Πάπας Ιούλιος Β΄

Πάπας Ιούλιος Β΄
Από	1 Νοεμβρίου 1503
Έως	21 Φεβρουαρίου 1513
Προκάτοχος	Πάπας Πίος Γ΄
Διάδοχος	Πάπας Λέων Ι΄
Προσωπικά στοιχεία
Γέννηση	5 Δεκεμβρίου 1443 Αλμπίζολα, Δημοκρατία της Γένοβας
Θάνατος	21 Φεβρουαρίου 1513 (70 ετών) Ρώμη, Παπικά Κράτη

Προσφωνήσεις του Πάπα Ιουλίου Β΄
Προσφώνηση αναφοράς	Αγιότατος
Προφορική προσφώνηση	Αγιότατε
Θρησκευτική προσφώνηση	Άγιος Πατέρας
Μεταθανάτια προσφώνηση	Δ/Δ

Ο Πάπας Ιούλιος Β΄ (Papa Giulio II, 5 Δεκεμβρίου 1443 – 21 Φεβρουαρίου 1513), γεννημένος ως Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε (Giuliano della Rovere) και αποκαλούμενος ως "ο Πολεμιστής Πάπας"^[1], ήταν επικεφαλής της Καθολικής Εκκλησίας και κυβερνήτης των Παπικών Κρατών από την 1η Νοεμβρίου του 1503 έως τον θάνατό του το 1513. Ο παπισμός του σημαδεύτηκε από μία ενεργή εξωτερική πολιτική, φιλόδοξα κατασκευαστικά έργα, και την υποστήριξή του στις τέχνες -παρήγγειλε την καταστροφή και την ανοικοδόμηση της βασιλικής του Αγίου Πέτρου καθώς και τη διακόσμηση από τον Μιχαήλ Άγγελο της οροφής της Καπέλα Σιξτίνα. Ήταν από τους σημαντικότερους πάπες της Αναγέννησης.

Βιογραφία

Πρώτα χρόνια

Ο Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε γεννήθηκε στην Αλμπισόλα Σουπεριόρε, προάστειο της Σαβόνας στην Δημοκρατία της Γένοβας, μέλος από την ευγενική Οικογένεια ντελλα Ρόβερε γιος του Ραφαέλλο ντελλα Ρόβερε και της Ελληνίδας Θεοδώρας Μαναρόλα.^[2] Οι αδελφοί του ήταν ο Μπαρτολομέο Φραγκισκανός μοναχός που έγινε επίσκοπος της Φερράρα (1474-1494), ο Λεονάρδο και ο Τζοβάννι ντελλα Ρόβερε νομάρχης της Ρώμης (1475-1501) και πρίγκιπας της Σενιγκάλλιας.^[3][4] Η αδελφή του Λουτσίνα ήταν μητέρα του Καρδινάλιου Σίστο Γκάρα Ντέλλα Ροβέρε.^[5] Ο θείος του Φραντσέσκο Ντέλλα Ροβέρε μετέπειτα Πάπας Σίξτος Δ΄ που ανήκε στο Τάγμα των Φραγκισκανών τον ανέλαβε υπό την επιμέλεια του, αργότερα ως αρχηγός του Τάγματος τον μετέφερε στην μονή της Περούτζα όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του.^[6] Παρόλα αυτά δεν φαίνεται να ακολούθησε τους κανονισμούς του Αγίου Φραγκίσκου, αλλά τον εγκόσμιο κλήρο, τουλάχιστον ως το 1471 όταν έγινε επίσκοπος στην Καρπαντρά της Γαλλίας, λίγο αργότερα από την εκλογή του θείου του ως πάπας. Ο Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε έδειξε από την παιδική του ηλικία ότι ήταν εξαιρετικά τραχύς και δύσκολος στην διδασκαλία των ξένων γλωσσών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1490 γνώρισε τα ξαδέλφια του από την Οικογένεια των Μεδίκων, τους μετέπειτα πάπες Λέων Ι΄ και Κλήμη Ζ΄. Οι δύο οικογένειες συνδέθηκαν μεταξύ τους στενά επειδή είχαν κοινά συμφέροντα με στόχο την εκδίωξη των Γάλλων από την Ιταλία, το ενδιαφέρον τους για την θεολογία ήταν μικρότερο αφού είχαν ως πρότυπα παλιούς στρατάρχες όπως ο Φρειδερίκος Κολόννα.^[7]

