Расія

Расійская Федэрацыя
руск.: Российская Федерация

Сцяг Расіі Герб Расіі
Гімн: «Гімн Расійскай Федэрацыі»
Заснавана	862 год[1][2](пачатак рускай дзяржаўнасці)
Дата незалежнасці	12 чэрвеня 1990 (ад СССР)
Афіцыйная мова	Руская[3]
Сталіца	Масква
Найбуйнейшыя гарады	гл. Гарады-міліянеры Расіі
Форма кіравання	Змяшаная рэспубліка
Прэзідэнт Старшыня Урада Старшыня Савета Федэрацыі Старшыня Дзяржаўнай Думы	Уладзімір Пуцін Міхаіл Мішусцін Валянціна Мацвіенка Вячаслаў Валодзін
Дзярж. рэлігія	Свецкая дзяржава
Плошча • Усяго • % воднай паверхні	1-я ў свеце 17 098 246[4] км² 4,22%[4]
Насельніцтва • Ацэнка (2012) • Шчыльнасць	▼ 143 056 383[5] чал. (9-я) 8,36 чал./км²
ВУП (ППЗ)   • Разам (2011)   • На душу насельніцтва	$2,376 трлн.[6]  (6-ы) $16 687[6]
ІРЧП (2011)	0,755[7] (высокі) (66-ы)
Валюта	₽
Інтэрнэт-дамен	.ru, .рф[8], .рус^[d] і .su
Код ISO (Alpha-2)	RU
Код ISO (Alpha-3)	RUS
Код МАК	RUS
Тэлефонны код	+7
Часавыя паясы	UTC+2

Расі́я, сустракаецца таксама Расе́я (руск.: Россия), афіцыйная назва Расі́йская Федэра́цыя (руск.: Российская Федерация) — дзяржава, размешчаная ва Усходняй Еўропе і паўночнай частцы Азіі. Расія — найбуйнейшая па плошчы дзяржава свету (17 075 063 км² або 11,46 % (1/9) плошчы ўсёй сушы Зямлі, або 12,65 % (1/8) заселенай чалавекам сушы, што амаль удвая больш, чым плошча Канады, якая займае другое месца).

Назва

Назва Расі́я паходзіць ад этноніма Русь у грэчаскай агаласоўцы і пачала ўводзіцца ва ўжытак вялікімі князямі маскоўскімі з канца XV ст^{[крыніца?]}. У беларускай мове сустракаецца таксама варыянт Расе́я. Варыянт Расея, па думку навукоўцаў, магчыма, прыйшоў з дыялектаў рускай мовы, або ад розных беларускіх фанетычных працэсаў — паводле той самай мадэлі, што і беларускія народныя формы імён Аўдакея і Захвея/Сахвея ад Еўдакія і Сафія. Паводле Этымалагічнага слоўніка беларускай мовы, словы Расея, расейскі, расеец не нясуць абразлівай семантыкі.

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Расіі

Ранняя гісторыя (да X стагоддзя)

На частцы тэрыторыі сучаснай Расіі ў 1-м тысячагоддзі н.э. існавалі: Баспорская дзяржава (Баспорскае княства), Скіфская дзяржава. На асноўнай тэрыторыі еўрапейскай Расіі жылі балцкія і фіна-вугорскія плямёны. У 552—745 гадах частку тэрыторыі Расіі ў верхнім цячэнні Волгі паміж Чорным і Каспійскім марамі займала дзяржава плямённага саюзу цюркаў — Цюркскі каганат. Ад сярэдзіны VII да X стагоддзя ў ніжнім цячэнні Волгі, на Паўночным Каўказе, у Прыазоўі ляжала дзяржава Хазарскі каганат, якая стрымлівала набегі качэўнікаў з Азіі. Ад пачатку VIII стагоддзя да 926 года на Далёкім Усходзе існавала дзяржава Бахай.

Станаўленне і развіццё расійскай дзяржавы (X—XIX стагоддзі)

