Καρατζάκιοϊ Σερρών

Συντεταγμένες: 41°2′50.86″N 23°23′50.35″E

Καρατζάκιοϊ
Καρατζάκιοϊ Καρατζάκιοϊ
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Περιφέρεια	Κεντρικής Μακεδονίας
Περιφερειακή Ενότητα	Σερρών
Δήμος	Σερρών
Δημοτική Ενότητα	Μητρουσίου
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμα	Μακεδονίας
Νομός	Σερρών
Πληθυσμός
Πραγματικός	240
Έτος απογραφής	1920

Δείτε επίσης: Μονοκκλησιά Σερρών και Βαρικό Σερρών

Το Καρατζάκιοϊ, γνωστό ανά περιόδους και ως Μεγάλο Καρατζάκιοϊ, Άνω Καρατζάκιοϊ ή Κάτω Καρατζάκιοϊ, είναι εγκαταλελειμμένος οικισμός στον σημερινό Δήμο Σερρών της Περιφερειακής Ενότητας Σερρών της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Πρόκειται για τον αρχικό οικισμό του σημερινού κατοικημένου χωριού Μονοκκλησιά Σερρών και βρισκόταν σε απόσταση περίπου ενός χιλιομέτρου νοτίως αυτού.^{[1][2][3][4][5][6]}

Ονομασία

Στην περιοχή δυτικά της πόλης των Σερρών και κοντά στις όχθες του ποταμού Στρυμόνα, κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έως το 1926, η ονομασία Καρατζάκιοϊ αντιστοιχούσε σε τρεις οικισμούς, που βρίσκονταν σε διαφορετικές, αλλά κοντινές μεταξύ τους τοποθεσίες.

Οι τρεις οικισμοί με την ονομασία Καρατζάκιοϊ, δυτικά των Σερρών, κατά το τέλος του 19^ου αιώνα (1897).^[7]

Ο πρώτος οικισμός, στον οποίο αναφέρεται και το παρόν λήμμα, βρισκόταν βορειοανατολικά του ποταμού Στρυμόνα, εγκαταλείφθηκε το 1923 και σήμερα δεν σώζονται ίχνη του. Περίπου ένα χιλιόμετρο πιο βόρεια, υπήρχε οθωμανικό τσιφλίκι, το οποίο αργότερα απαλλοτριώθηκε και στη θέση του οικοδομήθηκε το σημερινό χωριό Μονοκκλησιά Σερρών. Ο τρίτος οικισμός βρισκόταν νοτιοδυτικά του ποταμού και ταυτίζεται με το σημερινό χωριό Βαρικό Σερρών.^[7][4]

Σε βιβλιογραφικές, στατιστικές, χαρτογραφικές ή άλλες πηγές και κατά περιόδους αναφοράς, οι ονομασίες των παραπάνω οικισμών συχνά εμπεριέχουν κάποιον γεωγραφικό (Άνω, Κάτω) ή στατιστικό (Μεγάλο, Μικρό) προσδιορισμό, με σκοπό να ξεχωρίζουν μεταξύ τους. Επιπλέον, οι δύο οικισμοί βορειοανατολικά του Στρυμόνα, στην περιοχή της σημερινής Μονοκκλησιάς, άλλοτε αναφέρονται ως ένας οικισμός και άλλοτε διακρίνονται με δύο ξεχωριστά ονόματα.

Ιστορία

Οθωμανική περίοδος

Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το Καρατζάκιοϊ ανήκε διοικητικά στον Καζά των Σερρών του Σαντζακίου των Σερρών του Βιλαετίου της Θεσσαλονίκης.

