Kalendarium historii Łodzi (do roku 1820) – chronologiczne zestawienie wydarzeń z historii miasta, m.in. administracyjnych, gospodarczych, społecznych i urbanistycznych, ukazujących przemiany, jakie dokonały się w okresie od zarania dziejów obszaru zajmowanego obecnie przez miasto do czasu podjęcia pierwszych decyzji o przekształceniu Łodzi z rolniczego miasteczka w ośrodek przemysłowy.
Legenda
Miasteczko Łodzia – panorama (F. Johnney, ok. 1812)[a]
(A) administracyjne (D) dramatyczne (m.in. katastrofy, kataklizmy, wojny, zbrodnie, zgony) (E) związane z edukacją i oświatą (G) gospodarcze (H) związane z handlem i gastronomią (L) związane ze społecznością lokalną (np. spisy ludności, zloty, uroczystości, manifestacje) (R) religijne (U) urbanistyczne (Z) związane z zielenią miejską (parki, lasy, ogrody, cmentarze)
Łódź rolnicza (do roku 1820)
Kalendarium obejmuje wydarzenia z obszaru zajmowanego obecnie przez Łódź od czasów prehistorycznych do roku 1820, w którym zapadły pierwsze decyzje o istotnym znaczeniu dla dalszego rozwoju miasta – o przekształceniu dotychczas istniejącego przez blisko cztery wieki rolniczego miasteczka w ośrodek przemysłu włókienniczego.
„Czterowiekowy okres rozwoju Łodzi od chwili jej powstania aż po 1820 r. – to okres skromnej wegetacji małego miasteczka, zagubionego na peryferiach życia gospodarczego kraju. W sytuacji, gdy ani rzemiosło, ani handel, ani inne przygodne zajęcia nie były w stanie zapewnić środków do życia, podstawowym źródłem utrzymania jego mieszkańców stać się musiało rolnictwo. Fakt ten w pełni uzasadnia określenie przedprzemysłowego okresu dziejów Łodzi mianem okresu Łodzi rolniczej”[1].
Marek Koter, Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej.
najstarsze ślady pobytu człowieka na obszarze współczesnej Łodzi (z okresu mezolitu, 8000–4500 p.n.e.); pozostałości z tej epoki to znalezione na Zdrowiu i w Rudzie Pabianickiej drobne narzędzia i półsurowce z krzemienia[2];
dotarcie pierwszych fal osadniczych (w środkowym okresie neolitu, 3500–2600 p.n.e.), reprezentujących kulturę pucharów lejkowatych, której charakterystyczną cechą były naczynia tego typu[3];
pojawienie się (we wczesnym i późnym okresie brązu, 1800–1200 p.n.e.) kultury trzcinieckiej, a następnie (1300–300 p.n.e.) łużyckiej, odznaczającej się wysokim poziomem życia gospodarczego i społecznego; na obszarze Łodzi znaleziono pozostałości kultury łużyckiej, m.in. w Brusie, Nowym i Starym Złotnie, Marysinie, Rudzie Pabianickiej, Teofilowie i Zdrowiu[3];
rozwinęły się (od wczesnego okresu żelaza) kultury wschodniopomorska i grobów kloszowych, które do końca średniego okresu lateńskiego (ok. 125 p.n.e.) uległy asymilacji; po raz pierwszy na ziemiach Polski Środkowej pojawiły się wtedy monety (najstarsza znaleziona moneta na terytorium Łodzi, pochodząca z 96–98 r. n.e., to denar srebrny cesarza rzymskiego – Nerwy); pozostałości to cmentarzysko na Radogoszczu oraz resztki osad w Chocianowicach i Rudzie Pabianickiej[4];
rozwinęła się kultura przeworska (do ok. 375 r. n.e.); kulturę tę reprezentują na terytorium Łodzi m.in. pozostałości po osadzie w Rudzie Pabianickiej i cmentarzyska z Marysina, Retkini i Rudy Pabianickiej[4];
początek epoki feudalizmu (pod koniec VI w. n.e.), nazywanego wczesnym średniowieczem; najstarszym zabytkiem z tego okresu są fragmenty naczynia z VII–VIII w. znalezione na Julianowie; z następnych stuleci tego okresu pochodzą podobne znaleziska z Chocianowic, Rudy Pabianickiej, Radogoszcza, Stoków i Zdrowia; w Rudzie znaleziono ponadto srebrny denar z XI w., tzw. krzyżówkę[5].