У X стагоддзі заходняя частка сённяшняй еўрапейскай Расіі ўваходзіла ў г. зв. «Старажытнарускую дзяржаву» ці «Кіеўскую Русь» з цэнтрам у Кіеве. Улада належала дынастыі Рурыкавічаў, якія праводзілі паслядоўную палітыку ўмацавання сваёй дзяржавы. Кіеўскі князь Алег узначаліў два паходы на Канстанцінопаль. А ў 988 годзе кіеўскі князь Уладзімір прыняў хрысціянства паводле грэчаскага абраду. У X—XIV стагоддзях на сярэднім цячэнні Волгі і ў Прыкам’і знаходзілася Волжская Булгарыя. У XII—XIV стагоддзях на тэрыторыі Расіі ўтварыліся Наўгародская рэспубліка, Уладзімеіра-Суздальскае і іншыя княствы. У XII стагоддзі гэтыя славянскія княствы, Волжская Булгарыя і іншыя дзяржавы Усходняй Еўропы трапілі пад нашэсце манголаў (1237—1242), на 250 гадоў на тэрыторыі еўрапейскай часткі Расіі усталявалася мангольскае іга. У перыяд з 1300 да 1323 года галоўным цэнтрам расійскіх зямель быў Уладзімір, барацьбу з якім вялі Масква і Цвер. Адначасова з усіх расійскіх зямель даніну збірала Залатая Арда. Пад мангольскім ігам паўстала Маскоўскае княства. З дапамогаю інтрыг, заваявання лаяльнасці манголаў, пераводу рэлігійнага цэнтру Расіі ў Маскву, маскоўскія князі атрымалі большую самастойнасць ад Арды. З Маскоўскага княства пачала сваю гісторыю расійская дзяржаўнасць. Мангольскае іга скончылася выгнаннем захопнікаў аб’яднанымі сіламі расійскіх княстваў (Кулікоўская бітва 1380 года; «стаянне на рацэ Угры» 1480 года).

Іван Грозны працы Васняцова.

У XIV—XVI стагоддзях, пасля заваёвы Наўгародскай рэспублікі, Масква канчаткова стала адзіным цэнтрам аб’яднання ўсходнеславянскіх княстваў паўночнага ўсходу. З пачатку XV стагоддзя пачынаецца вайсковае супрацьстаянне Маскоўскай дзяржавы і Вялікага Княства Літоўскага. Каб абараніцца ад Масковіі, Вялікае Княства Літоўскае будзе вымушана заключыць унію з Польшчай і ўтварыць Рэч Паспалітую.

Сярэдзіна XVI стагоддзя — праўленне Івана Грознага, перыяд цэнтралізацыі ўлады і жорсткага кантролю (апрычніна). Разам з гэтым актыўна праводзілася агрэсіўная знешняя палітыка — на працягу 1558—1583 гадоў ішла Лівонская вайна за выхад да Балтыйскага мора. У канцы XVI — сярэдзіне XVII стагоддзя аформілася прыгоннае права. У пачатку XVII стагоддзя Маскоўскае княства перажыла шведскую і польска-літоўскую інтэрвенцыі. У сярэдзіне XVII стагоддзя Украіна ўвайшла ў склад Расіі на правах аўтаноміі.

Пётр I быў першым расійскім імператарам.

Рэформы, праведзеныя імператарам Пятром I (канец XVII стагоддзя — першая чвэрць XVIII стагоддзя) мелі вялізны ўплыў на сацыяльна-эканамічнае развіццё краіны, паспрыялі значнай мадэрнізацыі Расіі. Перамога ў Паўночнай вайне 1700—1721 гадоў дала Расіі выйсце да Балтыйскага мора.

Да пачатку XIX стагоддзя ў выніку шматвяковай вайсковай агрэсіі да Рэчы Паспалітай, Расія атрымала асноўную частку тэрыторыі скоранай дзяржавы.

У выніку далучэння ў XVI—XIX стагоддзях тэрыторый Поўначы, Паволжа, Урала, Сібіры, Далёкага Усходу, Каўказа, уваходжання ў склад Расіі шэрагу народаў утварылася шматнацыянальная Расійская імперыя. Расія адбіла нашэсце французскіх войскаў у вайне 1812 года.

Захоп Расіяй Каўказа суправаджаўся генацыдам чаркесаў.

Сялянская рэформа 1861 года, што адмяніла прыгон, і іншыя рэформы паскорылі развіццё капіталізму, грамадства, сістэмы вытворчасці і размеркавання.

У канцы XIX — пачатку XX стагоддзя ўзніклі палітычныя партыі.

XX—XXI стагоддзі

Руска-японская вайна 1904—1905 гадоў каталізавала развіццё рэвалюцыйных настрояў у грамадстве, што прывяло да рэвалюцыі 1905 года. Пасля рэвалюцыі заснаваная Дзяржаўная Дума. Расія брала ўдзел у Першай сусветнай вайне 1914—1918 гадоў на баку краін Антанты.

Вайна, эканамічная крыза разам з правакатыўнымі дзеяннямі ўлады прывялі да звяржэння манархіі падчас Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года.