Στη δημογραφική μελέτη «Εθνογραφία των Βιλαετίων Αδριανούπολης, Μοναστηρίου και Θεσσαλονίκης» που εκδόθηκε το 1878 στην Κωνσταντινούπολη, εκτιμάται ότι το 1873 ο οικισμός Μεγάλο-Καραντζά αποτελούνταν από 56 σπίτια και 162 κατοίκους.^[8] Σύμφωνα με εθνογραφικά στοιχεία για το σαντζάκι των Σερρών, από δύο Σλάβους μελετητές του 19^ου αιώνα, το 1878 στο Καραντζάκιοϊ υπήρχαν 120 κάτοικοι.^[9] Ο οικισμός αναφέρεται στις οδοιπορικές σημειώσεις του Νικολάου Σχινά, ο οποίος στα μέσα της δεκαετίας του 1880 περιόδευσε ολόκληρη σχεδόν την επικράτεια της Μακεδονίας. Σε πορεία του από τη Θεσσαλονίκη προς τη Σέρρες, περιέγραψε το Καρατζάκιοϊ ως ένα χωριό με 40 οικογένειες χριστιανών.^[10] Το 1889, ο Στέφαν Βέρκοβιτς στο έργο «Τοπογραφικό-Εθνογραφικό Σκίτσο της Μακεδονίας», με στατιστικά στοιχεία της περιόδου 1857-1883, σημείωσε το Μεγάλο-Καραντζά-Κιοϊ ως ένα τσιφλίκι με 74 σπίτια.^[11] Σύμφωνα με τη μελέτη «Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου» του Πέτρου Παπαγεωργίου, το 1894 ο οικισμός Καρατζάδες αριθμούσε πληθυσμό 270 χριστιανών και 70 αθίγγανων.^[12] Η στατιστική μελέτη του Βούλγαρου γεωγράφου Βασίλ Κάντσωφ, «Μακεδονία, Εθνογραφία και Στατιστική», εκτιμά ότι το 1900 ο οικισμός είχε 480 κατοίκους,^[13] ενώ σύμφωνα με τη μελέτη «La Macédoine et sa Population Chrétienne» του Βούλγαρου Ντίμιταρ Μπρανκόφ, το 1904 ζούσαν εκεί 480 κάτοικοι.^[14] Στην «Εθνολογική Στατιστική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου» του Αθανάσιου Χαλκιόπουλου που εκδόθηκε το 1910 στην Αθήνα, αναφέρεται ότι το Άνω Καρατζάκιοϊ είχε 150 εξαρχικούς.^[15] Τέλος, σε υπολογισμούς που εξέδωσε το 1919 η Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού, προ του 1912 αναφέρονται 480 «Βούλγαροι Σχισματικοί, Διαμαρτυρόμενοι κ.λπ.».^[16]

Κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, το Καρατζάκιοϊ ήταν καταφύγιο και ορμητήριο ντόπιων κομιτατζήδων. Στις 7/8 Νοεμβρίου (π.ημ.) του 1906, ο οπλαρχηγός Γεώργιος Γιαγκλής, σε συνεργασία με τον μετέπειτα οπλαρχηγό Δημήτριο Γκογκολάκη (Καπετάν Μητρούσης), μετέβησαν με αντάρτικο σώμα στο Καρατζάκιοϊ, όπου σύμφωνα με πληροφορίες κρυβόταν οι δολοφόνοι της οικογένειας του Γκογκολάκη. Εκεί, μεταμφιεσμένοι σε Οθωμανούς αξιωματικούς, κάλεσαν για ανάκριση 65 Βούλγαρους, από τους οποίους πρόλαβαν και εκτέλεσαν τους 36, ενώ στη συνέχεια πυρπόλησαν έξι οικίες του χωριού.^[17] Το γεγονός αυτό είχε προκαλέσει γενική αναταραχή σε όλη την περιφέρεια των Σερρών, με δριμύτατες επικρίσεις κατά της Ελλάδας και του Ελληνικού Προξενείου Σερρών και είχε ως αποτέλεσμα την προσωρινή απομάκρυνση των δύο οπλαρχηγών από τη Μακεδονία.^[18][19][20]

Σύγχρονη ιστορία

Με το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, ο οικισμός περιήλθε στην ελληνική επικράτεια και κατά την ελληνική απογραφή του 1913 είχε πληθυσμό 312 κατοίκων.^[21] Στη «Γεωργική Έρευνα της Μακεδονίας» του 1914, ο οικισμός καταγράφεται με καλλιεργούμενη έκταση 3.000 στρεμμάτων το έτος 1913.^[22]

Κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Μετώπου του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, από τις 30 Σεπτεμβρίου έως τις 2 Οκτωβρίου 1916, στο Καρατζάκιοϊ έλαβε χώρα σκληρή μάχη μεταξύ των δυνάμεων της Αντάντ και του βουλγαρικού στρατού. Έληξε με κατάληψη του χωριού, παρά τις σφοδρές και δαπανηρές αντεπιθέσεις των Βουλγάρων. Μαζί με την κατάληψη του διπλανού Γενίκιοϊ (Προβατάς) στις 3-4 Οκτωβρίου 1916, η επιχείρηση άνοιξε τον δρόμο για τη σταθεροποίηση του μετώπου στην περιοχή του Στρυμόνα.^{[23][24][25][26]} Σύμφωνα με βρετανικούς χάρτες χαρακωμάτων, το 1917 ο οικισμός αποτελούνταν από 20 περίπου ερείπια σπιτιών και μία εκκλησία.^[1][3]