Obszar dzisiejszej Łodzi przed X w. znajdował się w całości na terytorium państwa plemiennego, którego głównym grodem była Łęczyca; za pierwszych Piastów część obszaru dzisiejszej Łodzi położona na północ od Neru należała do kasztelanii łęczyckiej, natomiast ta położona na południe – do sieradzkiej[6];
(A) powstanie najstarszych wsi na obszarze obecnego miasta Łodzi, m.in. osady służebnej Łagiewniki, wsi Radogoszcz, Chocianowice i wsi parafialnej Mileszki[7]; wieś Łodzia (Lodzia, Lodza)[b] powstała przy komorze celnej[c], w miejscu gdzie handlowy szlak piotrkowsko-łęczycki przecinał rzeczkę, później nazwaną Łódką (Łodzia najprawdopodobniej istniała już w pierwszej połowie XII w., początkowo będąc własnością monarszą, a przed 1332 przechodząc w posiadanie biskupstwa włocławskiego)[8][9];
Wieś Łódź znalazła się w nowo utworzonej kasztelanii brzezińskiejksięstwa łęczyckiego, kasztelania ta została wydzielona z obszaru kasztelanii łęczyckiej w I połowie XIV wieku w czasach Władysława Łokietka (pierwsza wzmianka o kasztelanii brzezińskiej pochodzi z 1332 r.)[10]; księstwo łęczyckie stało się częścią Zjednoczonego Królestwa Polskiego jako województwo łęczyckie w 1352 r.[11]; II połowie XIV w. wieś Łódź znalazła się w powiecie brzezińskim województwa łęczyckiego;
pierwsze zachowane wzmianki o wsi Łodzi[e]; 6 września książę łęczyckiWładysław (bratanek króla Władysława Łokietka) nadał immunitet dobrom biskupów kujawskich z siedzibą we Włocławku, a wśród nich Łodzi; książę zwolnił kilkanaście wsi i ich ludność od wszelkich opłat, podatków, posług, powinności i innych ciężarów oraz od sądownictwa książęcego (odtąd miały one odpowiadać sądownie jedynie przed biskupem, lub jego sołtysami i włodarzami, i względem niego ponosić wszelkie opłaty). Pozwolenie przeniesienia ich na prawo niemieckie lub polskie[8];
(R) budowa pierwszego, drewnianego rzymskokatolickiego kościoła, który ufundował właściciel Łodzi – biskup Zbylut Gołańczewski (lub Zbylut Gołańczyński, także Zbilut Galanczewski); świątynię ulokowano prawdopodobnie po zachodniej stronie traktu piotrkowskiego, w okolicy dzisiejszego skrzyżowania ulic Zachodniej i Lutomierskiej[f]; w tym samym czasie (między 1364 a 1371 r.) arcybiskup gnieźnieński Jarosław z Bogorii i Skotnikerygował pierwszą parafię na terenie Łodzi (pierwszym jej proboszczem został ks. Piotr Śliwka), która aż do 1885 r. była jedyną w Łodzi (zobacz »); różne klęski, pożary i najazdy spadające na miasto przyczyniły się do upadku i zaniedbania pierwszej świątyni; w latach 1765–68 z fundacji biskupa kujawskiego Antoniego Ostrowskiego wybudowano w pobliżu nowy, trzy razy większy, kościół, na tzw. Górkach Plebańskich (ob. plac Kościelny)[15][16];
(A) przeniesienie Łodzi i Widzewa przez biskupa włocławskiego Jana Kropidło na prawo niemieckie (średzkie) i ustanowienie sołectwa (obie osady należały do dóbr biskupstwa włocławskiego i w dokumentach oraz innych źródłach przeważnie traktowano je łącznie); stosowną umowę w tej sprawie biskup zawarł z sołtysemJanem vel Januszem Piotrowicem. Sołtys i jego następcy otrzymali po dwa łany ziemi w Łodzi i Widzewie (wolne od wszelkich opłat i powinności), uprawnienia związane z sądownictwem (m.in. przyznano im ⅓ dochodów z kar sądowych oraz w całości tzw. przysiężne) oraz prawo wybudowania własnego młyna w Widzewie[8];
utworzenie (ok. 1410 r.) osady Ostroga, położonej naprzeciw wsi Łodzia, przy kościele, po północnej stronie rzeki Ostroga (obecnie zwanej Łódką). Osada powstała prawdopodobnie samorzutnie, w celu obsługi oddziałów wojskowych zmierzających na punkt zborny do Wolborza (okazją do tego mogło być ożywienie starego szlaku wojennego z Łęczycy przez Zgierz do Wolborza, którym – w związku z czterokrotnym w latach 1410–22 wyznaczeniem tego ostatniego miasta przez króla Władysława Jagiełłę na punkt zborny dla wojsk wyruszających przeciwko Krzyżakom – przeciągały liczne poczty wojskowe i cywilne z Wielkopolski, Kujaw i północno-zachodniej części Łęczyckiego). W 1414 r. podniesiona do rangi miasta kościelnego (vel duchownego, będącego własnością biskupów kujawskich[18])[16][19][20];
1411
pierwsze wzmianki źródłowe o wsiach Rokicie oraz Lipinki vel Lipiny (ta ostatnia opustoszała w XVII w. na skutek wojen, a na jej miejscu powstała w XIX w. Kolonia Antoniew)[d][21];
