Załuż

Załuż

wieś
Początek Załuża od strony wschodniej
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	sanocki
Gmina	Sanok
Wysokość	300-310 m n.p.m.
Liczba ludności (2020)	333[2]
Strefa numeracyjna	13
Kod pocztowy	38-534[3]
Tablice rejestracyjne	RSA
SIMC	0359830[4]
Położenie na mapie gminy wiejskiej Sanok Załuż
Położenie na mapie Polski Załuż
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Załuż
Położenie na mapie powiatu sanockiego Załuż
49°31′48″N 22°17′59″E[1]

Załuż – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, w gminie Sanok^[4]. Leży nad Sanem.

Zabytkowy dwór w Załużu

Główna arteria Załuża. Po lewej kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Załużu

Geografia

Załuż jest położony na prawym brzegu rzeki San (południowa część wsi)^[5][6][7] i potoki Wujski^[7]. Od strony północnej graniczy z wsią Wujskie, od wschodu z wsią Manasterzec, a od zachodu z wsią Bykowce^[5][6]. Wieś leży na wysokości 300–310 m. n. p. m.^[7]. Wzniesienie dzielące Bykowce z Załużem nosi nazwę Bukowina^[6].

Przez Załuż przepływa potok o znanych mu nazwach Załużanka i Młynówki, w latach 30. celowo nie określany przez ludność^[6].

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.

Części wsi

Pod koniec XIX wieku na północy Zaluża istniał przysiółek Dolina^[5]. W części za Sanem powstał przysiółek Kocaby^[6]. W jego zakresie wyodrębniono także krańce Łazy i Dańców (Dańki) Kąt^[8]. W stronę południową od stacji kolejowej powstała część Dworzyska, zamieszkiwana przez służbę dworską^[9]. Istniały też części: Pańskie Łąki, zalesiona góra o nazwie Paproć (wys. 514 m n.p.m., z częściami Tańcowisko, Motycznik) oraz dalej Ostra Góra (wys. 447 m n.p.m.) idąc w stronę Sobienia^[9]. W północno-wschodniej części Załuża powstały Górki (wzniesienie wys. 509 m n.p.m.) oraz Doliny^[9].

Integralne części wsi Załuż^[10]^[4]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0359847	Borysówka	część wsi
0359853	Dolinki	część wsi
0359860	Kocaby	część wsi
0359876	Łazy	część wsi
0359882	Łąki	część wsi

Historia

Na obszarze Załuża odnaleziono monetę rzymską cesarza Hadriana^[11][7]. Z czasów rzymski pochodzi też cmentarzysko^[7].

Nazwa wsi pochodzi od określenia „za ługom” (pol. „za łęgiem”, „za łąką”)^[7]. Z 1433 (lub 1436^[12]) istnieje pierwsza wzmianka o istniejącej wsi Załuż (Zalusche) informująca, że Sidora pan pod przymusem wyprawił na wojnę. W pobliżu wsi istnieją ruiny zamku Sobień nadanego w 1389 przez Władysława Jagiełłę rycerskiemu rodowi Kmitów. W 1417 na zamku odbyły się zaślubiny Władysława Jagiełły z Elżbietą Granowską^[13]. W 1479 rozgraniczono Załuż od Hołuczkowa i usypano kopce graniczne, a w 1494 rozgraniczono go od zamku Sobień.

W XV wieku Załuż wielokrotnie był wymieniany jako wieś szlachecka w dobrach Kmitów należąca do zamku Sobieńskiego^[7]. Po 1580 Załuż przejęli Stadniccy z dawnymi dobrami Kmitów. W 1672 podczas najazdu tatarskiego w tej wsi ocalały trzy domy^[12]. W 1731 właścicielami Załuża byli Ossolińscy, a w XIX wieku Krasiccy oraz Wiktorowie herbu Brochwicz^[12][7].