25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 года адбылася Кастрычніцкая рэвалюцыя. Была абвешчаная ўлада Саветаў (рад) рабочых, жаўнерскіх і сялянскіх дэпутатаў. У краіне была ўсталявана манапольная палітычная ўлада Камуністычнай партыі, што паступова злілася з цэнтралізаваным дзяржаўным апаратам.

З 1917 па 1920 у Расіі ішла грамадзянская вайна, камуністы ажыццяўлялі інтэрвенцыю на новыя незалежныя дзяржавы Усходняй Еўропы і Сярэдняй Азіі. У дзяржаве замацоўваліся ваенна-камуністычныя і тэрарыстычныя прынцыпы арганізацыі (чырвоны тэрор). У студзені 1918 года ўтвораная Расійская Савецкая Федэратыўная Сацыялістычная Рэспубліка (РСФСР). У 1921 годзе была прынятая Новая эканамічная палітыка (НЭП), што ўяўляла сабою часовае і частковае вяртанне рынкавых прынцыпаў у эканоміку. 30 снежня 1922 года Расія разам з камуністычнымі Украінай, Беларуссю і Закаўказскай Федэрацыяй утварылі Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР). Далейшае развіццё Расіі ў XX стагоддзі непарыўна звязана з СССР.

12 чэрвеня 1990 года З’езд народных дэпутатаў Расіі прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Расійскай Федэрацыі. У 1991 годзе ўведзеная пасада прэзідэнта РФ. У верасні 1993 года ўказам прэзідэнта ліквідаваная сістэма Саветаў, у снежні 1993 года прынятая Канстытуцыя Расіі.

Геаграфія

Крайні паўночны пункт Расіі — мыс Флігелі на Зямлі Франца-Іосіфа (81°51’ паўн.ш.), крайні ўсходні пункт — востраў Ратманава ў Берынгавым праліве (заходні з двух астравоў Дзіяміда, 169°0’ з.д.). Крайнія паўночны і ўсходні мацерыковыя пункты Расіі: мыс Чалюскін на паўвостраве Таймыр (77°43’ паўн.ш.) і мыс Дзяжнёва на Чукотцы (169°39’ з.д.). Гэтыя чатыры крайнія пункты адначасова з’яўляюцца і адпаведнымі крайнімі пунктамі Еўразіі. Крайні паўднёвы пункт Расіі (41°11’ з.ш.) знаходзіцца на паўднёвым захадзе ад гары Базардзюзю, на мяжы Дагестана з Азербайджанам. Крайні заходні пункт ляжыць у Калінінградскай вобласці пад 19°38’ у.д., на Балтыйскай касе Гданьскага заліва Балтыйскага мора; але Калінінградская вобласць з’яўляецца анклавам, і асноўная тэрыторыя Расіі пачынаецца ўсходней, пад 27°17’ у.д., на мяжы Расіі з Эстоніяй, на беразе ракі Педэдзе. Такім чынам, працягласць тэрыторыі Расіі з поўначы на поўдзень перавышае 4 тыс. км, з захаду на ўсход — набліжаецца да 10 тыс. км. Агульная працягласць межаў Расіі — 60 933 км (з іх 38 808 км — марскія межы); межы Расіі на поўначы і на ўсходзе — марскія, на поўдні і на захадзе — у асноўным сухапутныя. Мае сухапутныя межы з Казахстанам (6846 км), Кітаем (3645 км), Манголіяй (3485 км), Украінай (1576 км), Фінляндыяй (1340 км), Беларуссю (959 км), Грузіяй (723 км), Эстоніяй (294 км), Азербайджанам (284 км), Літвой (280.5 км), Польшчай (232 км), Латвіяй (217 км), Нарвегіяй (196 км), Паўночнай Карэяй (19 км). Марскія межы Расія мае с ЗША (49 км) і Японіяй (194 км).

Тэрыторыя Расіі амываецца трыма акіянамі і наступнымі марамі: Паўночны Ледавіты акіян — Чукоцкае, Усходне-Сібірскае, Лапцевых, Карскае, Пячорскае, Баранцава; Атлантычны акіян — Балтыйскае, Чорнае, Азоўскае; Ціхі акіян — Японскае, Ахоцкае, Берынгава.

Фізіка-геаграфічны агляд

Возера Байкал. Здымак са спадарожніка

Расія размешчана на поўначы мацерыка Еўразія. Яна абмываецца водамі Ціхага і Паўночнага Ледавітага акіянаў, а таксама Балтыйскім, Чорным, Азоўскім морамі Атлантычнага акіяна і Каспійскім морам, пры гэтым валодаючы самой працяглай берагавой лініяй (37 653 км). Уральскія горы, рака Эмба і Кума-Маныцкая ўпадзіна падзяляюць Расію на еўрапейскую і азіяцкую часткі, апошняя ўключае ў сябе Паўночны Каўказ, Сібір і Далёкі Усход.