(A) wydanie (15 maja) przez kapitułęwłocławskąprzywileju lokacyjnego, uznającego mieszkańców osady Ostroga za mieszczan (postanowienie miało moc obowiązującą w zakresie spraw gospodarczych i prawno-społecznych, określających uposażenie, uprawnienia, powinności i posługi mieszkańców). W dokumencie podano, że miasto miało zostać założone w obrębie wsi Łodzi, przy drodze z Łęczycy do Krakowa, nad rzeką Ostrogą (od XIX w. zwaną Łódką) i od niej przyjąć nazwę[g] (ostatecznie projektowana, a niebędąca widocznie w użyciu nazwa nie przyjęła się i w dokumencie lokacyjnym z 1423 r. nowa osada zwana już była Łodzią[20][22]; dotychczasową osadę macierzystą przekształcono w folwark biskupi i zaczęto ją nazywać Łodzią-wsią, a od XVI w. Starą Łodzią lub Starą Wsią[16][23]). Zabudowa nowo założonego osiedla skupiała się wokół dzisiejszego Starego Rynku i pl. Kościelnego, około pół kilometra na północny zachód od wsi Łodzi (obszar ten był jednak zasiedlony już przed 1414 r.)[24];
(G) najstarsza wzmianka w dokumencie o rzemiośle łódzkim, który wymienia: sukienników, krawców, szewców, piekarzy, rzeźników, kowali i ogólnie „innych” (był to akt o charakterze normatywnym, mówiący o opłatach, które będą pobierane od wymienionych rzemieślników, co nie świadczy by wszyscy z nich byli tutaj reprezentowani)[25];
(A) zwrócenie się przez biskupa włocławskiego Jana Pellę do króla z prośbą o przywilej monarszy i uznanie osady Ostroga/Łodzia za miasto pod względem prawno-ustrojowym[26];
(A)(H) nadanie Łodzi (29 lipca) praw miejskich przez króla Władysława Jagiełłę[h] w Przedborzu nad Pilicą; przywilej lokacyjny zawierał postanowienia dotyczące przekształcenia Łodzi w miasto, spraw ustrojowo-sądowych oraz uprawnień targowych (pozwolenie na organizację targów we środy i dwóch jarmarków rocznie[i]). Miasto pod względem prawnym miało wzorować się na stolicy województwa – Łęczycy, więc zostało przeniesione z prawa polskiego na niemieckie (magdeburskie)[24];
1424
(A) wydanie przez biskupa włocławskiego Jana Pellę nowego dokumentu – nawiązującego do ustaleń z 1414 r. – regulującego obowiązki, uprawnienia i uposażenie mieszkańców Łodzi[26];
1428
(G) najwcześniejsza wzmianka o młynie plebańskim postawionym na rzece Jasień, zwanym później Księżym Młynem[27]; wodę na potrzeby młyna zatrzymano groblą i spiętrzono tworząc staw młyński; po grobli biegła droga, która czterysta lat później stała się ulicą Przędzalnianą[28];
(A) wydanie dla miasta Łodzi przez króla Władysława Jagiełłę tzw. przywileju renowacyjnego (odnowienie praw miejskich); król przeniósł powtórnie Łódź, wraz z wsiami należącymi do niej, z prawa polskiego na niemieckie zwane magdeburskim, a wójta, mieszczan i chłopów tam zamieszkujących uwolnił od jurysdykcji urzędników ziemskich (odtąd we wszystkich sprawach sądowych mieszczanie mieli odpowiadać przed swoim wójtem, chłopi przed sołtysami, a wójt i sołtysi przed biskupem i jego urzędnikami, albo przed królem); końcowe postanowienia dotyczyły uprawnień targowych (zmiana dnia targowego ze środy na sobotę)[29];
(A) objęcie urzędu burmistrza Łodzi przez Jana Dąbrowskiego; był on pierwszym znanym z imienia i nazwiska burmistrzem Łodzi; funkcję pełnił do 1480 r. i ponownie w latach 1489–1503[31];
1471
(A) rozpoczęcie prowadzenia pierwszej księgi miejskiej; wciągnięto do niej także parę zapisek z lat wcześniejszych (najstarsza z nich pochodzi z 1440 r.)[32];
1484
pierwsza wzmianka źródłowa o wsi Wola Mieczkowa, którą pod koniec XVIII w. zaczęto nazywać Sikawą[d][33];
1486
(E) wstąpienie pierwszego łodzianina – Bartłomieja, syna Jana – na Akademię Krakowską; z lat 1486–1564 znane są nazwiska pięciu łodzian studiujących w Krakowie, a z całego XVI w. łącznie szesnastu łodzian (trzech spośród nich zostało profesorami, a dwóch – Paweł i Piotr Rożkowicze – objęło wysokie stanowiska)[34][35];
(A)(H) potwierdzenie przez króla Jana Olbrachta przywilejów królewskich dla Łodzi na odbywanie w roku dwóch jarmarków i co tydzień targów[38]; zmiana dnia targowego z soboty na wtorek[30];
Herb Łodzi na pieczęci miejskiej z 1577 r. (Sigillum opidi Lodzia 1577)
(A) najstarsza znana pieczęć miejska na dokumencie (najprawdopodobniej używana od połowy XV w.); w 1577 r. zaczęto posługiwać się nowym tłokiem (na ilustracji), który służył do początku XIX w.[40];