Καρδινάλιος

Την ίδια χρονιά προάγεται σε καρδινάλιο, παίρνοντας τον ίδιο τίτλο που είχε προηγουμένως ο θείος του: Καρδινάλιος του San Pietro ai Vincoli. Με το θείο του απέκτησε μεγάλη επιρροή, ενώ με την προσθήκη της αρχιεπισκοπής της Αβινιόν, ηγούνταν άλλων οκτώ επισκοπών, μεταξύ των οποίων και εκείνο της Μεσσήνης μεταξύ του 1473 και του 1474 ως αποστολικός διαχειριστής. Ως επίσημος απεσταλμένος του Πάπα επισκέφθηκε το 1480 τη Γαλλία, όπου παρέμεινε για τέσσερα χρόνια, αποκτώντας γρήγορα μεγάλη επιρροή στο Κολλέγιο των Καρδιναλίων, επιρροή που μεγάλωσε, αντί να μειωθεί, κατά τη διάρκεια της παποσύνης του Ιννοκέντιου Η΄. Ανταγωνισμός υπήρχε μεταξύ του Τζουλιάνο και του Rodrigo Borgia και μετά το θάνατο του Ιννοκέντιου Η΄, το 1492, ο Βοργίας κατέφερε μετά από μυστικές συμφωνίες με τον καρδινάλιο Ascanio Maria Sforza Visconti να εκλεγεί πάπας, ξεπερνώντας τον ντελλα Ρόβερε με μεγάλη πλειοψηφία, και παίρνοντας έτσι το όνομα Αλέξανδρος ΣΤ΄. Ο Τζουλιάνο βρήκε καταφύγιο πρώτα στην Όστια ενώ λίγους μήνες αργότερα πήγε στο Παρίσι όπου παρότρυνε τον Κάρολο Η΄ να τολμήσει την κατάκτηση της Νάπολης.

Επέστρεψε στη Ρώμη συνοδεύοντας τον βασιλιά της Γαλλίας και προσπάθησε να πετύχει τη σύγκληση ενός συμβουλίου που θα εξέταζε τη συμπεριφορά του Πάπα, με σκοπό την εκθρόνισή του, μα ο Αλέξανδρος ΣΤ΄, έχοντας υποσχεθεί τη θέση του καρδιναλίου σε έναν υπουργό του Καρόλου, τον Briçonnet, κατάφερε να εμποδίσει τις μηχανορραφίες του αντιπάλου του. Με το θάνατο του Αλέξανδρου το 1503, ο Τζουλιάνο υποστήριξε την υποψηφιότητα του καρδιναλίου Πικκολόμινι από το Μιλάνο, ο οποίος εκλέχθηκε πάπας με το όνομα Πίος Γ΄, μα που ήδη υπέφερε από μία ανίατη ασθένεια, κι έτσι πέθανε περίπου ένα μήνα αργότερα. Ο ντελλα Ρόβερε κατάφερε έτσι, με αυτές τις έξυπνες διπλωματικές κινήσεις, να κερδίσει την υποστήριξη του Καίσαρα Βοργία και να εκλεγεί πάπας με την ομόφωνη ψήφο των καρδιναλίων.

Οι σχέσεις με τις οικογένειες Ορσίνι και Κολόννα

Χρυσό μετάλλιο με παράσταση του Ιούλιου Β΄

Από το την περίοδο της εκλογής του ο Ιούλιος Β΄ προσπάθησε με αποφασιστικότητα να διαλύσει τις δυνάμεις που ξεπερνούσαν την εξουσία του. Με μία σειρά περίπλοκων ελιγμών κατάφερε πρώτα να καταστήσει αδύνατον στους Βοργία να παραμείνουν στο Παπικό Κράτος. Χρησιμοποίησε την επιρροή του προκειμένου να συμφιλιώσει τις δύο ισχυρές οικογένειες των Ορσίνι και των Κολόννα, και κατάφερε να συνδεθεί με τη ρωμαϊκή αριστοκρατία μέσω θεσπισμάτων που την ευνοούσαν.

Έχοντας σιγουρέψει την κατάσταση στη Ρώμη βάλθηκε να απομακρύνει τους βενετσιάνους από το Ρίμινι, τη Φαέντσα, και τις άλλες πόλεις της Ιταλίας που είχαν καταλάβει μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου ΣΤ΄. Εφόσον δεν είχε υπεροχή έναντι του Δόγη, το 1504 προώθησε τα κοινά συμφέροντα της Γαλλίας και της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας παρόλες τις αντιθέσεις που είχαν ως εκείνη την εποχή, και θυσίασε την ανεξαρτησία της Ιταλίας έχοντας σκοπό την επίτευξη μιας συμμαχίας ενάντια στη Βενετία.