Геалогія

Сярэднярускае ўзвышша

Больш 70 % тэрыторыі Расіі занята раўнінамі. Заходняя частка краіны знаходзіцца ў межах шырокай Усходне-Еўрапейскай раўніны, якая характарызуецца чаргаваннем нізін (Прыкаспійская і інш.) і ўзвышшаў (Валдайскае, Сярэднярускае і г. д.). Мерыдыянальна выцягнутая горная сістэма Урал раздзяляе Усходне-Еўрапейскую раўніну і Заходне-Сібірскую нізіну. Да ўсходу ад апошняй знаходзіцца Сярэднесібірскае пласкагор’е з ізаляванымі горнымі масівамі, якое затым плаўна пераходзіць у Цэнтральнаякуцкую раўніну.

Паўднёвая і ўсходняя часткі краіны пераважна гарыстыя. На крайнім поўдні Еўрапейскай часткі цягнуцца паўночныя хрыбты Вялікага Каўказа (тут знаходзіцца самая высокая вяршыня Расіі — Эльбрус, 5 633 м), на поўдні Сібіры — Алтай, Заходні і Усходні Саяны, Станавое нагор’е і іншыя горныя сістэмы. Паўночны ўсход Сібіры і Далёкі Усход — рэгіёны перавагі сярэдневышынных горных хрыбтоў, такіх як Сіхатэ-Алінь, Верхаянскі хрыбет, хрыбет Чэрскага. Паўвостраў Камчатка і Курыльскія астравы на крайнім усходзе — тэрыторыя вулканаў. Тут іх налічваецца больш за 200, прычым каля 50 дзеючых.

Гідралогія

У Расіі больш за 120 тыс. рэк і каля 2 млн азёр. Самыя буйныя рэкі: Амур, Лена, Енісей, Іртыш, Об, Волга, Кама; буйнейшыя азёры — Каспійскае мора, Байкал, Ладажскае, Анежскае.

Варта заўважыць, што рэкі ў Расіі традыцыйна мелі велізарную ролю — не толькі як транспартныя шляхі, але і як трасы засялення і гаспадарчага асваення новых тэрыторый. На рэках пабудаваныя практычна ўсе буйныя гарады.

Клімат

Размяшчэнне Расіі ў паўночнай частцы Еўразіі (тэрыторыя краіны ў асноўным ляжыць паўночней 50° пн.ш.) абумовіла яе знаходжанне ў арктычным, субарктычным, умераным і часткова ў субтрапічным кліматычных паясах. Пераважная частка тэрыторыі размешчаная ва ўмераным поясе. Разнастайнасць клімату залежыць таксама ад асаблівасцей рэльефу і блізкасці або аддаленасці акіяна.

Шыротная занальнасць найбольш ярка выяўляецца на раўнінах. Спектр прыродных зон адрознівае Еўрапейскую частку краіны, дзе з поўначы на поўдзень паслядоўна змяняюцца зона арктычных пустынь, тундры, лесатундры, тайгі, мяшаных лясоў, лесастэпы, стэпы, паўпустыні. З прасоўваннем на ўсход клімат становіцца ўсё больш кантынентальным, колькасць прыродных зон у адным шыротным інтэрвале значна скарачаецца.

Сярэднія тэмпературы студзеня, па розных рэгіёнах, вагаюцца ад 6 да −50 °C, ліпеня ад 1 да 25 °C; ападкаў ад 150 да 2000 мм у год. Вечная мерзлата (раёны Сібіры і Далёкага Усходу) займае 65 % тэрыторыі Расіі.

Амурскі тыгр

Больш 70 % расійскай тэрыторыі — гэта зона рызыкоўнага земляробства. Сельскагаспадарчы сезон на большай частцы тэрыторыі Расіі доўжыцца 2—3 месяцы (для параўнання, у Еўропе або ЗША — 8—9 месяцаў). У той жа час у Расіі знаходзіцца 10 % усіх ворных зямель свету.

Флора і фаўна

Лясы займаюць звыш 1/2 тэрыторыі. На тэрыторыі Расіі знаходзіцца пятая частка ўсіх лясоў свету і палова сусветных хвойных лясоў. Жывёльны свет разнастайны — тут жывуць і белыя мядзведзі, і маржы, і тыгры, леапарды, і інш.