1550–1650
(G)(L) szczytowy okres rozwoju ludnościowego, gospodarczego i terytorialnego Łodzi rolniczej. Miasteczko, zamieszkałe wówczas przez 650–800 osób, stało się dość popularnym ośrodkiem lokalnym, zaspokajającym niewielkie potrzeby okolicznych śródleśnych wsi w zakresie wyrobów rzemieślniczych. Wyrazem pewnego wzrostu gospodarczego znaczenia Łodzi i otaczających ją biskupich wsi na początku XVII w. było wyodrębnienie tych terenów w oddzielny klucz łódzki[j] (do tego czasu wchodziły one w skład klucza wolborskiego lub niesułkowskiego)[41];
1561
(A) wydanie (12 października) nowego przywileju przez biskupa włocławskiegoJakuba Uchańskiego – nawiązującego do postanowień z 1414 r. – regulującego daniny, świadczenia, uprawnienia i uposażenie mieszkańców Łodzi; akt ten okazał się jeszcze trwalszy od poprzedniego i był odnawiany przez siedmiu biskupów w latach 1643–1751, zapewniając w niektórych dziedzinach życia prawno-ustrojowego miasta ciągłość od początku XV do połowy XVIII w.[42][43];
(A) nadanie miastu ziemi (przez biskupa Jakuba Uchańskiego) – pola Wżdżarowego, zwanego też Piaszczystym – położonego na południe od Łodzi, w kierunku Rokicia; było to ostatnie przed uprzemysłowieniem nadanie ziemi na rzecz miasta[43][44];
(H)(U) zezwolenie (wydane przez biskupa Jakuba Uchańskiego) na wybudowanie w Łodzi nowego ratusza, jatek i sklepów[43];
1572
(D) jeden lub dwa wielkie pożary strawiły 41 domów, co stanowiło wówczas połowę zabudowy miasta[45][46];
(U) zawarcie przez władze miejskie umowy z prywatnym przedsiębiorcą Maciejem Doczekałowiczem (nazywanym później Ratusznym) w sprawie budowy drewnianego ratusza; w budynku postawionym na placu miejskim przy rynku znalazła się karczma, a tylko pewną jego część przeznaczono na siedzibę władz miejskich; najprawdopodobniej dotrwał do połowy XVIII w. (ostatnia wzmianka w 1727 r.)[47][48];
1586
(E)Paweł Rożkowic, profesor Akademii Krakowskiej (brat Piotra Rożkowica), zapisał swój bogaty księgozbiór uczelni, a rodzinnemu miastu Łódź 200 bitych florenów (odsetki od tej kwoty miały posłużyć na stypendia dla łodzian kształcących się w Akademii oraz na posag dla ubogich dziewcząt przy zamążpójściu)[34][35];
(D) proces Zofii Strasibótki (Strasibotki vel Zośki Straszybotki) oskarżonej o czary (8 czerwca); dla osądzenia jej czynów sprowadzono „ekspertów” z pobliskiego Rzgowa, wyrok jednak nie zapadł, ponieważ oskarżona zmarła w czasie śledztwa na skutek zadanych jej tortur[k][46][50][51];
1661
(D)epidemiacholery, w wyniku której zmarło kilkudziesięciu mieszkańców miasta (wśród nich rajcowie Koszek i Waśka); w 1665 r. w następstwie zakażenia i choroby zmarł także burmistrz miasta Jan Markowicz[52];
(R) ogłoszenie (22 lipca) Łagiewnik miejscem cudownym (na mocy dekretu Kongregacji Rzymskiej), a franciszkanów za ich pierwszych posiadaczy i prawnych opiekunów tego miejsca; w 1681 r. w Warszawie został wystawiony przez nuncjusza papieskiego – Opicjusza Palaviciniego – akt prawny ogłaszający Łagiewniki sanktuarium (z tego roku pochodzi też wydany przez niego akt erekcyjny kościoła i klasztoru)[53][54];
(R) otwarcie – na Górkach Plebańskich (ob. plac Kościelny) – drewnianego rzymskokatolickiego kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, wzniesionego w latach 1765–68 (w miejscu istniejącego wcześniej, od ok. 1370 r., także drewnianego kościółka[f]) z fundacji biskupa Antoniego Ostrowskiego (przeniesiony w maju 1888 na plac pocmentarny przy ul. Ogrodowej – istniejący do dziś pw. św. Józefa)[56][57];
1777
(L) w mieście znajdowało się 66 domów: 21 wokół placu targowego, 29 przy biegnącej w kierunku zachodnim ul. Drewnowskiej, 8 przy ul. Podrzecznej i 8 przy ul. Nadstawnej (zwanej również Starowiejską, obecnie ul. Wolborska), co dawało wówczas ok. 320–400 mieszkańców; w okresie przedrozbiorowym Łódź należała do grupy najmniejszych miast w kraju (Warszawa w tym czasie miała ok. 100 tys. mieszkańców)[58];
Królestwo Prus zajęło cały obszar województw łęczyckiego i sieradzkiego, zarówno więc sama Łódź, jak i wszystkie wsie leżące w jej okolicy znalazły się pod obcym panowaniem[60];
(L) spis ludności wykazał 191 mieszkańców i 44 domy[1] (prawdopodobnie były to wielkości nieco zaniżone i w rzeczywistości całe miasteczko – wraz z terenami plebańskimi i dworskimi – miało w tym czasie ok. 250 mieszkańców[61]);