Βούλγαροι αιχμάλωτοι μετά τις μάχες στο Καρατζάκιοϊ και στο Γενίκιοϊ (1916).^[27]

Ο οικισμός προσαρτήθηκε διοικητικά το 1920 στην κοινότητα Χομόνδου (Μητρούσι) της επαρχίας Σερρών, μαζί με τους οικισμούς Άνω Καμήλα και Καβακλή (Λευκώνας).^[28][29]

Στο Καρατζάκιοϊ εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη, οι οποίοι έφτασαν στην περιοχή των Σερρών μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922 και την Ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών. Άφησαν τα χωριά τους στην περιοχή των Σαράντα Εκκλησιών, την Πέτρα (50 οικογένειες) και τα Καλύβια (25 οικογένειες), και μετά από κοπιαστικό ταξίδι πολλών ημερών, οδηγήθηκαν κοντά στον Στρυμόνα. Επειδή το χωριό ήταν μικρό για να δεχτεί πολλούς πρόσφυγες, ελάχιστοι φιλοξενήθηκαν σε σπίτια και οι περισσότεροι βρήκαν πρόχειρο καταφύγιο είτε στην εκκλησία, είτε σε παραπήγματα του διπλανού τούρκικου τσιφλικιού.^[30] Σύμφωνα με στοιχεία της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων, εγκαταστάθηκαν τουλάχιστον 100 οικογένειες προσφύγων.^[31]

Εξαιτίας των καταστροφικών πλημμυρών του ποταμού Στρυμόνα, η διαμονή των προσφύγων στο Καρατζάκιοϊ ήταν σύντομη. Στις αρχές του 1923, πριν κλείσει μισός χρόνος από τότε που πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς, αναγκάστηκαν ξανά, μαζί με 10 οικογένειες ντόπιων, να μετακομίσουν ένα χιλιόμετρο πιο βόρεια και να ενωθούν με τους άλλους πρόσφυγες που είχαν εγκατασταθεί στο τούρκικο τσιφλίκι. Το Καρατζάκιοϊ αφέθηκε στο έλεος του ποταμού και καταστράφηκε.^[30]

Στη νέα τοποθεσία ιδρύθηκε ένα καινούργιο χωριό, το οποίο το 1926 ονομάστηκε Μονοκκλησιά,^[32] επειδή είχε μία εκκλησία, ίσως και σε αντιπαραβολή με τις Σαράντα Εκκλησιές της Ανατολικής Θράκης. Ο νέος οικισμός αποσπάστηκε διοικητικά το 1926 από την προηγούμενη κοινότητα και προσαρτήθηκε στην κοινότητα Γενίκιοϊ (Προβατάς).^[33] Κατά την ελληνική απογραφή του 1928, η Μονοκκλησιά αριθμούσε πλέον 427 κατοίκους.^[34]

Τα εγγειοβελτιωτικά έργα της πεδιάδας των Σερρών τη δεκαετία του 1930 σταμάτησαν τις καταστροφικές πλημμύρες και η περιοχή απαλλάχτηκε από τις ελώδεις εκτάσεις. Σήμερα, δεν σώζονται ερείπια ή ίχνη του εγκαταλελειμμένου οικισμού και στη θέση του υπάρχουν αγροκτήματα και αρδευτικά-αποστραγγιστικά έργα.^[35]

Πληθυσμός

Απογραφή	Ονομασία	Κάτοικοι			Αναφ.
		Άνδρες	Γυναίκες	Σύνολο
1913	Καρατζάκιοϊ	133	179	312	[21]
1915	Καρατζάκιοϊ	206	192	398	[16]
1920	Καρατζά-Κιοϊ	48	39	87	[36]
1923 *	Καρατζά-Κιοϊ	119	121	240	[37][38]

* απογραφή προσφύγων

Χάρτης

Η θέση του εγκαταλελειμμένου οικισμού Καρατζάκιοϊ.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Φωτογραφίες στο Αυτοκρατορικό Πολεμικό Μουσείο του Λονδίνου