У Расіі існуе 35 нацыянальных паркаў і 84 запаведнікі.

Дзяржаўны лад

Адміністрацыйны падзел

Адміністрацыйны падзел Расіі

Расія з’яўляецца федэратыўнай дзяржавай. Яна складаецца з 83 суб’ектаў федэрацыі (21 рэспубліка, 46 абласцей, 9 краёў, 1 аўтаномная вобласць, 4 аўтаномныя акругі, 2 горада федэральнага значэння) (Гл. таксама: Адміністрацыйны падзел Расіі). Асаблівасцю аўтаномных акруг (акрамя Чукоцкай з’яўляецца іх двухскладнасць, г.зн., з’яўляючыся паўнапраўным суб’ектам федэрацыі, яны ўваходзяць у склад іншага суб’екта. Асаблівасцю рэспублік з’яўляецца наяўнасць у іх Канстытуцыі (у іншых суб’ектаў — Статут) і магчымасць увядзення дадатковых дзяржаўных моў. З кожным суб’ектам федэральны ўрад заключае дагаворы аб размежаванні прадметаў паўнамоцтваў паміж Расійскай Федэрацыяй і суб’ектам Расійскай Федэрацыі.

Суб’екты федэрацыі аб’яднаныя ў федэральныя акругі, якія створаныя ўказам прэзідэнта 13 мая 2000 года і якія не з’яўляюцца часткай адміністрацыйнага падзелу краіны ((Гл. таксама: Федэральны падзел Расіі). Усяго створана 8 федэральных акруг.

Форма праўлення і органы дзяржаўнай улады

Паводле формы праўлення Расія з’яўляецца прэзідэнцкай рэспублікай. Дзеючая Канстытуцыя была прынята 12 снежня 1993 года на рэферэндуме (Гл. таксама: Канстытуцыя Расійскай Федэрацыі). Дзяржаўная ўлада ў Расійскай Федэрацыі здзяйсняецца на аснове падзелу на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Органы заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады самастойныя. Глава дзяржавы — Прэзідэнт Расійскай Федэрацыі. Прэзідэнт абіраецца на 4 года на аснове ўсеагульнага роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Адна і тая ж асоба не можа займаць пасаду Прэзідэнта больш за два тэрміны запар.

Заканадаўчы (прадстаўнічы) орган дзяржаўнай улады (парламент) Расійскай Федэрацыі — двухпалатны Федэральны Сход Расійскай Федэрацыі. Палатамі Федэральнага Сходу з’яўляюцца Савет Федэрацыі — верхняя палата і Дзяржаўная Дума — ніжняя палата. У склад Савета Федэрацыя ўваходзяць па аднаму прадстаўніку ад заканадаўчай і выканаўчай улады кожнага суб’екта федэрацыі, якія дэлегуюцца адпаведна заканадаўчым органам суб’екта федэрацыі і яго главой на сталай аснове, а ў склад Дзяржаўнай Думы — 450 дэпутатаў, абіраецца на аснове ўсеагульнага роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні па партыйным спіскам (прахадны бар’ер 7 %). Тэрмін паўнамоцтваў Дзяржаўнай Думы — 4 гады.

Выканаўчую ўладу здзяйсняе Урад Расійскай Федэрацыі. Старшыня Ураду прызначаецца Прэзідэнтам са згоды Дзяржаўнай Думы. У склад Ураду ўваходзяць, апроч Старшыні, яго намеснікі і федэральныя міністры. Урад узначальвае сістэму федэральных органаў выканаўчай улады: міністэрстваў, федэральных служб і федэральных агенцтваў.

Судовая ўлада ў Расіі ажыццяўляецца судамі. У сістэму федэральных судоў уваходзяць суды агульнай юрысдыкцыі (уключаючы ваенныя суды), арбітражныя суды і Канстытуцыйны Суд Расійскай Федэрацыі. Суды агульнай юрысдыкцыі здзяйсняюць правасуддзе па грамадзянскіх, крымінальных справах і справах, якія ўзнікаюць з адміністрацыйных правапарушэнняў. Да іх адносяцца Вярхоўны Суд Расійскай Федэрацыі, вярхоўныя суды рэспублік у складзе РФ, краявыя, абласныя суды, суды аўтаномных абласцей, аўтаномных акруг, Маскоўскі і Санкт-Пецярбургскі гарадскія суды, раённыя (гарадскія) суды. Арбітражныя суды займаюцца разглядам спрэчак, звязаных з прафесійным удзелам у грамадзянскім абарачэнні, у прыватнасці, звязаных з прадпрымальніцкай дзейнасцю, і некаторых іншых катэгорый спрэчак. Яны ўключаюць Вышэйшы арбітражны суд Расійскай Федэрацыі, федэральныя арбітражныя суды акруг (арбітражныя касацыйныя суды), арбітражныя апеляцыйныя суды, арбітражныя суды суб’ектаў федэрацыі.