Αρχικά οι βενετσιάνοι εγκατέλειψαν λίγες και όχι ιδιαίτερα σημαντικές περιοχές της Ρομάνιας, μα αργότερα με μία εκπληκτική εκστρατεία ο Ιούλιος Β΄ κατάφερε να ελευθερώσει την Περούτζια και την Μπολόνια, ενώ ταυτόχρονα δημιούργησε πολύ καλές σχέσεις και με τον Βασιλιά της Γαλλίας και με τον Αυτοκράτορα.

Η συμμαχία ενάντια στην Δημοκρατία της Βενετίας

Προτομή του Ιούλιου Β΄

Με στόχο να είναι ενεργός στις στρατιωτικές δραστηριότητες ο πάπας ηγήθηκε σε δύο ευκαιρίες προσωπικά με τα στρατεύματα του σε μάχη. Η πρώτη είχε στόχο να εκδιώξει από την Μπολόνια τον Τζοβάνι Β΄ Μπεντιβόλιο (17 Αυγούστου 1506-23 Μαρτίου 1507), τελικά το πέτυχε με την βοήθεια που του παρείχε το Δουκάτο του Ουρμπίνο. Η δεύτερη ήταν η προσπάθεια του να ανακτήσει το Δουκάτο της Φερράρα στα Παπικά Κράτη (1 Σεπτεμβρίου 1510-29 Ιουνίου 1512).^[8] Ο Ιούλιος Β΄ πέτυχε να δημιουργήσει την Συμμαχία του Καμπραί (1508), συμμετείχαν ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ της Γαλλίας, ο Μαξιμιλιανός Α΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας από τον πάπα χωρίς στέψη (1508) και ο Φερδινάνδος Β΄ της Αραγωνίας.^[9] Η Συμμαχία δημιουργήθηκε ενάντια στην Δημοκρατία της Βενετίας, ο καθένας για δικούς του λόγους αναζητούσε προσωπικά κέρδη. Ο πάπας Ιούλιος Β΄ ήθελε την Εμίλια-Ρομάνια, ο Μαξιμιλιανός Α΄ την Φριούλι-Βενέτσια Τζούλια και το Βένετο, ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ την Κρεμόνα και ο Φερδινάνδος Β΄ τα λιμάνια της Απουλίας.^[10][11] Οι συγκρούσεις αυτές έμειναν γνωστές ως "Ιταλικοί πόλεμοι", ο Ιούλιος Β΄ έθεσε την Δημοκρατία της Βενετίας υπό αργία.^[12] Τον Μάιο του 1509 ο Ιούλιος Β΄ έστειλε στρατό εναντίον των Βενετών, στην αποφασιστική "μάχη του Ανιαντέλλο" κοντά στην Κρεμόνα ανέκτησε τα Παπικά κράτη στην Ρομάνια.^[13] Την περίοδο του πολέμου της Συμμαχίας του Καμπραί τα μέλη άλλαξαν σταδιακά πλευρές (1510).^[14]

Το μοναδικό κατόρθωμα της Συμμαχίας ήταν οι "Ιταλικοί πόλεμοι" (14 Μάϊου 1500) στην οποία η Βενετία έχασε την κυριαρχία της Ιταλίας από τον πάπα. Ο Γάλλος βασιλιάς αλλά και ο αυτοκράτορας ανησύχησαν με τις φιλοδοξίες του πάπα ο οποίος συνεννοήθηκε με τους Βενετούς μέσω του διακεκριμένου διπλωμάτη Γκιρολάμο Ντονάτι συμμαχία εναντίον των ίδιων των πρώην συμμάχων του.^[15] Οι Βενετοί δήλωσαν στις αρχές του 1510 τυπικά την υποταγή τους στον πάπα ο οποίος έθεσε αμέσως μετά την Γαλλία σε "αργία".^[16] Οι προσπάθειες να προκληθεί κρίση στις σχέσεις της Αγγλίας και της Γαλλίας απέτυχαν, σε Σύνοδο τον Σεπτέμβριο του 1510 στην Τουρ οι Γάλλοι επίσκοποι αποφάσισαν να συμμαχήσουν με τον αυτοκράτορα για να ανατρέψουν τον πάπα. Ο Ιούλιος Β΄ βαθιά απογοητευμένος βάδισε με τον στρατό του εναντίον των Γάλλων αρχικά στην Μπολόνια και κατόπιν στην Μιράντολα.^[13] Οι επαναστάτες Καρδινάλιοι της Αγίας Έδρας συγκάλεσαν τον Νοέμβριο του 1511 Σύνοδο στην Πίζα, με χρηματοδότηση του Γάλλου βασιλιά και του αυτοκράτορα ζήτησαν την καθαίρεση του Ιουλίου Β΄ και την αντικατάσταση του.^[17] Ο Ιούλιος Β΄ άφησε τότε γενειάδα ως ένδειξη πένθους για την κατοχή της Μπολόνιας από τους Γάλλους.^[18]