Παραπομπές

1. Dimitric (Edition 2, Scale 1:20.000), British First World War Trench Maps. Survey Co., Royal Engineers, British Salonika Force. 7 Σεπτεμβρίου 1917. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. Karadzakoj Bala 
2. Prosenik-Kalendra (Edition 2, Scale 1:20.000), British First World War Trench Maps. Survey Co., Royal Engineers, British Salonika Force. 17 Οκτωβρίου 1917. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. Karadzakoj Bala 
3. Orljak (Edition 1A, Scale 1:50.000), British First World War Trench Maps. Survey Co., Royal Engineers, British Salonika Force. 12 Δεκεμβρίου 1917. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. Karadzakoj Bala 
4. Nigrita (Scale 1:50.000), British First World War Trench Maps. Survey Co., Royal Engineers, British Salonika Force. 29 Σεπτεμβρίου 1916. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. Karadzakoj Bala 
5. Hydraulic Works of Serres & Drama Plains - Principal Works - S-1420 (Κλίμακα 1:100.000). John Monks & Sons - Ulen & Co. (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Τμήμα Γ.Α.Κ. Σερρών - Αρχείο Χαρτών και Σχεδίων Υδραυλικών Έργων Πεδιάδων Σερρών Δράμας). Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2024. Μονοκλησιά, Monoklissia 
6. Μονκς-Γιούλεν - Progress Map (Κλίμαξ 1:50.000). John Monks & Sons - Ulen & Co. (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Τμήμα Γ.Α.Κ. Σερρών - Αρχείο Χαρτών και Σχεδίων Υδραυλικών Έργων Πεδιάδων Σερρών Δράμας). 11 Ιουνίου 1929. Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2024. Karadzakoy Ano, Karadzakoy Kato 
7. Χρυσοχόος, Μιχαήλ (1897). Πίναξ της Μακεδονίας, Ιλλυρίας και Ηπείρου. Αθήνα: Λιθογραφείο Κ. Γρούνδμαν. Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2024. 
8. Ethnographic des Vilayets d'Andrinople, de Monastir, et de Salonique (στα Γαλλικά). Κωνσταντινούπολη: Courrier d`Orient. 1878. σελ. 25-26. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. Golemo-Karadza 
9. Verković, Stjepan; Bradaška, Franjo (1878). «Statistisch-ethnographische Daten des Sandschaks Seres, gesammelt von Stephan J. Verković, mitgetheilt von Fr. Bradaška». Mittheilungen aus Justus Perthes' Geographischer Anstalt über wichtige neue Erforschungen auf dem Gesammtgebiete der Geographie (24. Band, 1878): 299-305. https://zs.thulb.uni-jena.de/receive/jportal_jparticle_00515819. Ανακτήθηκε στις 2024-03-16. «ΙΙΙ. Kasa oder Distrikt Serres - 39. Karagja-Kioj». 
10. Σχινάς, Νικόλαος (1886). Οδοιπορικαί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας. Αθήνα: Τύποις "Messager d' Athènes". σελ. 395. 
11. I. Verković, Stefan (1889). Топографическо-этнографический очерк Македонии (PDF). Αγία Πετρούπολη: Военная тип. σελ. 228-229. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2023. Голямо-Караджа-Кіой 
12. Παπαγεωργίου, Πέτρος (1987) [1894]. Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου (PDF). Θεσσαλονίκη: Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών. σελ. 83. 60. Καρατζάδες 
13. Κάντσωφ, Βασίλ (1900). Македония. Етнография и статистика (στα Βουλγαρικά). Σόφια: Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών. 24. Горно Караджово 
14. Μπρανκόφ, Ντίμιταρ (1905). La Macédoine et sa Population Chrétienne (στα Γαλλικά). Παρίσι: Librairie Plon. σελ. 198-199. 23. Gorno-Karadjovo 
15. Χαλκιόπουλος, Αθανάσιος (1910). Εθνολογική Στατιστική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου. Αθήνα: Τυπογραφείου "Νομικής". σελ. 49. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2023. 
16. Στατιστικοί πίνακες του πληθυσμού κατ' εθνικότητας των νομών Σερρών και Δράμας. Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού. Αθήνα. 1919. σελ. 4. 33. Καρατζάκιοϊ 
17. «Ελληνική Αντεκδίκησις εις Καρατζά-Κιοϊ». Εφημερίδα Εμπρός. 1 Νοεμβρίου 1906. σελ. 4. 
18. Λαούρδας, Βασίλειος· Πέννας, Πέτρος (1957). Ο Μακεδονικός Αγών εις την Περιοχήν των Σερρών κατά το 1907 (Εκθέσεις του πρόξενου Σακτούρη). σελ. 115. 
