Aleksander Jagiellończyk

Aleksander Jagiellończyk

Król Polski
Okres	od 12 grudnia 1501 do 19 sierpnia 1506
Poprzednik	Jan I Olbracht
Następca	Zygmunt I Stary
Wielki książę litewski
Okres	od 20 lipca 1492 do 19 sierpnia 1506
Poprzednik	Kazimierz Jagiellończyk
Następca	Zygmunt Stary
Dane biograficzne
Dynastia	Jagiellonowie
Data i miejsce urodzenia	5 sierpnia 1461 Kraków
Data i miejsce śmierci	19 sierpnia 1506 Wilno
Ojciec	Kazimierz IV Jagiellończyk
Matka	Elżbieta Rakuszanka
Rodzeństwo	Władysław II Jagiellończyk Święty Kazimierz Jan I Olbracht Zygmunt I Stary Fryderyk Jagiellończyk
Żona	Helena Moskiewska

Państwa we władaniu dynastii Jagiellonów pod koniec XV wieku

Pieczęć Aleksandra Jagiellończyka z 1505 roku

Aleksander Jagiellończyk (ur. 5 sierpnia 1461 w Krakowie, zm. 19 sierpnia 1506 w Wilnie) – syn Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, od 1492 roku wielki książę litewski, od 1501 roku król Polski.

Wielki książę Litwy

Aleksander Jagiellończyk, czwarty syn Kazimierza Jagiellończyka i Elżbiety Habsburżanki, brat króla Jana Olbrachta, po śmierci Kazimierza Jagiellończyka od 20 lipca 1492 r. władał Wielkim Księstwem Litewskim, co równoznaczne było z zerwaniem unii personalnej pomiędzy Litwą i Koroną.

Znał język litewski, był zarazem ostatnim wielkim księciem litewskim posiadającym tę umiejętność^[1]. Książę dbał o rozwój stołecznego Wilna, jak i o sprawy ważne dla państwa. Korzystał z pomocy litewskich doradców oraz zapewnił Wielkiemu Księstwu Litewskiemu samodzielność w prowadzeniu polityki zagranicznej. Nigdy nie doszło do konfliktu między nim a jego starszym bratem na tronie polskim. W latach 1492–1494 stoczył wojnę z Wielkim Księstwem Moskiewskim, zakończoną stratą Wiaźmy i utratą kontroli nad częścią Księstw Wierchowskich. Starając się o ułożenie pokojowych stosunków Litwy z Moskwą, 18 lutego 1495 ożenił się z Heleną, córką wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III Srogiego i Zofii Paleolog. Jednakże w 1500 r. wojska ruskie zajęły część Zadnieprza i zagroziły Smoleńskowi, rozpoczynając nową wojnę litewsko-moskiewską. 3 marca 1501 zawarł w Wilnie sojusz przeciwko Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu z mistrzem krajowym Inflant zakonu krzyżackiego Wolterem von Plettenbergiem. Po śmierci Jana Olbrachta, został 3 października 1501 wybrany na jego następcę przez sejm walny obradujący w Piotrkowie^[2]. Zawiadomiony przez delegację Sejmu z biskupem Boryszewskim na czele, pilnie podążył z Litwy do Krakowa po koronę polską, licząc na polskie wsparcie w wojnie z Moskwą.

Król Polski

12 grudnia 1501 w katedrze na Wawelu koronowany został na króla Polski przez najmłodszego syna Kazimierza Jagiellończyka i swojego brata arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski kardynała Fryderyka Jagiellończyka w obecności m.in. matki Elżbiety Rakuszanki. Żona Aleksandra nie została koronowana na królową Polski, czemu sprzeciwiali się biskupi, gdyż wyznawała wiarę prawosławną. Koronę uzyskał dopiero po podpisaniu dwóch aktów ustrojowych, przygotowanych przez możnowładców polskich: o zrzeczeniu się swych praw dziedzicznych do Litwy i zacieśnieniu unii polsko-litewskiej (unia mielnicka, 1501) oraz przyznaniu władzy w kraju senatowi na mocy przywileju mielnickiego, co rychło nastąpiło. Było to równoznaczne z poddaniem króla kontroli magnatów.