Od drugiej połowy XIX wieku i na przełomie XIX/XX wieku właścicielem posiadłości tabularnej Załuż był Adam Wiktor^{[14][15][16][17][18][19][20]}. W 1905 posiadał we wsi obszar 126,7 ha^[21]. Po śmierci Adama Wiktora dobra przejął jego syn, Paweł Wiktor^[22], w 1911 posiadający tam 595 ha^[23]. W latach około 1914-1918 majątek posiadali spadkobiercy Adama Wiktora^[24][25]. Według stanu z 1895 posiadłość tabularna była podzielona na dwa korpusy: jeden Adama Wiktora (1224 morgów), a drugi należący do trzech współwłaścicieli^[5].

We wsi istnieje dwór wraz z parkiem. W tej okolicy stoi kaplica grobowa Wiktorów^[26]. Z inicjatywy Adama Wiktora w 1880 wybudowano budynek szkoły^[27]. Pod koniec XIX we wsi funkcjonowały: stacja drogi żelaznej przemysko-łupkowskiej (powstała na wschód od Bukowiny^[28]), urząd pocztowy i telefoniczny, szkoła ludowa^[5]. W 1911 powstało w Załużu koło Towarzystwa Szkoły Ludowej i szkoła polska dla dzieci polskich^[29]. Następnie założono Czytelnię TSL i Drużyna Bartoszowa^[29].

W część północnej (obok szkoły) istniał dawny cmentarz^[30]. Cerkiew greckokatolicka została wybudowana w 1820^[9]. Powstała na ww. górze Bukowina^[9]. Istniała także plebania^[9]. Cerkiew spalono^[9].

W Załużu stwierdzono pokłady ropy naftowej^[31]. W latach około 1900-1905 dokonano wywiercenia szybu naftowego o głębokości ok. 600 m^[31]. W latach 30. odkryto pokłady pirytu^[31].

W przeszłości większość ludności wsi stanowili Polacy^[9]. Po spaleniu się fabryki w Wujskiem (około 1820) wielu z nich wyemigrowało, a pozostali ulegli zruszczeniu^[9]. Według stanu z 1895 wieś liczyła 103 domów i 622 mieszkańców (w tym 552 wyznania greckokatolickiego, 91 rzymskokatolickiego i 13 izraelickiego)^[5]. Pod koniec XIX wieku we wsi istniała parafia greckokatolicka, należąca do dekanatu olchowieckiego i posiadająca cerkiew murowaną^[5]. Wówczas mieszkańcy obrządku rzymskokatolickiego korzystali z parafii w Lisku w odległości 4 km^[5]. Poza tym z fundacji Adama Wiktora w 1880 wybudowano w obrębie majątku dworskiego kaplicę, pełniącą funkcję zarówno świątyni, jak i grobowca rodzinnego^[32].

We wsi istniała karczma (wzmianka z XVII wieku)^[12]. W miejscu jej istnienia w 1931 wybudowano Kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy^[33]. Poza tym odnotowano kilka przydrożnych krzyży^[12].

W II Rzeczypospolitej wieś w powiecie sanockim województwa lwowskiego^[34]. W 1936 we wsi zamieszkiwali Polacy (136) Rusini i Ukraińcy (ok. 900) oraz Żydzi (29)^[6]. U kresu istnienia niepodległej II Rzeczypospolitej we wsi funkcjonował TSL, Związek Strzelecki, koło gospodyń wiejskich, kółko rolnicze, Związek Szlachty Zagrodowej (Polacy), Łuk, Proswita, straż pożarna (Rusini i Ukraińcy)^[35].

Po wybuchu II wojny światowej w październiku 1939 Załuż został włączony do sowieckiej strefy okupacyjnej w obwodzie drohobyckim. Wiosną 1940 ze względu na powstałą strefę przygraniczną przesiedlono mieszkańców wioski na Wołyń, gdzie kilku z nich zginęło w 1943 r. z rąk nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA^[36]. 29 lipca 1944 Załuż został zdobyty przez wojska radzieckie^[37]. W Załużu znajdują się ruiny sowieckich żelbetowych schronów bojowych z lat 1940-1941. Obiekty te wchodziły w skład samodzielnego punktu oporu Załuż, chroniącego przeprawy kolejowej na Sanie.