1793–1807
(G)(L) Okres rządów pruskich zapisał się w dziejach okolic Łodzi wzmożeniem osadnictwa tzw. olęderskiego, w którym najważniejszą rolę odgrywał element niemiecki i polski. Kolonizacja (prowadzona zarówno przez władze pruskie, jak i część szlachty) przywróciła do życia szereg wyludnionych osad (m.in. Bałuty i Radogoszcz), doprowadziła też do powstania nowych (m.in. Nowosolna, Antoniew, Augustów i Olechów). Zakładano także osady przemysłowe, zajmujące się głównie produkcją wyrobów szklanych, co przyczyniło się do pewnego ożywienia gospodarczego (bardziej odczuwalnego we wsiach podłódzkich niż w samej Łodzi). Działalność licznych hut szkła zgromadziła spore jak na owe czasy skupiska robotnicze, a łatwość znalezienia wolnych rąk do pracy mogła skłonić przybywających tu w kolejnych latach przemysłowców do zakładania pierwszych fabryk tekstylnych[1][62];
1794
(A) działania władz pruskich zmierzające w kierunku odebrania Łodzi praw miejskich i przekształcenia jej ponownie w wieś (motywowane rolniczym charakterem miasteczka i brakiem perspektyw na jego poważniejsze zaktywizowanie gospodarcze); ostatecznie projekt nie został zrealizowany, a przysłana z Berlina administracja zwróciła uwagę na znaczne możliwości gospodarcze tego terenu[1][63];
1796
(A) prawie cały obszar współczesnej Łodzi znalazł się w nowo utworzonym pow. zgierskim, który należał do departamentu warszawskiego, jedynie jej południowe i południowo-zachodnie peryferie weszły w skład pow. szadkowskiego departamentu kaliskiego; podział ten nie uległ zmianie w czasach Księstwa Warszawskiego (dopiero po utworzeniu Królestwa Polskiego przemianowano departamenty na województwa, a powiatom pozostawiono funkcje w zakresie sądownictwa i samorządu terytorialnego ziemiaństwa)[63];
1798
(A)sekularyzacja dóbr biskupstwa włocławskiego przez władze pruskie, a tym samym przejęcie majętności kościelnych (w tym Łodzi) przez państwo; fakt ten miał bardzo duże znaczenie dla Łodzi, administracja rządowa bowiem – początkowo pruska, następnie zaś polska – o wiele bardziej dbała o losy miasteczka niż niedołężna administracja biskupia[1][63];
1806
(R) utworzenie łódzkiej gminy żydowskiej[64]; wcześniej łódzcy Żydzi należeli do gminy lutomierskiej; wystarczyło niewiele ponad sto lat, by z 98 osób w 1809 r. (19% ludności Łodzi) społeczność łódzkich Żydów urosła do 110 000 w 1914 r.[65] i do ok. 230 000 w 1939 r. (ok. 34% ogółu mieszkańców)[66];
(R) budowa przy ówczesnej ul. Dworskiej (ob. ul. Wolborska 8) pierwszej synagogi w Łodzi; granicząca z rynkiem drewniana bożnica została wybudowana przez Mojżesza Fajtłowicza i Pinkusa Zajdlera na placu nabytym od Józefa Auffschlaga; w 1861 r. zamknięta[69][70];
(A) utworzenie oddziału Gwardii Narodowej w Łodzi, liczącego 36 mieszczan łódzkich (była to organizacja pomocnicza dla wojska, mająca za zadanie utrzymywanie porządku w mieście i jego okolicach w okresie wojny); w 1811 r. łódzką Gwardię powiększono do 53 osób, a po klęsce wojsk napoleońskich oddział rozpadł się[71];
1811
Tablica pamiątkowa w miejscu dawnego cmentarza żydowskiego przy ulicy Rybnej (kwiecień 2012)
(Z) założenie cmentarza żydowskiego na Bałutach przy ul. Wesołej (w kwadracie ob. ulic Zachodniej, Limanowskiego, Rybnej i Bazarowej, obecnie nieistniejąca); cmentarz zamknięto w 1892 r., wraz z otwarciem nowego kirkutu (zobacz »), grzebano jednak na nim w następnych latach tych, którzy wykupili wcześniej miejsca (ostatni pochówek miał miejsce prawdopodobnie w 1922 r.); w czasie II wojny światowejnekropolia została zdewastowana; ostatecznie zlikwidowana w latach 50. XX w. – w czasie budowy przedłużenia na północ ul. Zachodniej i nowych bloków mieszkalnych[72]; mimo zapewnień ówczesnych władz nie dokonano wtedy jednak ekshumacji ludzkich szczątków, stąd 6 września 2007 natrafiono na nie na głębokości około 1 m podczas budowy trasy Łódzkiego Tramwaju Regionalnego)[l][73][74]; w uzgodnieniu z łódzką Gminą Wyznaniową Żydowską przed położeniem torowiska około 140-metrowy fragment ul. Zachodniej został przykryty płytami stalowymi z wewnętrznym prześwitem o grubości 96 mm, w którym znajdują się pręty o średnicy 20 mm[74][75];
