Дзікарослыя трапляюцца ва ўмеранай вільготнай кліматычнай зоне Еўразіі. Вырошчваюцца шматлікія культурныя сарты. Ягады чорных парэчак багатыя на вітаміны, каштоўная сыравіна для дамашняй перапрацоўкі і кансервавання.
Назва
На Беларусі вядомы народныя назвы расліны: парэчкі чорныя, смарода, смародыня, смуродзіна[4]. У «Краёвым слоўніку Чэрвеньшчыны» згадваецца парэчка чорная[5]. На Смаленшчыне расліна вядома як смарода чорная[6].
Шматгадовыя лістападныя зімаўстойлівыя галінаваныя кусты вышынёю 0,7—2,5 м[3]. Куст складаецца са шматлікіх (да 20 штук) рознаўзроставых галін. Маладыя парасткі апушаныя, бледныя; дарослыя — карычневыя.
Пупышкі бледна-зялёныя, з кармінавым адценнем, даўжынёй 4—10 мм, развіваюцца пад восень і зімуюць на галінах[3]. Лісце чаранковае, даўжынёй і шырынёй 3—5[7] (да 12) см, з вышчарбленымі бакамі, трох-пяцілопасцевае, лопасці звычайна шырока-трохвугольныя, сярэдняя пласціна нярэдка выцягнутая, зверху цьмяная, цёмна-зялёная, голая, знізу па жылках апушаная[3].
Каранёвая сістэма мае добра сфарміраваную шкілетную частку. Асобныя вертыкальныя карані дасягаюць 1,5—2 м у глыбіню, а гарызантальныя распаўсюджваюцца на 1—1,5 м ад цэнтра куста. Асноўная маса каранёў знаходзіцца ў слоі глебы 10—60 см.
Суквецці — гронкі даўжынёй 3—5 (да 8) см, 5—10-кветкавыя[7], якія выходзяць з пазух лісця[3], з голымі або апушанымі кветаножкамі даўжынёй 3—8 мм і прыкветкамі даўжынёй 1—2 мм, форма якіх ад авальнай да лінейна-ланцэтнай. Кветкі даўжынёй 7—9 мм, дыяметрам 4—6 мм, званочкавыя, зеленаватыя[3], ліловыя ці ружавата-шэрыя, звонку большай часткай густа апушаныя. Пялёсткі авальныя. Чашалісцікі адагнутыя вонкі, завостраныя, даволі шырокія.
Плод — ядомая ягада, дыяметрам у сярэднім да 1 см, чорна-бурая або зеленаватая, з глянцавай лупінкай і з 3—37 семачкамі. У 1 кг каля 3330 ягад, або 714.000 семачак. Вага 1 тысячы семачак складае 0,9—1,8 г. Смак ягад кісла-салодкі[3].
Цвіце расліна ў маі—чэрвені[7]. Плоданасіць у ліпені—жніўні[3][7].
Вільгацелюбівая расліна, блага рэагуе на засухі і спёку. Расце па берагавых зарасніках, у вільготных лясах і іх узлесках, у алешніках, на ўзбалоццях, поплавах і вільготных лугах, адзінкава і невялікімі зараснікамі. Расліна аддае перавагу добра асветленым месцам, хоць мірыцца і з паўценем, але пры гэтым радзей цвіце.
Чорныя парэчкі аддаюць перавагу лёгкім друзлым, добра ўвільготненым урадлівым суглінкам, на глебах з падвышанай кіслотнасцю растуць блага.
Дзікарослыя чорныя парэчкі трапляюцца ў Еўропе і Азіі, з іх былі выведзены культурныя сарты. Іх вырошчвалі на Русі з XI ст., разводзілі ў манастырскіх садах, а таксама ў населеных пунктах. Вырошчванне ў Еўропе, як думаюць, пачалося прыкладна ў апошнія дзесяцігоддзі XVII ст.[9]. Адвар(руск.) (бел. з лісця, кары ці каранёў ужывалі як традыцыйны сродак[10].