Sobiepańskiej władzy magnaterii przeciwdziałała jednakże szlachta, uchwalając na Sejmie w Radomiu w 1504 r.^{[wymaga weryfikacji?]} ustawy, zabraniające łączenia wysokich urzędów w jednym ręku i ograniczające rozdawnictwo dóbr królewskich. Sejm ten ustalił też organizację i kompetencje najwyższych urzędów państwowych. Lekkomyślne dysponowanie zasobami skarbu doprowadziło do jego opustoszenia, co uniemożliwiało odpieranie najazdów tatarskich i wołoskich.

28 marca 1503 podpisano sześcioletni rozejm, kończący wojnę moskiewską. Na jego mocy 1/3 terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego znalazła się pod okupacją moskiewską. W 1504 roku król odwiedził Gdańsk, potwierdził jego przywileje i rozwiązał problemy sprawy handlowe^[3].

Nihil novi

W 1505 r. kolejny sejm w Radomiu uchwalił konstytucję praw Nihil novi, uzupełnioną przez monarchę zapisem: „Gdybyśmy cokolwiek przeciw wolnościom, przywilejom, swobodom i prawom Królestwa uczynili, uznajemy to ipso facto (łac. tym samym) za nieważne i żadne.”, według której król nie mógł nic nowego w tych sprawach postanowić bez zgody izby poselskiej i senatu. Na tymże sejmie zatwierdzono również tzw. „Statut Łaskiego” spisany przez kanclerza wielkiego koronnego Jana Łaskiego, stanowiący zbiór przywilejów szlacheckich i kościelnych oraz praw miejskich, obowiązujących w Królestwie.

Życie prywatne

Mimo że jego ślub z Heleną Moskiewską nie spełnił założonych celów politycznych, samo małżeństwo Aleksandra Jagiellończyka (jedyny oficjalny związek polskiego władcy z córką księcia moskiewskiego) uważa się za udane. Źle układały się natomiast zarówno stosunki Heleny z teściową (królową wdową Elżbietą Rakuszanką), jak i z polskimi elitami możnowładczymi oraz kościelnymi. Powodem była niechęć królowej do zmiany wyznania (do końca życia pozostała przy prawosławiu)^[4].

Fundacje artystyczne

Część Zamku na Wawelu wybudowana przez Aleksandra

Podczas panowania króla Aleksandra w 1504 roku rozpoczęto budowę renesansowego pałacu na zamku na Wawelu. Podczas życia króla wybudowano skrzydło północno-zachodnie. Budowę tę kontynuował jego młodszy brat Zygmunt I Stary. W Wielkim Księstwie Litewskim, w którym panował od 1492 r., był fundatorem dzieł późnogotyckich, przede wszystkim kompleksu klasztornego wileńskich bernardynów i kościoła św. Anny, a prawdopodobnie też obronnych cerkwi w Małomożejkowie i Synkowiczach^[5].

Galeria

• 
  Portret Aleksandra Jagiellończyka z około 1645 r.
• 
  Jako król Saracenów, prawdopodobnie najdokładniejszy portret króla, autorstwa Jana Goraja, ok. 1504^[6]
• 
  Król Aleksander w senacie
• 
  Aleksander Jagiellończyk według Aleksandra Lessera
• 
  Aleksander w Wizerunkach książąt i królów polskich Ksawerego Pillatiego
• 
  Aleksander według Jana Matejki
• 
  Aleksander i kanclerz
• 
  Sarkofag Aleksandra Jagiellończyka w katedrze wileńskiej

Schyłek życia

Wiele kłopotów sprawiały także Aleksandrowi Prusy Zakonne, lenna Mołdawia, a zwłaszcza Tatarzy krymscy, którzy kilkakrotnie najeżdżali Litwę. W 1506 r. doszli oni aż pod Lidę, gdzie 5 sierpnia 1506 pod Kleckiem zostali rozbici przez Litwinów.

Aleksander Jagiellończyk zmarł 19 sierpnia 1506 roku bezpotomnie w wieku 45 lat w Wilnie, został pochowany w katedrze wileńskiej. Wielkim księciem litewskim, a następnie królem polskim obrany został wtedy jego, młodszy o 6 lat, brat Zygmunt I Stary (1506–1548).

Zwłoki Aleksandra Jagiellończyka – wbrew woli zmarłego wyrażonej w testamencie – nie zostały wywiezione z Wilna. Fakt ten został upamiętniony przez współczesnego monarsze kronikarza: „Oto ten jedyny król Polski, który spoczywa na ziemi litewskiej”^[7].

