rheinmetall-Borsig przemianowano na Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego (od 1970 do 1974 Kombinat Typowych Elementów Hydrauliki Siłowej „Delta-Hydral”, od 1975 do 1993 Kombinat Typowych Elementów Hydrauliki Siłowej „PZL-Hydral”); produkowano tam różne podzespoły i komponenty używane przez pozostałe wytwórnie PZL i nie tylko – układy hydrauliczne, układy hamulcowe, pompy, kształtki i in. Od grudnia 1993 firma funkcjonowała jako Kombinat „PZL-Hydral” SA. W 2011 firmę przejął amerykański Hamilton Sundstrand (przejęty następnie przez United Technologies Corporation)^[6]. Przedsiębiorstwo zaczęło specjalizować się w produkcji lotniczych układów paliwowych i hydraulicznych – utworzono też Centrum Badawczo-Rozwojowe, którego celem jest opracowywanie, testowanie i wdrażanie do produkcji nowych konstrukcji z tej dziedziny^[7].

Główne konstrukcje

PZL (przed 1939 r.)

Lista głównych konstrukcji PZL (data oblotu prototypu / rozpoczęcia produkcji), kursywą oznaczone prototypy.

Konstrukcja	Opis
PZL-SPAD S.61	myśliwiec, 1-silnikowy dwupłat, 1928/1929 (licencyjny)
PZL Wibault 7	myśliwiec, 1-silnikowy górnopłat, 1929/1930 (licencyjny)
PZL P.1	prototyp myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, 1929/-
PZL Ł.2	łącznikowy, 1-silnikowy górnopłat, 1929/1931
PZL.3	projekt bombowca, 4-silnikowy dolnopłat, -/-
PZL.4	prototyp samolotu pasażerskiego, 3-silnikowy górnopłat, 1932/-
PZL.5	sportowy, 1-silnikowy dwupłat, 1930/1931
PZL P.6	prototyp myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, 1930/-
PZL P.7	myśliwiec, 1-silnikowy górnopłat, 1930/1932
PZL.8	projekt wodnosamolotu szkolnego, 1-silnikowy dwupłat, -/-
PZL P.8	prototyp myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, 1931/-
PZL.9	projekt wodnosamolotu obserwacyjnego, 1-silnikowy górnopłat, -/-
PZL P.9	projekt myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, -/-
PZL P.10	projekt myśliwca, 1-silnikowy górnopłat, -/-
PZL P.11	myśliwiec, 1-silnikowy górnopłat, 1931/1934
PZL.12	prototyp sportowego samolotu-amfibii, 1-silnikowy górnopłat, 1931/-
PZL.13	projekt sześciomiejscowego samolotu pasażerskiego, 1-silnikowy dolnopłat, 1930/1931
PZL.15	projekt wodnosamolotu obserwacyjnego, 1-silnikowy dolnopłat, -/-
PZL.16	pasażerski (prototyp), 1-silnikowy górnopłat, 1932/-
PZL.17	pasażerski (projekt), 1-silnikowy górnopłat, -/-
PZL.18	projekt wodnosamolotu torpedowego, 2-silnikowy górnopłat, -/-
PZL.19	sportowy, 1-silnikowy dolnopłat, 1932/-
PZL.22	doświadczalny (prototyp), 1-silnikowy bezogonowiec, 1934/-
PZL.23 Karaś	lekki bombowiec, 1-silnikowy dolnopłat, 1934/1936
PZL P.24	myśliwiec, 1-silnikowy górnopłat, 1933/1936
PZL.26	sportowy, 1-silnikowy dolnopłat, 1934/-
PZL.27	pasażerski (prototyp), 3-silnikowy górnopłat, 1934/-
PZL.30 Żubr	średni bombowiec, 2-silnikowy górnopłat, 1936/1938
PZL.37 Łoś	średni bombowiec, 2-silnikowy dolnopłat, 1936/1938
PZL.38 Wilk	prototyp myśliwca, 2-silnikowy dolnopłat, 1938/-
PZL.42	lekki bombowiec (prototyp), 1-silnikowy dolnopłat, 1936/-
PZL.43	lekki bombowiec, 1-silnikowy dolnopłat, 1936/1939
PZL.44 Wicher	pasażerski (prototyp), 2-silnikowy dolnopłat, 1938/-
PZL.45 Sokół	projekt myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, -/-
PZL.46 Sum	lekki bombowiec, 1-silnikowy dolnopłat, 1938/-
PZL.48 Lampart	projekt myśliwca, 2-silnikowy dolnopłat, -/-
PZL.49 Miś	projekt bombowca średniego, 2-silnikowy dolnopłat, -/-
PZL.50 Jastrząb	prototyp myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, 1939/-
PZL.53 Jastrząb II	projekt myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, -/-
PZL.54 Ryś	projekt myśliwca, 2-silnikowy dolnopłat, -/-
PZL.55	projekt myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, -/-
PZL.56 Kania	projekt myśliwca, 1-silnikowy dolnopłat, -/-

CSS → WSK-Okęcie → PZL „Warszawa-Okęcie”

