Dwór w Załużu

Dwór w Załużu

nr rej. A-44 z 4 lipca 1984 oraz nr rej. A-1659 z 25 lutego 2020[1]
Budynek dworski w 2024
Państwo	Polska
Miejscowość	Załuż
Adres	38-534 Załuż
Kolejni właściciele	Wiktorowie
Położenie na mapie gminy wiejskiej Sanok Dwór w Załużu
Położenie na mapie Polski Dwór w Załużu
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Dwór w Załużu
Położenie na mapie powiatu sanockiego Dwór w Załużu
49°31′38,1″N 22°17′47,5″E

Dwór w Załużu – zabytkowy dwór w Załużu.

Park dworski (2020)

Zabudowania dworskie (2020)

Historia

Dwór powstał u południowych stóp wzniesienia Bukowina, leżącego na granicy Załuża z Bykowcami^[2]. Pochodzi, według różnych wersji, z XVII^[3] lub XVIII wieku^[1]. Przebudowany w latach 1875–1899^[1]. Wzniesiony pod koniec XIX wieku budynek dworski został opary o piwnice datowane na XVII wiek^[4][3]. Około 1920 nastąpiła przebudowa i rozbudowa budynku^[3].

Budynek został wzniesiony z cegły ceramicznej^[3]. Jego fundamenty i piwnice powstały z kamienia^[3]. Powstał przy wschodniej części założenia zespołu dworskiego^[3]. Został wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta^[3]. Po części jest parterowy, a częściowo piętrowy^[3]. Posiada dwie baszty, przy czym północno-wschodnia ma charakter kolisty, a południowo-wschodnia jest kwadratowa^[3].

Właścicielami dóbr w Załużu byli Wiktorowie herbu Brochwicz. Od drugiej połowy XIX wieku i na przełomie XIX/XX wieku właścicielem posiadłości tabularnej Załuż był Adam Wiktor^{[5][6][7][8][9][10][11]}. W 1905 posiadał we wsi obszar 126,7 ha^[12]. Po śmierci Adama Wiktora dobra przejął jego syn, Paweł Wiktor^[13], w 1911 posiadający tam 595 ha^[14]. W latach około 1914-1918 majątek posiadali spadkobiercy Adama Wiktora^[15][16]. Według stanu z 1895 posiadłość tabularna była podzielona na dwa korpusy: jeden Adama Wiktora (1224 morgów), a drugi należący do trzech współwłaścicieli^[17]. Według stanu z 1895 posiadłość tabularna była podzielona na dwa korpusy: jeden Adama Wiktora (1224 morgów), a drugi należący do trzech współwłaścicieli^[17]. na początku XX wieku administratorem dóbr w Załużu był Henryk Zaręba (ur. 1857)^[18].

Około 400 metrów w kierunku zachodnim od budynku dworskiego powstał sad^[4]. Tam w 1880 w obrębie majątku dworskiego powstała kaplica, pełniącą funkcję zarówno świątyni, jak i grobowca rodzinnego^[19][20].

Rodzina władająca dworem troszczyła się o wygląd, estetykę i wystrój majątku^[21]. Do ich dyspozycji była służba dworska^[21]. Służba dworska zamieszkiwała w części wsi Załuża o nazwie Dworzyska (w stronę południową od stacji kolejowej)^[2].

Do lat 30. dwór był zaangażowany w Załużu w organizację życia o charakterze gospodarczym i oświatowym^[22]. Przyczyniał się np. do uprawy drzew owocowych czy korzystania z nawozów sztucznych^[22]. Wpływał także na życie kulturalne wsi^[22].

W późniejszym czasie rodzina Wiktorów została wywłaszczona z majątku^[23].

W latach 60. budynek uległ przebudowie celem utworzenia w nim ośrodka wypoczynkowego^[3]. W latach 70. w budynku dworskim funkcjonował zamknięty ośrodek wypoczynkowy dla pracowników rolnictwa^[24][25]. Został on zlikwidowany orientacyjnie w połowie 1981^[25]. Właścicielem majątku pozostawało wówczas Ministerstwo Rolnictwa. W tym czasie staranie o przejęcie obiektów czyniło koło ZBoWiD w Sanoku celem stworzenia w nim domu pomocy społecznej, do czego ostatecznie nie doszło^[26]. Wkrótce potem ośrodek objął Zakład Transportowo-Sprzętowy „Transnaft” w Zabrzu, który w 1983 zagospodarował to miejsce dla swoich pracowników^[27].