Η συμμαχία ενάντια στην Γαλλία

Απεικόνιση του Ραφαήλ στην Λειτουργία της Μπολσένας.

Ο Ιούλιος Β΄ προχώρησε σε νέα Ιερά Συμμαχία (1511) με τον Φερδινάνδο Β΄ της Αραγωνίας και τους Βενετούς εναντίον των Γαλλικών διεκδικήσεων, σύντομα ενώθηκαν μαζί τους ο Ερρίκος Η΄ της Αγγλίας και ο αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός Α΄. Ο Φερδινάνδος ο Καθολικός αναγνωρίστηκε ως κύριος της Νάπολης με παπικό δώρο, ο πάπας είχε πλέον την Γαλλία σαν τον μεγάλο εχθρό απέναντι στα συμφέροντα του στην Ιταλική χερσόνησο. Ο Πάπας συγκάλεσε επίσης μία γενική σύνοδο (που αργότερα θα αναφέρεται ως η Πέμπτη Λατερανή Σύνοδος) το 1512 στη Ρώμη. Ο Λουδοβίκος ΙΒ΄ νίκησε την Συμμαχία στην "μάχη της Ραβέννας" (11 Απριλίου 1512) σε ένα λουτρό αίματος με 20.000 νεκρούς. Ο πάπας ανέθεσε τότε σε ένα νεαρό προστατευόμενο του Καρδινάλιο Μέδικο να ανακαταλάβει την Φλωρεντία με Ισπανικό στρατό. Η απελευθέρωση της Φλωρεντίας (1 Σεπτεμβρίου 1512) έσωσε τον πάπα από την επόμενη επίθεση, ο Πιέρο Σοντερίνι εκδιώχθηκε και αποκαταστάθηκε στην αρχή της πόλης ο Οίκος των Μεδίκων. Με την ανακατάληψη της Βενετίας ο Ιούλιος Β΄ είχε πάλι την Ιταλική χερσόνησο υπό τον έλεγχο του στο μεγαλύτερο μέρος της. Οι μέθοδοι του ειδικά οι σχέσεις Ρώμης και Φλωρεντίας έφεραν την οργή του Νικολό Μακιαβέλι που τον κατέκρινε στο έργο του, τον κατηγόρησε ως "Σοδομίτη" και διαφθορέα της εκκλησίας.^[19] Ο Ιούλιος Β΄ έκρυψε τον Μάιο του 1512 τους Ελβετούς μισθοφόρους του με στόχο να τους χρησιμοποιήσει εναντίον των Γάλλων στο Μιλάνο, τους ανάγκασε να οπισθοχωρήσουν βόρεια από τις Άλπεις.^[20][21] Η παπική έδρα κέρδισε κατόπιν την Πάρμα και την Πιατσέντσα στην κεντρική Ιταλία, συγκάλεσε κατόπιν Σύνοδο στην Πάρμα με την οποία ανακήρυξε την απελευθέρωση της Ιταλικής χερσονήσου. Το μεγάλο του όνειρο ωστόσο να ενώσει όλη την Ιταλία σε ένα μεγάλο βασίλειο δεν πραγματοποιήθηκε. Ο Ιούλιος Β΄ ήθελε επίσης να εκδιώξει τους Ισπανούς από τον νότο, το σχέδιο του ήταν να παραδώσει το Βασίλειο της Νεαπόλεως στον ευνοούμενο του Λουίτζι ντ΄Αραγόνα. Το σχέδιο του για ενοποίηση της Ιταλίας έμεινε ωστόσο στα χαρτιά, στο Συμβούλιο των Βρυξελλών που έγινε μετά τον θάνατο του (1516) η Ιταλική χερσόνησος χωρίστηκε ξανά στα δύο με τους Γάλλους να κυριαρχούν στον βορά και τους Ισπανούς στον νότο.