Decyzja kongresu wiedeńskiego o utworzeniu Królestwa Polskiego miała fundamentalne znaczenie dla rolniczego miasteczka, jakim była Łódź do początku XIX w., i spowodowała zasadnicze zmiany w jej w życiu gospodarczym; narastające możliwości eksportowe na obszary Cesarstwa Rosyjskiego (szczególnie po wprowadzeniu w 1821 r. ochronnej taryfy celnej w stosunku do wyrobów przemysłu pruskiego, a następnie po zawarciu unii celnej pomiędzy Królestwem Polskim a Rosją w 1822 r.), stwarzały dogodne warunki dla rozwoju przemysłu włókienniczego; istotna była także sytuacja w samym Królestwie, które utraciło spójność gospodarczą z częścią terenów przedrozbiorowych Rzeczypospolitej; centralne ziemie polskie, oddzielone od wielkopolskiego okręgu włókienniczego, przestały być w wystarczający sposób zaopatrywane w sukno i inne wyroby włókiennicze; w celu zaspokojenia rosnącego popytu konieczne było utworzenie nowych osad fabrycznych (w 1820 r. Łódź znalazła się na rządowej liście miast, w których takie osady miały powstać)[76];
(A) zabronienie umieszczania na pieczęciach herbu miasta, jego miejsce zajęło godło państwowe (dwugłowy orzeł rosyjski z tarczą na piersiach, na której znajdował się jednogłowy orzeł polski; w miarę postępu rusyfikacji zanikały stopniowo na pieczęciach elementy polskie)[40];
(A) wizytacja w Łodzi (w lipcu) prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego – Rajmunda Rembielińskiego, związana z planami przekształcenia Łodzi w ośrodek przemysłowy; w jej wyniku oraz na podstawie sporządzonego przez niego raportu, namiestnik Królestwa Polskiego wydał (we wrześniu) wiążące postanowienia[79];
(A) wstępne określenie (w lipcu) przez Rembielińskiego zasad regulujących obszar zabudowy Starego Miasta oraz przyszłego osiedla sukienniczego, wyznaczenie miejsca na Nowy Rynek (ob. Plac Wolności) oraz określenie przebiegu przyszłych ulic, w tym nowego traktu piotrkowskiego na terenie Nowego Miasta; trakt poprowadzono w ten sposób, by łączył w prostej linii dwa urządzenia inżynierskie na trasie dawnego, krętego gościńca piotrkowskiego: groblę i most na rzece Łódce oraz most na rzece Jasień – te dwa punkty wyznaczyły ciąg obecnej ulicy Piotrkowskiej[80];
(A) wydanie postanowienia (18 września) przez namiestnika Królestwa Polskiego – Józefa Zajączka, na mocy którego na terenie miast rządowych mogły powstawać osady sukiennicze (głównie w województwach mazowieckim i kaliskim); w województwie mazowieckim, obok Zgierza, Przedecza, Dąbia i Gostynina, na liście miast wytypowanych do budowy osad znalazła się także Łódź; dekret wydany przez władze – z inicjatywy Stanisława Staszica, reprezentującego rząd Królestwa Polskiego i Rajmunda Rembielińskiego, przedstawiciela władz województwa mazowieckiego – stworzył warunki rozwoju przemysłu włókienniczego w kraju[81][82];
2 Prawa miejskie nadane w 1414 r. przez kapitułę włocławską, miały moc jedynie w zakresie spraw gospodarczych i prawno-społecznych, pod względem prawno-ustrojowym Łodzia/Ostroga była nadal wsią.
3 25 maja 1793 r. departament łęczycki przemianowano na departament piotrkowski.
↑Do 1812 r. Łódź nie posiadała żadnego planu sytuacyjnego. Pierwszych pomiarów, które objęły cały obszar klucza łódzkiego, dokonał F. Johnney w latach 1812–13. Powstały w wyniku tych pomiarów plan, w skali ok. 1:5000, uległ w znacznym stopniu zniszczeniu. Zachowane fragmenty obejmują północne tereny klucza, tj. część gruntów miejskich wraz z obszarem zabudowy Łodzi oraz Starą Wsią. Plan ten ma ogromną wartość naukową, gdyż jako jedyny przedstawia obraz rozplanowania i zabudowy rolniczego miasteczka (Koter 1969 ↓, s. 18 [PDF – 20]). Obszar zabudowy miejskiej Łodzi był – jak to widać na planie Johnneya – niewielki. Jego powierzchnia nie przekraczała 20 ha. Układ przestrzenny charakteryzował się siatką wąskich, mniej więcej prostopadłych do siebie ulic, dzielących przestrzeń na małe i nieregularne bloki i w całym rolniczym okresie miasta nie ulegał żadnym istotnym zmianom. Centralną część wyznaczał plac targowy, oddzielony blokiem międzyrynkowym od placu kościelnego, położonego w jednej linii z nim. W najwyższym punkcie terenu – na kulminacji lokalnego działu wodnego, oddzielającego doliny Łódki i Bałutki – usytuowano kościół. Całość zabudowy miasta ograniczała się do obudowy tych dwu placów, a także początkowych odcinków ośmiu ulic i dróg, wybiegających z ich naroży (Koter 1969 ↓, s. 37–38 [PDF – 40–41]).