Konstrukcja	Opis
CSS-13	wielozadaniowy, 1-silnikowy dwupłat, 1948 r. (licencja Po-2)
LWD Junak	szkolny, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1948/1951
Jak-12	wielozadaniowy, 1-silnikowy górnopłat, 1956 r. (licencja radziecka)
PZL-101 Gawron	rolniczy i wielozadaniowy, 1-silnikowy górnopłat, l. 1958/1960
PZL-102 Kos	sportowy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1958/1959
PZL-104 Wilga	wielozadaniowy, 1-silnikowy górnopłat, l. 1963/1964
PZL-105 Flaming	wielozadaniowy, 1-silnikowy górnopłat, l. 1989/-
PZL-106 Kruk	rolniczy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1973/1977
PZL-110 Koliber	szkolny i sportowy, 1-silnikowy dolnopłat, 1978 r. (licencja SOCATA Rallye 100ST)
PZL-130 Orlik	szkolno-treningowy turbośmigłowy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1984/1992
PZL-230 Skorpion	samolot bezpośredniego wsparcia

WSK „PZL-Mielec” → PZL Mielec

Konstrukcja	Opis
CSS-10	szkolny, 1-silnikowy, dolnopłat, l. 1948/1949
LWD Szpak	sportowy i turystyczny, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1945/1948
LWD Żak	sportowy i turystyczny, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1947/1948
TS-8 Bies	szkolno-treningowy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1955/1957
An-2	transportowy i wielozadaniowy, 1-silnikowy dwupłat, 1960 r. (licencja radziecka)
Lim-1	myśliwiec odrzutowy, 1-silnikowy, 1953 r. (licencja MiG-15)
Lim-2	myśliwiec odrzutowy, 1-silnikowy, 1954 r. (licencja MiG-15bis)
Lim-5	myśliwiec odrzutowy, 1-silnikowy, 1956 r. (licencja MiG-17)
Lim-6	szturmowiec odrzutowy, 1-silnikowy, 1961 r.
PZL M-2	szkolno-treningowy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1958/1960
TS-11 Iskra	szkolno-treningowy odrzutowy, 1-silnikowy, l. 1960/1963
TS-16 Grot	szkolno-treningowy odrzutowy, szturmowiec odrzutowy 1-silnikowy, l. 1960/1963
M-15 Belphegor	rolniczy odrzutowy, 1-silnikowy dwupłat, l. 1973/1976
PZL M18 Dromader	rolniczy i pożarniczy, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1976/1978
PZL M28 Skytruck / Bryza	lekki transportowy turbośmigłowy, 2-silnikowy górnopłat, 1984 r. (rozwinięcie licencji An-28)
PZL M-20 Mewa	turystyczny i wielozadaniowy, 2-silnikowy, l. 1979/1989 (licencja Piper Seneca II)
PZL M-21 Dromader Mini	rolniczy, 1-silnikowy, l. 1987/
PZL M-24 Dromader Super	rolniczy i pożarniczy, 1-silnikowy, l. 1987/
PZL M-25 Dromader Mikro	rolniczy, 1-silnikowy, l. 1987/
PZL M26 Iskierka	szkolny, 1-silnikowy dolnopłat, l. 1986/
PZL I-22 Iryda / M-93 / M-96	szkolno-treningowy odrzutowy, 2-silnikowy, l. 1985/1992
PZL S-70i Black Hawk	międzynarodowa wersja śmigłowca Sikorsky UH-60 Black Hawk

WSK „PZL Świdnik” → PZL-Świdnik

Konstrukcja	Opis
PZL SM-1	lekki śmigłowiec (1+2 miejscowy), 1957 r. (licencja Mi-1)
PZL SM-2	lekki śmigłowiec (1+4 miejscowy), 1962 r. (wersja rozwojowa Mi-1)
PZL Mi-2	śmigłowiec (2+8 miejscowy), 1966 r. (licencja radziecka)
PZL W-3 Sokół	śmigłowiec wielozadaniowy (2+12 miejscowy), l. 1979/1987
PZL Kania	śmigłowiec (2+8 miejscowy), wersja rozwojowa PZL Mi-2
PZL SW-4	lekki śmigłowiec (1+4 miejscowy)

Związani z PZL

Przypisy

↑ Janusz Babiejczuk, Jerzy Grzegorzewski: Polski przemysł lotniczy 1945–1973. Wydawnictwo MON, Warszawa 1974, s. 67
↑ BogdanB. Kaczmar BogdanB., Rzeszów miastem COP, Rzeszów: „Libri Ressovienses”, 2001, s. 25, ISBN 83-87799-28-9, OCLC 749360924 .
↑ Geneza powstania zakładu. [w:] Pratt & Whitney Rzeszów S.A [on-line]. pwrze.com. [dostęp 2017-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-20)].
↑ BogdanB. Kaczmar BogdanB., Rzeszów miastem COP, Rzeszów: „Libri Ressovienses”, 2001, s. 46, ISBN 83-87799-28-9, OCLC 749360924 .
↑ BogdanB. Kaczmar BogdanB., Rzeszów miastem COP, Rzeszów: „Libri Ressovienses”, 2001, s. 47, ISBN 83-87799-28-9, OCLC 749360924 .
↑ Wrocławski Hydral ma nowego właściciela. naszemiasto.pl, 2011-01-05. [dostęp 2022-09-24]. (pol.).
↑ Krzysztof Popiński: Od Rheinmetall-Borsig do PZL Hydral. zajezdnia.org. [dostęp 2022-09-24]. (pol.).