Θάνατος

Ξυλογραφία Χανς Μπούργκμαϊρ.

Την παραμονή της Πεντηκοστής του Μάϊου 1512 ο πάπας Ιούλιος Β΄ αν και ήταν σοβαρά άρρωστος πολύ καιρό δέχτηκε από τους Καρδινάλιους μεγάλο θαυμασμό για την σωματική του κατάσταση. Ο Ιούλιος Β΄ είπε στον έμπιστο του Παρί ντε Γκρασσί "το ξέρω ότι με επαινούν αλλά οι επαίνοι είναι ψεύτικοι, εγώ γνωρίζω καλύτερα από όλους ότι η υγεία μου καταρρίπτεται ταχύτατα, δεν έχω δυνάμεις να παραστώ ξανά σε Εσπερινό".^[22] Οι δραστηριότητες του ωστόσο συνεχίστηκαν ξανά έκανε επισκέψεις στις εκκλησίες και συμμετείχε σε ακροάσεις, το πρωί της 24ης Ιουνίου ο Παρί βρήκε τον πάπα πολύ αδύναμο.^[23] Την παραμονή των Χριστουγέννων ο πάπας έδωσε εντολή στον Παρί να συγκαλέσει το Συμβούλιο των Καρδιναλίων για να τους ανακοινώσει να προετοιμαστούν για τον θάνατο του που έρχεται σύντομα.^[24] Από τότε μέχρι την 6η Ιανουαρίου βρισκόταν μόνιμα στο κρεβάτι με υψηλό πυρετό, οι γιατροί δεν μπορούσαν να διαγνώσουν την ασθένεια και καμιά θεραπεία. Στις 4 Φεβρουαρίου ο Ιούλιος Β΄ είχε μια μεγάλη συνομιλία με τον έμπιστο του Παρί για να κανονίσει τα θέματα της κηδείας του. Η Δημοκρατία της Βενετίας δέχτηκε αποστολή που ανακοίνωσε ότι ο πάπας Ιούλιος Β΄ είναι ετοιμοθάνατος (18 Φεβρουαρίου 1513).^[25] Στις 20 Φεβρουαρίου δέχτηκε την Θεία Κοινωνία από τον Καρδινάλιο Ραφαέλε Ριάριο και πέθανε από πυρετό το βράδυ της επόμενης μέρας.^[26] Δεν θάφτηκε ποτέ στον τάφο που είχε φτιάξει γι' αυτόν ο Μιχαήλ Άγγελος στο San Pietro in Vincoli, αλλά στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου χωρίς κανένα ταφικό μνημείο. Τον διαδέχτηκε ο Πάπας Λέων Ι΄.

Χαρακτήρας και εμφάνιση

Στα νεανικά του χρόνια ο χαρακτήρας του ήταν αρκετά βίαιος, μεταχειριζόταν πάντοτε τους υφιστάμενους και τον λαό με μεγάλη σκληρότητα, ο τρόπος συμπεριφοράς και το χιούμορ του έμειαζε εκπληκτικά με το αντίστοιχο των αγροτών. Ο ιστορικός Λούντβιγκ φον Πάστορ έγραψε ότι "σύμφωνα με τον έμπιστο του Παρί ντε Γκρασσί δεν γελούσε ποτέ, ήταν πάντα σοβαρός και πολύ σκεπτικός".^[27][28] Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι ήταν ένας άνθρωπος εξαιρετικά ενεργητικός και δραστήριος, οι ικανότητες του αυτές έσωσαν την Αγία Έδρα στην πιο κρίσιμη στιγμή.^[29] Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν σοβαρά άρρωστος χάρη στις πολλές κακουχίες που πέρασε στο πεδίο του πολέμου τις οποίες δύσκολα θα μπορούσε να αντέξει άλλος άνθρωπος στην θέση του. Στην βασική του απεικόνιση ο Ραφαήλ που τον συνάντησε για πρώτη φορά το 1509 τον απεικονίζει ως γενειοφόρο, την γενειάδα την είχε ωστόσο μόνο από τον Ιούνιο του 1511 ως τον Μάρτιο του 1512 για να θρηνήσει την απώλεια της Μπολόνια από τους Γάλλους. Τον τελευταίο χρόνο της ζωής του ξυρίστηκε ξανά και θα παραμείνουν ξυρισμένοι οι άμεσοι διάδοχοι του, το ξύρισμα στους πάπες είχε καθιερωθεί ως υποχρεωτικό από τον 13ο αιώνα, ο Ιούλιος Β΄ ήταν ο πρώτος που έκανε την παράβαση. Το σχήμα που είχε το πηγούνι του είχε γίνει σε κάποιο συμπόσιο στην Μπολόνια (1510) αντικείμενο χλευασμού από τον Λεγάτο Μάρκο Κορνάρο και αυτό τον ενόχλησε σημαντικά. Ο επόμενος πάπας που θα αφήσει γενειάδα θα είναι ο Πάπας Κλήμης Ζ΄ για να θρηνήσει την Λεηλασία της Ρώμης (1527), θα διατηρηθεί η γενειάδα κατόπιν σε όλους τους πάπες μέχρι τον Ιννοκέντιο ΙΒ΄ (1700)