Рэгіянальная і муніцыпальная ўлада

Сістэма органаў дзяржаўнай улады суб’ектаў федэрацыі ўсталёўваецца суб’ектамі Расійскай Федэрацыі самастойна ў адпаведнасці з асновамі канстытуцыйнага ладу Расійскай Федэрацыі і агульнымі прынцыпамі арганізацыі прадстаўнічых і выканаўчых органаў дзяржаўнай улады, усталяванымі федэральным законам. Глава суб’екта федэрацыі зацвярджаецца заканадаўчым органам па прадстаўленні прэзідэнта Расійскай Федэрацыі. Заканадаўчы (прадстаўнічы) орган суб’екта федэрацыі фарміруецца шляхам прамога тайнага ўсеагульнага галасавання па партыйным спісам. Выканаўчы орган — урад суб’екта федэрацыі фарміруецца главой суб’екта пры ўдзеле заканадаўчага органа. Судовая ўлада суб’екта федэрацыя складаецца з Канстытуцыйнага (Статутнага) суда суб’екта федэрацыі і міравых судоў. Гэтыя суды не ўваходзяць у федэральную судовую сістэму.

Мясцовае самакіраванне ў Расіі — гэта форма ажыццяўлення народам сваёй улады, якая забяспечвае самастойнае і пад сваю адказнасць рашэнне насельніцтвам непасрэдна і (ці) праз органы мясцовага самакіравання пытанняў мясцовага значэння зыходзячы з інтарэсаў насельніцтва з улікам гістарычных і іншых мясцовых традыцый. Мясцовае самакіраванне здзяйсняецца грамадзянамі шляхам рэферэндуму, выбараў, іншых форм прамога волевыяўлення, праз выбарныя і іншыя органы мясцовага самакіравання. Мясцовае самакіраванне здзяйсняецца на ўсёй тэрыторыі Расійскай Федэрацыі. Тэрытарыяльную аснову мясцовага самакіравання складаюць муніцыпальныя ўтварэнні. Усяго ў Расіі каля 25 тысяч муніцыпальных утварэнняў. У Расійскай Федэрацыі існуюць 6 відаў муніцыпальных утварэнняў:

• сельскае паселішча
• гарадское паселішча
• муніцыпальны раён
• гарадская акруга
• міжсяленная тэрыторыя
• унутрыгарадская тэрыторыя горада федэральнага значэння

Органы мясцовага самакіравання не ўваходзяць у сістэму органаў дзяржаўнай улады. У структуру органаў мясцовага самакіравання, якая ўсталёўваецца статутам муніцыпальнага ўтварэння, уваходзяць наступныя органы і службовыя асобы мясцовага самакіравання: прадстаўнічы орган муніцыпальнага ўтварэння, галава муніцыпальнага ўтварэння, мясцовая адміністрацыя, кантрольны орган муніцыпальнага ўтварэння, іншыя органы мясцовага самакіравання.

Палітычныя партыі і прафсаюзы

Па стану на люты 2008 г. ў Расіі было зарэгістравана 15 палітычных партый (у 2006 г. іх было 35). Да ліку буйнейшых адносяцца: праўладныя — Адзіная Расія; лаяльныя — Справядлівая Расія, Ліберальна-дэмакратычная партыя Расіі (ЛДПР); апазіцыйныя — Камуністычная партыя Расійскай Федэрацыі (КПРФ), Народны Саюз, Яблык, Правая справа. У Дзярждуму, выбраную ў 2007 годзе, прайшлі Адзіная Расія, КПРФ, Справядлівая Расія і ЛДПР.

Да ліку буйнейшых прафсаюзных аб’яднання агульнарасійскага ўзроўня адносяць Федэрацыю незалежных прафсаюзаў Расіі (найбуйнейшае прафсаюзнае аб’яднанне, уваходзяць каля 29 млн чалавек, ці 95 % ад усіх членаў прафсаюзаў у Расіі), Канфедэрацыю працы Расіі, Усерасійскую канфедэрацыю працы. Усе яны ўваходзяць у Міжнародную канфедэрацыю прафсаюзаў.