Po ataku Niemiec na ZSRR z 22 czerwca 1941 w bunkrach usytuowanych na linii Olchowce-Bykowce-Załuż bronili się radzieccy żołnierze^[38]. W bunkrze położonym naprzeciw przystanka kolejowego w Załużu przebywała załoga wraz z rodziną dowódcy^[38]. Wobec ich odmowy poddania się Niemcy wysadzili tenże bunkier w powietrze^[38]. W powojennym piśmiennictwie podawano, że obroną tego punktu dowodził oficer określany jako kpt. Rikadze^[39] bądź Rykadze^[40], natomiast według najnowszych badań historyka Tomasza Zająca był to st. lejtn. Gieorgij Kotrikadze^[41]. 12 października 1969 tablicę wmurowaną w betonowy przyczółek bunkra odsłonił płk Józef Tkaczow^[39].

W Załużu od strony Bykowiec (zachodniej) znajduje się cmentarz wojenny, na którym pochowani są żołnierze słowackiej rychlej skupiny, z grupy dowodzonej przez Wolfganga Corettiego, którzy zginęli^[42] w tym miejscu podczas forsowania linii Mołotowa w czerwcu 1941^[43]. Prace ekshumacyjne planowano w 2000^[44][12]. W 2005 na cmentarzu spoczęli również żołnierze czechosłowackiej brygady desantowej ekshumowani z cmentarza w Woli Sękowej. Cmentarz został odnowiony środkami władz słowackich.

W Załużu urodzili się Benedykt Majkowski, Mieczysław Dzięgałło, Wiesław Nahurski, Ryszard Pacławski. W sierpniu 1904 nauczycielem w miejscowej szkole 1-klasowej został mianowany Czesław Śmietana^[45], który został kierownikiem szkoły^[29].