Ο Πάπας Ιούλιος Β΄ στον κινηματογράφο

Στην ταινία "The Agony and the Ecstasy" (1965), η οποία αναφέρεται στη ζωή του Μιχαήλ Άγγελου (Charlton Heston), ο ηθοποιός Rex Harrison ερμηνεύει τον Ιούλιο Β΄. Το φιλμ βασίζεται στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Irving Stone.

Παραπομπές

1. Pope Julius II Luminarium Encyclopedia Project
2. Shaw 1997, σ. 10
3. Eubel 1914, σ. 153
4. Sanuto I Diarii, Τομ. Δ΄, σ. 174
5. Platina 1568, σ. 364
6. Dumesnil 1873, σ. 6
7. Strathern 2003, σσ. 246–248
8. Grassi 1886
9. https://books.google.gr/books?id=FMpTAAAAcAAJ&pg=PA223&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
10. Shaw, Christine (1993). Julius II: The Warrior Pope. Oxford: Blackwell Publishers. σσ. 127–132, 135–139, 228–234
11. Guicciardini, Francesco (1984). The History of Italy. Princeton: Princeton University Press. σσ. 196–197
12. Cavendish, Richard (2009). "Venice Excommunicated". History Today. 59 (4).
13. Ott, Michael (1910). "Pope Julius II". The Catholic Encyclopedia. Vol. 8. New York: Robert Appleton Co
14. http://www.historyofwar.org/articles/wars_holy_league.html
15. Jean Baptiste Dubos (1728). Histoire De La Ligue Faite A Cambray Entre Jules II. Pape, Maximilien I. Empereur, Louis XII. Roy de France, Ferdinand V. Roy d'Arragon, & Tous Les Princes d'Italie. Contre La Republique De Venise. Quatrieme Edition Revue, corrigee & augmentee par l'Auteur
16. Encyclopædia Britannica (2003) σσ. 648–649
17. https://archive.org/details/leconcilegallica00renauoft
18. Pastor 1902, ΣΤ΄, σ. 339
19. Strathern 2003, σσ. 264–266
20. Norwich, John Julius (1989). A History of Venice. New York City: Vintage Books. σσ. 392, 423–424
21. Oman, Charles (1937). A History of the Art of War in the Sixteenth Century. London: Methuen & Co. σ. 152
22. Döllinger 1882, σ. 419
23. Döllinger 1882, σ. 420
24. Döllinger 1882, σ. 427
25. Sanuto I Diarii, Τομ. 15, σσ. 559, 554
26. Encyclopædia Britannica, Τομ. 6 (2005) σσ. 648–649
27. Pastor 1902, 6, σ. 216
28. Grassi 1886, σ. 216
29. Mark J Zucker, Raphael and the Beard of Pope Julius II, σσ. 525–527

Βιβλιογραφία

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Πάπας Ιούλιος Β΄

• Barbara Wertheim Tuchman, The March of Folly: From Troy to Vietnam, 1984, Ballantine Books
• Christine Shaw, Julius II. The Warrior Pope, 1996, Blackwell Publishing Oxford
• Maurizio Gattoni, Leone X e la geo-politica dello Stato Pontificio (1513-1521), Città del Vaticano,Collectanea Archivi Vaticani (47), 2000

Πάπας Ιούλιος Β΄ Οικογένεια ντελλα Ρόβερε Γέννηση: 5 Δεκεμβρίου 1443 Θάνατος: 21 Φεβρουαρίου 1513
Προκάτοχος Πίος Γ΄	Πάπας 1 Νοεμβρίου 1503 - 21 Φεβρουαρίου 1513	Διάδοχος Λέων Ι΄