Знешняя палітыка

Дачыненні з Беларуссю

Дыпламатычныя дачыненні ўрады ўстанавілі 28 чэрвеня 1992 года^[9].

Насельніцтва

Колькасць і размяшчэнне

Дэпапуляцыя ў Расіі

На 1 студзеня 2008 года насельніцтва Расіі складала 142,0 млн чалавек. У Расіі працягваецца дэмаграфічны крызіс. Рост насельніцтва ў краіне спыніўся з 1991. Смяротнасць у 1,1 раза перавышае нараджальнасць, насельніцтва скарачаецца на некалькі сотняў тысяч чалавек штогод. Негатыўнай асаблівасцю Расіі з’яўляецца той факт, што ў выніку дэмаграфічнага пераходу нараджальнасць звалілася да ўзроўня развітых краін, у то час як смяротнасць засталася на ўзроўні краін, якія развіваюцца.

Кожную хвіліну ў Расіі нараджаецца 3 чалавека, а памірае — 5. Агульнасусветная тэндэнцыя процілеглая: адносіны колькасці нараджэнняў да смерцяў роўна 2,6. Асабліва вялікая смяротнасць у расійскіх мужчын, сярэдняя працягласць жыцця якіх 67,51 гадоў (2017 г.)^[10]. Працягласць жыцця жанчын значна вышэй — 77,64 года^[10]. Узровень нараджальнасці ў Расіі не забяспечвае простага ўзнаўлення насельніцтва.

Этнічны склад

Моўны склад

Рэлігійны склад

Гаспадарка

Міжнародны бізнес-раён «Масква-сіці».

Расія — некалі прамыслова развітая краіна, перажывае крызіс пасля распаду СССР, савецкай эканомікі і эканамічных сувязяў з былымі рэспублікамі і краінамі Усходняга блоку.

Сукупны ўнутраны прадукт на душу насельніцтва складае 8900 долараў у год (2003). Інфляцыя 3 % (за студзень-люты 2005 г.)

Большую частку ВУП дае здабыча карысных выкапняў: нафты і прыроднага газу (асноўныя радовішчы ў Заходнім Сібіры), каменны вугаль, жалезная руда (Курская магнітная анамалія, радовішчы Урала, Заходняй Сібіры і інш.), апатыты, калійныя солі, фасфарыты, дыяменты і інш. У 2010 г. вываз сыравіны склаў 65 % агульнага аб’ёму экспарту^[11].

Асноўныя галіны прамысловасці: Машынабудаўніцтва (цяжкае, агульнае, сярэдняе, выраб прыбораў інструментаў, і інш.), чорная (галоўным чынам Урал і інш.) і каляровая (Урал, Сібір, Далёкі Усход і інш.) металургія. Развітыя хімічная і нафтахімічная прамысловасці (цэнтральны і паўночна-заходні рэгіён, Паволжа, Урал), лясная (на поўначы і ўсходзе краіны), лёгкая (галоўным чынам тэкстыльная) і харчовая прамысловасць.

Земляробства дае каля 40 % агульнай прадукцыі сельскай гаспадаркі, жывёлаводства — звыш 60 %. Больш як 4/5 ворыва прыходзіцца на Цэнтральнае Паволжа, Паўночны Каўказ, Урал і Заходні Сібір. Асноўныя сельскагаспадарчыя культуры: збожжа, цукровы бурак, сланечнік, бульба, лён.

На тэрыторыі Расіі функцыянуюць аб’яднаныя энергетычныя сістэмы Цэнтру, Паўночнага Захаду, Паволжа, Паўночнага Каўказа, Сібіру, Далёкага Усходу. Расія мае буйную сетку трубаправодаў. Важныя элементы водных сістэм: Беламора-балтыйскі канал, канал імя Масквы, Волга-Донскі канал, Волга-Балтыйскі шлях. Важную ролю грае марскі транспарт. Буйныя порты: Санкт-Пецярбург, Калінінград, Мурманск, Архангельск, Новарасійск, Уладзівасток, Находка. У Расіі ёсць звыш за 100 курортаў: на ўзбярэжжы Чорнага мора, група курортаў Каўказскіх Мінеральных Водаў і інш.

Культура

Адукацыя

Сацыяльная сфера

Узброеныя сілы

Узброеныя сілы Расіі складаюцца з трох відаў Узброеных сіл (сухапутныя войскі, ваенна-паветраныя сілы і ваенна-марскі флот), трох родаў войск (касмічныя войскі, ракетныя войскі стратэгічнага прызначэння і паветрана-дэсантныя войскі), тыла ўзброеных сіл, чыгуначных войск і іншых войск, якія не ўваходзяць у віды ўзброеных сіл, а таксама шэраг службаў. Агульная колькасць УС Расіі складае 1207 тыс. чалавек ваеннаслужбоўцаў і 876 тысяч грамадзянскіх спецыялістаў.