Genealogia

Władysław II Jagiełło ur. ok. 1351 zm. 1 VI 1434

Zofia Holszańska ur. ok. 1405 zm. 21 IX 1461

Albrecht II Habsburg ur. 16 VIII 1397 zm. 27 X 1439

Elżbieta Luksemburska[8] ur. 1409 zm. 1442

Kazimierz IV Jagiellończyk ur. 30 XI 1427 zm. 7 VI 1492

Elżbieta Rakuszanka ur. 1436 zm. 30 VIII 1505

		Helena Moskiewska ur. 19 V 1476 zm. 20 I 1513 OO   18 II 1495		Aleksander Jagiellończyk ur. 5 VIII 1461 zm. 19 VIII 1506

Upamiętnienie w kulturze

• Czasom Aleksandra Jagiellończyka poświęcona jest powieść historyczna z serii Dzieje Polski pt. Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik napisana w 1884 roku przez Józefa Ignacego Kraszewskiego^[9] .

Zobacz też

Pieczęcie Aleksandra I Jagiellończyka

• Historia Polski
• Władcy Polski

Przypisy

1. (red.) Steponas Maculevičius, Doloresa Baltrušiene, Znajomość z Litwą. Księga tysiąclecia. Tom pierwszy. Państwo, Kraštotvarka, Kaunas, 1999, ISBN 9986-892-34-1, s. 31.
2. Dekret elekcyjny króla Aleksandra z d. 3 października 1501 roku.. Józef Szujski Jeszcze o elekcji w epoce Jagiellonów w: Opowiadania i roztrząsania historyczne: pisane w latach 1875–1880 s. 310–312.
3. http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Acta_Universitatis_Nicolai_Copernici_Nauki_Humanistyczno_Spoleczne_Zabytkoznawstwo_i_Konserwatorstwo/Acta_Universitatis_Nicolai_Copernici_Nauki_Humanistyczno_Spoleczne_Zabytkoznawstwo_i_Konserwatorstwo-r1992-t16_(225)/Acta_Universitatis_Nicolai_Copernici_Nauki_Humanistyczno_Spoleczne_Zabytkoznawstwo_i_Konserwatorstwo-r1992-t16_(225)-s51-89/Acta_Universitatis_Nicolai_Copernici_Nauki_Humanistyczno_Spoleczne_Zabytkoznawstwo_i_Konserwatorstwo-r1992-t16_(225)-s51-89.pdf
4. Urszula Borkowska, Dynastia Jagiellonów w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
5. TomaszT. Torbus TomaszT., Europa Jagellonica 1386-1572: sztuka, kultura i polityka w Europie Środkowej za panowania Jagiellonów: materiały sesji zorganizowanej przez Zamek Królewski w Warszawie - Muzeum i Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, PrzemysławP. Mrozowski (red.), Studia i Materiały / Zamek Królewski w Warszawie - Muzeum, Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie - Muzeum : Arx Regia - Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego, 2015, s. 164, ISBN 978-83-7022-214-7 [dostęp 2024-02-28] .
6. MarcinM. Latka MarcinM., Detail of Miracle of Saint Simeon Stylites [online], 2019-05-30 [dostęp 2019-05-31] .
7. Łac. Iste unicus Rex Polonorum in Lithuania tumulatus guiescit.
8. Córka Zygmunta Luksemburskiego.
9. Kraszewski 1929 ↓.

Bibliografia

• Paweł Jasienica – Polska Jagiellonów
• T. Biber, A. i M. Leszczyńscy – Poczet Władców Polski
• Urszula Borkowska, Dynastia Jagiellonów w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011.
• Józef Ignacy Kraszewski: Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik. Warszawa: wyd. M.Arcta, 1929.

Linki zewnętrzne

• Aleksander Jagiellończyk – dokumenty w bibliotece Polona

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000110411135
• VIAF: 15582889
• LCCN: n88258788
• GND: 119559714
• BnF: 16297478x
• SUDOC: 174972644
• NKC: mzk2011620794
• PLWABN: 9810584040505606
• NUKAT: n98044035
• J9U: 987007298508205171
• LIH: LNB:Hup;=B9

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3867562
• Britannica: biography/Alexander-king-of-Poland
• Treccani: alessandro-iagellone-re-di-polonia-e-granduca-di-lituania
• БРЭ: 1810639
• Catalana: 0002367