↑Pochodzenie nazwy „Łodzia” (Lodzia, Lodza, Łódź) nie zostało dotąd przekonująco wyjaśnione. Istnieje (istniało) kilka hipotez:
– wywodząca nazwę miasta od szlacheckiego nazwiska rodowego „Łodzia” (Łodzic), a herb miasta od jego wizerunku, na którym przedstawiona jest łódź;
– od nazwy rzeki – Łódki (w rzeczywistości było odwrotnie – to rzeka wzięła swoją nazwę od miasta w XIX w.)
W badaniach nad osadnictwemśredniowiecznym stwierdzono, że do osoby założyciela i nazwy miejscowości przywiązywano znacznie mniejszą wagę niż obecnie. Większość miejscowości i wsi, zanim po raz pierwszy została odnotowana przez źródła pisane, istniała już dłuższy okres, nieraz nawet od tak dawna, że badacze dziejów nie rozporządzają żadnymi przesłankami, aby cokolwiek powiedzieć na temat ich początków. Podobnie przedstawia się sprawa Łodzi. Możliwe jest, że nigdy nie da się ustalić, kto ją faktycznie założył i jakie jest pochodzenie nazwy miasta (Baranowski, Fijałek i Rosin 1988 ↓, s. 57–60).
↑Wraz z rozwojem państwa polskiego i rozwojem handlu powstawały w kraju tzw. komory celne. Były to miejsca poboru podatków. Jedna z nich została zlokalizowana na rzeczce, płynącej przez bory, które porastały tereny dzisiejszej Łodzi, zwanej początkowo Struga, później Ostroga i wreszcie Łódka (Krawczyk, Krawczyk i Szewczyk 2000–2007 ↓). Komora należała do króla, ale dzierżawił ją arcybiskup gnieźnieński. Ten jednak zezwolił, by wszelkie płynące z niej cła pobierał biskup włocławski, opłacając dzierżawę królowi (Gronczewska 2013 ↓).
↑ abcdefghijklmObecnie w granicach administracyjnych Łodzi.
↑Podany rok odnosi się do tzw. pierwszych zapisów, tj. najwcześniejszej wzmianki źródeł pisanych, nie informuje zatem o dacie założenia – powstania wsi (Baranowski, Fijałek i Rosin 1988 ↓, s. 73).
↑ abW źródłach istnieje rozbieżność co do lokalizacji pierwszego kościoła – z jednej strony określana jest ona jako okolice obecnego skrzyżowania ulic Zachodniej i Lutomierskiej, z drugiej spotykane jest sformułowanie, iż drugi kościół drewniany (na Górkach Plebańskich, ob. pl. Kościelny) wzniesiono na miejscu dawniejszej również drewnianej świątyni. Obie lokalizacje dzieli w linii prostej odległość ok. 250 m.
↑Kapituła nadając miastu nazwę Ostroga – wywodzącą się od rzeki, nad którą leżało – pragnęła odróżnić je od wcześniej powstałej wsi Łodzi. Przywilej nie przenosił zatem tej ostatniej na prawo miejskie, lecz dotyczył osady leżącej w jej pobliżu, na przeciwległym brzegu rzeki, w odległości około pół kilometra na północny zachód od siedliska wsi – w miejscu, gdzie równoleżnikowy szlak brzezińsko-lutomierski krzyżował się z południkowym szlakiem łęczycko-piotrkowskim (Koter 1969 ↓, s. 26 [PDF – 29]).
↑Oryginalny dokument nadający prawa miejskie Łodzi przez króla Władysława Jagiełłę nie zachował się do naszych czasów. Jego odpis znajduje się w Kopiarzu spisanym w 1517 r. na polecenie biskupa włocławskiego Macieja Drzewickiego, zawierającym najważniejsze dokumenty z początków historii Łodzi. Zabytkowy kodeks jest własnością Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (Janecki 2008 ↓).
↑Pierwszy jarmark można było urządzić nazajutrz po Bożym Ciele, drugi po Wniebowzięciu Najświętszej Marii Panny. Z czasem terminy targów i jarmarków zmieniano. W 1433 r. targi zostały wyznaczone na soboty, w 1496 r. na wtorki, a w 1553 r. na poniedziałki. Opisane zmiany świadczą, że życie handlowe w Łodzi nie rozwijało się zbyt korzystnie. Próbowano je ożywić, przesuwać targi i jarmarki na inne dni, co nie dawało jednak oczekiwanych rezultatów. Zasadnicze zmiany nastąpiły dopiero w XIX w. Wraz z szybkim rozwojem przemysłu i rzemiosła, wzrosła też liczba targów i jarmarków w mieście (już w latach 20. XIX w. tych ostatnich odbywało się dwanaście rocznie). Organizowano je przede wszystkim na Rynku Starego Miasta, a potem Rynku Nowego Miasta (Gronczewska 2013 ↓, Baranowski, Fijałek i Rosin 1988 ↓, s. 94, 232).