Сухапутныя войскі арганізацыйна складаюцца з мотастралковых войскаў, танкавых войскаў, ракетных войскаў і артылерыі, войскаў СПА, спецыяльных войскаў (выведвальных, сувязі, радыёэлектроннай барацьбы (РЭБ), інжынерных, радыяцыйнай, хімічнай і біялагічнай абароны (РХБА), тэхнічнага забеспячэння, аховы тылу, часцей і арганізацый тылу). Сухапутныя войскі дзеляцца па тэрытарыяльным прынцыпе на шэсць ваенных акруг: Маскоўская, Ленінградская, Паўночна-Каўказская, Прыволжска-Уральская, Сібірская і Далёкаўсходняя.

Ваенна-паветраныя сілы арганізацыйна складаюцца з авіяцыі (бамбавальнай, штурмавой, знішчальнай, авіяцыі СПА, выведвальнай, транспартнай і спецыяльнай), зенітна-ракетных войскаў, радыётэхнічных войскаў, спецыяльных войскаў, часцей і ўстаноў тылу.

Ваенна-марскі флот арганізацыйна складаецца з родаў сіл: падводных, надводных, марской авіяцыі, марской пяхоты і берагавых войскаў, часцей спецыяльных войскаў і тылу. ВМФ па тэрытарыяльнай прыкмеце дзеліцца на чатыры флоту (Паўночны, Балтыйскі, Чарнаморскі і Ціхаакіянскі) і адну флатылію (Каспійскую).

За межамі Расійскай Федэрацыі ёсць ваенныя базы ў Азербайджане (РЛС «Габала»), Арменіі (102-я ваенная база ў Гюмры), Беларусі (РЛС «Волга», Баранавічы і 42-й вузел сувязі ВМФ, Вілейкі), Казахстане (5-ы Дзяржаўны выпрабавальны касмадром, асобны полк транспартнай авіяцыі, асобны радыётэхнічны вузел Касмічных войскаў, дзяржаўны выпрабавальны палігон стратэгічнай СПА і СРА Сары-Шара), Кіргізіі (ваенна-паветраная база), Таджыкістане (Оптыка-электронны вузел сістэмы кантролю касмічнай прасторы «Нурэк», 201-я матастрэлковая дывізія), Узбекістане (авіябаза), Украіне (Чарнаморскі флот, шэраг аэрадромаў, вузлоў сувязі, 219-ы асобны полк радыёэлектроннай барацьбы, 1096-ы зенітны ракетны полк), Сірыі (база ВМФ), а таксама групоўкі расійскіх войскаў у Абхазіі і Паўднёвай Асеціі і групоўка міратворчых сіл і Прыднястроўі.

Гл. таксама

• Русафобія
• Русафілія
• Дзяржаўны савет
• 61-я паветраная армія Расіі
• 6-я армія ВПС і СПА Расіі
• Злачыннасць у Расіі

Крыніцы

1. Большая советская энциклопедия. — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1977. — Т. 24, II. — С. 89, 90, 500.
2. Пчелов Е. В. Рюриковичи. История династии. — М.: Олма-пресс, 2001. — С. 4—5. — (Архив). — ISBN 5-224-03160-5.
3. У 23 суб’ектах федэрацыі разам з рускай выкарыстоўваюцца іншыя 66 дзяржаўных моў.
4. Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии (Росреестр). Земельный фонд Российской Федерации на 1 января 2011 года(недаступная спасылка) (стр. 223)
5. Росстат
6. Russia. International Monetary Fund (оценка)
7. Russian Federation — Country profile of human development indicators
8. http://info.nic.ru/node/3204
9. Беларусь гатова на цеснае супрацоўніцтва з Расіяй, з улікам інтарэсаў беларускага народа// Афіцыйны інтэрнэт-партал Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. 28 чэрвеня 2007
10. 15 новых независимых государств. Ожидаемая продолжительность жизни при рождении, 1950—2017
11. Антон Запольскі. 10 гадоў кіравання Пуціна. Што адбываецца сёння ў Расіі // Звязда : газета. — 29 чэрвеня 2010. — № 124 (26732). — С. 7. — ISSN 1990-763x. Архівавана з першакрыніцы 6 сакавіка 2016.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Расія