Јатот бил долга самогласка. Се претпоставува дека се изговорал како [æ:] (широко е), рефлексија на првобитните индоевропски гласови: долго е ([e:], т.е. *ē) и двогласките: [oj] и [aj]. Објаснето на македонски, како среден глас помеѓу е и а (Еа): врѣмѧ, млѣко, сѣно. Овој глас се развил доцна во историјата на словенските јазици како втора палатализација на словенските заднонепчени согласки.
Интересно е тоа што во најраните текстови оваа буква била помешувана со а јотирано (ꙗ). Едно објаснение е дека солунскиот дијалект (врз кој се заснова старословенскиот јазик) како и другите македонски старословенски дијалекти се префрлиле од /æ:/на/ja/ независно од северните и западните словенски подгрупи. Исто тка збунува тоа што кириличниот знак за јус мало (Ѧ) изгледа многу слично на глаголската ознака за Јат (Ⱑ, може да се види само со Уникод 4.1.
Буквата „јат“ во разни фонтови. Заб: малото ракописно јат има поинаков облик
Историја
Рефлексии во словенските јазици
Во разните современи словенски јазици буквата јат се има одразено во самогласки. На пример, старословенскиот основен збор běl станал бел на македонски, /bʲel/ — бел (изг. бјел) на стандарден руски (дијалекти: /bʲal/, /bʲijel/, па дури и /bʲil/ во некои краишта), бил/bʲil/ на украински, бял(изг.бjал)/бел на бугарски, биел/биали на полски и били на чешки. Постојат и постари неповрзани рефлексии како: стар збор тѣлѣгы (двоколки) станало „телеги“ на руски, но на српски станало „таљиге“.
Најинтересна е судбината на јатот во српскохрватскиот јазик. Имено во рамките на овој дијасистем се јавуваат три рефлекса на јатот што претставува една од основните поделби на српскохрватските дијалекти. Рефлексите се следниве:
ѣ > e - екавски дијалекти
ѣ > и - икавски дијалекти
ѣ > ије (ако јатот бил долг) и ѣ > је (ако јатот бил долг) - јекавски дијалекти
Така:
млѣко > млеко/mleko, млико/mliko, млијеко/mlijeko
мѣсто > место/mesto, мисто/misto, мјесто/mjesto
Мешање со други букви
Како резултат на овие рефлексии, јат повеќе не претставувал засебна фонема, туку станал идентичен со некој друга во даден словенски јазик. Затоа децата морале да учат напамет каде да стават, а каде да не стават „јат“. Затоа оваа буква била исфрлена во низа правописни реформи: во српскиот со реформата на Вук Стефановиќ Караџиќ, која подоцна била прифатена и во македонскиот, во рускиот, белорускиот и украинскиот отприлика со Октомвриската револуција, а во бугарскиот дури во 1945 г. Денес буквата не се користи во ниту еден словенски јазик, туку само во старословенскиот, и од 1991 г. во некои реклами поради штос.