19. Παπακυριάκου, Κυριάκος (2012). Ο Μακεδονικός Αγώνας στο Νομό Σερρών (PDF). Σέρρες. σελίδες 121–122, 126. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. 
20. Μπαρτζούδης, Γεώργιος (2020). Γιαγκλής, ο Αετός της Μακεδονίας. Σέρρες. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. 
21. Απαρίθμησις των Κατοίκων των Νέων Επαρχιών της Ελλάδος του Έτους 1913 (PDF). Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνση Στατιστικής. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. 1915. σελ. 44. 
22. Παλαμιώτης, Γ. (Μάρτιος 1914). Γεωργική έρευνα της Μακεδονίας, Μελέτη της γεωργικής καταστάσεως του κτηνοτροφικού πλούτου, των δασών και της βιομηχανικής παραγωγής κατά περιφερείας Α' της Δυτικής Μακεδονίας και Β' της Ανατολικής Μακεδονίας. Ελληνική Γεωργική Εταιρεία. Αθήνα. σελ. 152-153. Ανακτήθηκε στις 20 Ιανουαρίου 2024. 
23. Wakefield, Alan· Moody, Simon (2011) [1917]. Under the Devil's Eye: the British Military Experience in Macedonia 1915-1918. Pen & Sword Books. ISBN 9781473899032. 
24. Donovan Young, Arthur. A Subaltern in Serbia and Some Letters from the Struma Valley. Λονδίνο: Drane's Danegeld House. σελ. 77-88. Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2024. 
25. Baker, Chris. «The Salonika campaign». The Long, Long Trail - Researching soldiers of the British Army in the Great War of 1914-1918. Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2024. 
26. Falls, Cyril· Becke, A. F. (1933). The Action of THE KARAJAKOIS, and Capture of YENIKOI 30th Sept. - 4th Oct. 1916. History of the Great War - Military Operations Macedonia from the Outbreak of War to the Spring of 1917. Λονδίνο. σελίδες 174–175. Ανακτήθηκε στις 1 Φεβρουαρίου 2024. 
27. Varges, Ariel (30 Σεπτεμβρίου 1916). «IWM Q 32423». Imperial War Museums. Ανακτήθηκε στις 19 Μαρτίου 2024. 
28. Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 2Α΄/4-1-1920. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 6. 
29. «Διοικητικές Μεταβολές Οικισμών - Καραντζά - Κιόϊ (Σερρών)». Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης (ΕΕΤΑΑ). Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. 
30. Σαμσάρης, Πέτρος (1985–1986). Θρακιώτικα Έθιμα στη Μονοκκλησιά Σερρών - Ανάτυπο από τον έκτο τόμο της θρακικής επετηρίδας. Κομοτηνή. σελ. 232-233. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. 
31. Ονομαστικόν Ευρετήριον Αγροτών Προσφύγων - Τόμος 1ος. Αθήνα: Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων. 1928. σελ. XXVIII. Αύξων αριθ. υπεύθ. δηλώσεων 99741 - 99840: Μονοκκλησιά (πρ. Καρατζάκιοϊ) 
32. Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 413Α΄/22-11-1926. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 3280. 
33. Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 217Α΄/30-6-1926. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 1727. 
34. Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνση Στατιστικής (1935). Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την Απογραφήν της 15-16 Μαΐου 1928 - Πραγματικός πληθυσμός (PDF). Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 319. 
35. «Gov.gr - Θέαση». gov.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Απριλίου 2023. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2024. 
36. Πληθυσμός του Βασιλείου της Ελλάδος κατά την Απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920 - Πραγματικός πληθυσμός (PDF). Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνση Στατιστικής. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. 1921. σελ. 281. 
37. Απογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατ' Απρίλιον 1923 (PDF). Υπουργείον Υγιεινής, Πρόνοιας και Αντιλήψεως, Τμήμα Στατιστικής. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. 1923. σελ. 47. 
38. Απογραφή προσφύγων ενεργηθείσα κατ' Απρίλιον 1923 - Αναστατική Έκδοση με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922-2022) (PDF). Αθήνα: Ελληνική Στατιστική Αρχή. 2022. σελ. 68 (47).