Z dawnego majątku dworskiego zachowały się do współczesności zachowały: budynek dworski, stajnie (murowane, pochodzące z XIX wieku), park dworski, ogród^[4][3]. Układ ogrodów powstał w XIX wieku^[3]. W parku otaczającym zabudowania dworskie powstały zachowane do współczesności stawy^[21]. Odnotowano liczne gatunki drzew i roślin^[21].

Składające się na zespół dworski budynek dworu oraz park decyzją A-44 z 4 lipca 1984 zostały wpisane do rejestru zabytków^[1]. Ponadto decyzją A-1659 z 25 lutego 2020 do rejestru zabytków wpisano spichrz i stajnię^[1].

Zobacz też

• lista zabytków w gminie Sanok w artykule „Wiki Lubi Zabytki”
• Kaplica grobowa Wiktorów w Załużu

Przypisy

1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 30 czerwca 2021 r. Woj. podkarpackie. nid.pl. s. 146. [dostęp 2021-09-25].
2. Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 1a.
3. Podubny 2015 ↓, s. 42.
4. Skowrońscy 1999 ↓, s. 10.
5. Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 255.
6. Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. Lwów: 1868, s. 259.
7. Konrad Orzechowski: Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi W.X. Krakowskiem i X. Bukowinie, według najświeższych skazówek urzędowych. Kraków: 1872, s. 96.
8. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielk. Księstwie Krakowskiem i Księs. Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Złoczów: 1886, s. 225.
9. Tadeusz Pilat: Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkiem Ks. Krakowskiem. Lwów: 1890, s. 246.
10. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem i Księs. Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1897, s. 222.
11. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1904, s. 208.
12. Alojzy Zielecki, Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995. s. 405.
13. Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z W. Ks. Krakowskiem. Kraków: 1905, s. 176, 180. Zmiany (39).
14. Skorowidz powiatu sanockiego wydany na podstawie dat zebranych w roku 1911. Sanok: 1911, s. 24.
15. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1914, s. 186.
16. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1918, s. 186.
17. Załuż, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 360 .
18. Księga małżeństw rz. kat. Sanok (1905–1912). Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 39 (poz. 62).
19. Gajewski 2009 ↓, s. 5.
20. Bartosz Podubny: Gminny program opieki nad zabytkami gminy Sanok na lata 2015–2018. edziennik.rzeszow.uw.gov.pl. s. 38. [dostęp 2020-10-21].
21. Gajewski 2009 ↓, s. 3.
22. Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 4.
23. Bartosz Podubny: Gminny program opieki nad zabytkami gminy Sanok na lata 2015–2018. edziennik.rzeszow.uw.gov.pl. s. 38.
24. Elżbieta Kolano. Kątki zakątki. „Nowiny Rzeszowskie”. Nr 173, s. 5, 31 lipca – 1 sierpnia 1976. 
25. ZBoWiD 1986 ↓, s. 298.
26. ZBoWiD 1986 ↓, s. 298, 299.
27. ZBoWiD 1986 ↓, s. 299.

Bibliografia

• Edward Nahurski: Archiwum miasteczek i wsi pow. sanockiego, leskiego, ustrzyckiego. Kwestionariusze z badania środowiska. Załuż. 1936, 1938, s. 1–9.
• Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949–1984. Sanok: 1986, s. 1–335.
• Agata i Maciej Skowrońscy. Mieszkałam w Załużu. „Tygodnik Sanocki”. Nr 8, s. 10, 19 lutego 1999. 
• Benedykt Gajewski: Kaplica grobowa Wiktorów w Załużu. Sanok: 2009, s. 1–8.
• Bartosz Podubny: Gminny program opieki nad zabytkami gminy Sanok na lata 2015–2018. edziennik.rzeszow.uw.gov.pl. s. 1–133. [dostęp 2021-10-14].