Ludzie związani z Załużem‎‎

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 157901
2. Raport o stanie gminy Sanok za 2020 rok [online], Biuletyn Informacji Publicznej Urząd Gminy Sanok, 6 maja 2021, s. 7 [dostęp 2022-02-08]  (pol.).
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1598 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
4. GUS. Rejestr TERYT
5. Załuż, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 359 .
6. Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 1.
7. Gajewski 2009 ↓, s. 3.
8. Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 1-2.
9. Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 1a.
10. Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
11. Andrzej Kunisz. Znaleziska monet rzymskich z Małopolski, s. 252.
12. Skowrońscy 1999 ↓, s. 10.
13. Elżbieta Kolano. Kątki zakątki. „Nowiny Rzeszowskie”. Nr 173, s. 5, 31 lipca – 1 sierpnia 1976. 
14. Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 255.
15. Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem. Lwów: 1868, s. 259.
16. Konrad Orzechowski: Przewodnik statystyczno topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi W.X. Krakowskiem i X. Bukowinie, według najświeższych skazówek urzędowych. Kraków: 1872, s. 96.
17. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielk. Księstwie Krakowskiem i Księs. Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Złoczów: 1886, s. 225.
18. Tadeusz Pilat: Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z Wielkiem Ks. Krakowskiem. Lwów: 1890, s. 246.
19. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem i Księs. Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1897, s. 222.
20. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1904, s. 208.
21. Alojzy Zielecki, Życie gospodarcze, W epoce autonomii galicyjskiej, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995. s. 405.
22. Skorowidz dóbr tabularnych w Galicyi z W. Ks. Krakowskiem. Kraków: 1905, s. 176, 180. Zmiany (39).
23. Skorowidz powiatu sanockiego wydany na podstawie dat zebranych w roku 1911. Sanok: 1911, s. 24.
24. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1914, s. 186.
25. Jan Bigo: Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkiem Księstwie Krakowskiem i Księstwie Bukowińskiem z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytoryalnych kraju. Lwów: 1918, s. 186.
26. Bartosz Podubny: Gminny program opieki nad zabytkami gminy Sanok na lata 2015–2018. edziennik.rzeszow.uw.gov.pl. s. 38, 42. [dostęp 2020-10-21].
27. Wojciech Sołtys. Oświata ludowa w sanockiem w okresie zaborów. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 31, s. 80, 1993. 
28. Archiwum 1939 ↓, s. 1a.
29. Listy z kraju. Załuż. „Kurjer Lwowski”. Nr 22, s. 8, 24 stycznia 1914. 
30. Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 2a.
31. Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 6.
32. Gajewski 2009 ↓, s. 5.
33. Ewa Śnieżyńska-Stolot, Franciszek Stolot: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. I: Województwo krośnieńskie (zeszyt 2: Lesko, Sanok, Ustrzyki Dolne i okolice). Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 1982, s. 157. ISBN 83-221-0158-9.
34. SzczepanS. Siekierka SzczepanS., HenrykH. Komański HenrykH., KrzysztofK. Bulzacki KrzysztofK., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 967, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897 .
35. Archiwum 1936, 1938 ↓, s. 4, 6, 6a.
36. SzczepanS. Siekierka SzczepanS., HenrykH. Komański HenrykH., KrzysztofK. Bulzacki KrzysztofK., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 966, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897 .
37. ВОВ-60 – Сводки. [dostęp 2009-08-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-10)].
38. Miejsca pamięci narodowej. Obóz w Olchowcach. „Nowiny”. Nr 79, s. 3, 22 kwietnia 1982. 
39. Z obchodów dnia Wojska Polskiego. Wiec i odsłonięcie tablicy pamiątkowej w Załużu. „Nowiny Rzeszowskie”. Nr 270, s. 1, 13 października 1969. 
40. Witold Szymczyk. W 35 rocznicę najazdu hitlerowskiego na ZSRR. Latem czterdziestego pierwszego. „Nowiny Rzeszowskie”. Nr 141, s. 3, 22 czerwca 1976. 
41. Tomasz Zając: Działania wojenne w 1941 r. na terenie 08. Przemyskiego Działania wojenne w 1941 r. na terenie Przemyskiego Rejonu Umocnionego. Operacja Barbarossa na linii Sanu. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski, 2018, s. 275.
42. "Prislusni slovenskej Armady - porucnik Jan Kostelnicak, deslatnik Stefan Fabri, deslatnik Karol Pencjak, strelnik Stefan Benacka, Stefan Donoval, Jozef Dzubak, Stefan Galbavy, Jozef Koska, Ludovit Makovicky, Milan Revallo, Stefan Suja-Fanga, Stefan Sajanek, Jan Vavrek, Frantisek Zan [w:] Jozef Tiso na návšteve slovenského vojska v Zaluži pri Sanoku (1941), Słowacka Kronika Filmowa
43. Pavel Mičianik: Slováci proti Molotovovej línii I
44. Joanna Kozimor. Ekshumacja żołnierskich szczątków w Załużu. „Pamięć” dla pamięci.... „Tygodnik Sanocki”. Nr 3 (428), s. 3, 21 stycznia 2000. 
45. Z kraj. Rady Szkolnej. „Kurjer Lwowski”. Nr 234, s. 7, 24 sierpnia 1904. 

Bibliografia

• Edward Nahurski: Archiwum miasteczek i wsi pow. sanockiego, leskiego, ustrzyckiego. Kwestionariusze z badania środowiska. Załuż. 1936, 1938, s. 1-9.
• Agata i Maciej Skowrońscy. Mieszkałam w Załużu. „Tygodnik Sanocki”. Nr 8, s. 10, 19 lutego 1999. 
• Benedykt Gajewski: Kaplica grobowa Wiktorów w Załużu. Sanok: 2009, s. 1-8.