↑W skład obszaru tzw. klucza łódzkiego (dóbr łódzkich) wchodziły: miasto Łódź, folwark Stara Wieś, wójtostwo łódzkie, wsie Widzew, Wólka Mierzącka (albo Wólka Mierzączka) i Zarzew (pierwotnie Rozdrażew, później Rozrażew), sołectwo zarzewskie (zwane niekiedy wójtostwem, stanowiące oddzielną jednostkę gospodarczą), kilka osad młyńskich i olęderskich oraz rozległe tereny leśne. Otoczony zewsząd dobrami prywatnymi obszar klucza stanowił najbliższe i bezpośrednie zaplecze Łodzi (Koter 1969 ↓, s. 10, 28 [PDF – 12, 31], Baranowski, Fijałek i Rosin 1988 ↓, s. 123–127). Znaczna część obszaru dzisiejszej Łodzi wchodziła też w skład drugiego dużego kompleksu dóbr kościelnych – dóbr pabianickich – będących własnością kapituły krakowskiej. Na obszarze tym znajdowały się m.in. wsie: Brus, Retkinia, Rokicie, Chocianowice i Wiskitno (Baranowski, Fijałek i Rosin 1988 ↓, s. 127–128).
↑„Walka z szatanem” toczona była nie tylko w Łodzi, ale i w podłódzkich wsiach oraz okolicznych miastach. W Warcie liczba ofiar tego ponurego zabobonu w ciągu XVII i XVIII w. wynosiła kilkadziesiąt kobiet (Baranowski, Fijałek i Rosin 1988 ↓, s. 123).
↑W artykule zamieszczonym na portalu „Interia” błędnie określono (za „Dziennikiem Łódzkim”) lokalizację miejsca, w którym natrafiono na ludzkie szczątki – na ulicy Zgierskiej przy ulicy Limanowskiego. W rzeczywistości szczątki odkryto pod starym torowiskiem tramwajowym na ul. Zachodniej w pobliżu skrzyżowania z ul. Bazarową.
↑Łukasz Krawczyk, Michał Krawczyk, Justyna Szewczyk: Historia Łodzi – wsi. [w:] Serwis Wirtualnej Łodzi oraz Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Łódzkiego. historycznie.uni.lodz.pl > Łódź rolnicza [on-line]. historycznie.uni.lodz.pl, 2000–2007. [dostęp 2016-08-19].
↑Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku. Henryk Rutkowski (red.). T. 5: Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2: Komentarz, indeksy. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii PAN, 1998. ISBN 83-86301-75-9. [dostęp 2024-01-01]. (pol.). Brak numerów stron w książce
↑Historia kościoła i parafii. [w:] Portal parafii św. Józefa. jozef.org.pl > Historia parafii i Nasz Patron [on-line]. jozef.org.pl. [dostęp 2017-12-15].
↑ abcŁukasz Krawczyk, Michał Krawczyk, Justyna Szewczyk: Nadanie Łodzi praw miejskich. [w:] Serwis Wirtualnej Łodzi oraz Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Łódzkiego. historycznie.uni.lodz.pl > Łódź rolnicza [on-line]. historycznie.uni.lodz.pl, 2000–2007. [dostęp 2016-08-22].
↑Historia parafii. [w:] Strona parafii pw. św. Wojciecha, Biskupa i Męczennika. swwojciech.entro.pl > Parafia [on-line]. swwojciech.entro.pl. [dostęp 2016-09-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-18)].
↑ abAndrzej Janecki: Powstanie miasta. [w:] Portal Urzędu Miasta Łodzi. uml.lodz.pl > O mieście > Skarby Łodzi [on-line]. Urząd Miasta Łodzi, 2008. [dostęp 2016-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-16)].
↑VIII. Czarownica „powołana”. W: Bohdan Baranowski: O hultajach, wiedźmach i wszetecznicach. Szkice z obyczajów XVII i XVIII w.. Wyd. II. Łódź: Wydawnictwo Towarzystwa Krzewienia Kultury Świeckiej, 1988, s. 103–105. ISBN 83-85030-06-9.
↑Tadeusz Maćkowiak: Łagiewniki łódzkie. Przewodnik. Wyd. III. Łódź: Literatura, 2004. ISBN 83-89409-28-3. Brak numerów stron w książce
↑Historia Sanktuarium w Łagiewnikach. [w:] Portal parafii św. Antoniego z Padwy. lagiewniki.franciszkanie.pl > O Sanktuarium [on-line]. lagiewniki.franciszkanie.pl. [dostęp 2016-09-06].
↑Łukasz Krawczyk, Michał Krawczyk, Justyna Szewczyk: Początki przemysłu w Łodzi. [w:] Serwis Wirtualnej Łodzi oraz Koła Naukowego Historyków Uniwersytetu Łódzkiego. historycznie.uni.lodz.pl > Łódź przemysłowa [on-line]. historycznie.uni.lodz.pl, 2000–2007. [dostęp 2016-08-28].
Grażyna Kobojek: Księży Młyn. Królestwo Scheiblerów. Wyd. I. Łódź: Widzewska Oficyna Wydawnicza „ZORA”, 1998, seria: Biblioteczka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Oddział w Łodzi; z. 5. ISBN 83-86699-11-6.
.jpg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