Падчас Другой сусветнай вайны большасць відаў садавіны, багатай на вітамін С, напрыклад апельсіны, сталі цяжкадаступнымі еўрапейцам. Таму брытанскі ўрад пачаў заахвочваць вырошчанне чорных парэчках, з багатымі на вітаміны ягадамі і прыдатных да мясцовага клімату, і неўзабаве ўраджай значна павялічыўся. З 1942 года сіроп з чорных парэчак распаўсюджвалі бясплатна для дзяцей ва ўзросце да двух гадоў, што, магчыма, прычынілася вялікай папулярнасці чорных парэчак як араматызатара ў Вялікабрытаніі[11]. У сучаснай Вялікабрытаніі камерцыйнае вырошчванне цалкам механізавана, налічваюць каля 1400 га парэчкавых садоў; ягады вырошчваюць, у асноўным, па кантрактах з вытворцамі сокаў[12]. Найбольш маштабна чорныя парэчкі вырошчваюць ва Усходняй Еўропе для вытворчасці сокаў і канцэнтратаў[13].
Размнажаць чорныя парэчкі можна рознымі спосабамі: адраўнелымі або зялёнымі чаранкамі, вертыкальнымі і гарызантальнымі атожылкамі. Для вытворчых мэт пасадачны матэрыял атрымліваюць галоўным чынам з адраўнелых чаранкоў. Гадавальнік для вырошчвання парэчак уключае матачна-чаранковы ўчастак і школку саджанцаў. Пасадачны матэрыял чорных парэчак можа выпускацца ў аднагадовым і двухгадовым узросце. Стандартныя саджанцы павінны мець добра разгалінаваную каранёвую сістэму з даўжынёй асноўных каранёў не менш за 15—20 см, а іх надземная частка складаецца з трох-чатырох парасткаў даўжынёй 30—40 см.[23].
Парэчкі высаджваюць восенню. Глебу пад пасадку рыхтуюць загадзя: уносяць гной ці кампост і мінеральныя ўгнаенні, кіслую глебу вапнуюць. Расліны ў шэрагу размяшчаюць прыкладна праз 50 см, адлегласць паміж радамі 2,5—3 м.
Парэчкі добра растуць і плоданасяць у халодным і ўмераным клімаце на ўрадлівых, чыстых ад шматгадовага пустазелля сугліністых і супясчаных глебах. Больш ураджайныя на глебах з рэакцыяй асяроддзя блізкай да нейтральнай.
Э. М. Лабанаў і А. П. Арсенцьеў адзначалі, што расійскія марозаўстойлівыя сарты парэчак чорных могуць пераносіць маразы да −40 …- 50 ºС у загартаваным стане, еўрапейскія сарты пашкоджваюцца пры −30 …- 35 ºС. Аднак абодвы сарты праяўляюць хуткую рэакцыю на адлігі +2 … + 5 ºС пасля стану арганічнага спакою, пачынаючы са снежня—студзеня і асабліва ў другой палове зімы. Поўная гібель фларальнай зоны пупышкі назіраецца пасля наступных за адлігамі маразоў да −20…-25 ºС[24][25].
Догляд раслін заключаецца ў падтрыманні глебы ў рыхлым і чыстым ад пустазелля стане. Парэчкі падкормліваюць мінеральнымі і арганічнымі ўгнаеннямі.
Важнае агратэхнічнае мерапрыемства — фарміраванне і абрэзка кустоў. У першыя 3—4 гады яно павінна быць накіравана на стварэнне здаровых і моцных раслін, здольных у наступныя гады даваць рэгулярныя і багатыя ўраджаі. Слабыя парасткі выразаюць, пакідаючы найбольш моцнарослыя галіны. Сфарміраваны куст павінен мець не менш 10—16 галін 1—3-гадовага ўзросту. Старыя галіны выдаляюць.
Парэчкі схільныя да шэрагу захворванняў і з’яўляюцца харчовымі раслінамі розных насякомых-шкоднікаў. Былі распрацаваны альбо распрацоўваюцца новыя сарты, каб пераадолець некаторыя з гэтых праблем[26]. Чорныя парэчкі ад шкоднікаў пакутуюць значна менш, чым чырвоныя.
Рэверсія, ці махрыстасць — сур’ёзнае захворванне, якое перадаецца чорным парэчкам парэчкавым пупышкавым кляшчом (Cecidophyopsis ribis). Яно выклікае зніжэнне ўраджайнасці і даволі шырока распаўсюджана ў Еўропе, але рэдка сустракаецца на іншых кантынентах. Сімптомы ўключаюць змену формы лісця ў летні перыяд і набухлыя пупышкі («вялікія бутоны») зімой, кожная з якіх з’яўляецца домам тысячы мікраскапічных кляшчоў[27]. Барацьба са шкоднікам мае абмежаваную эфектыўнасць, моцна пашкоджаныя кусты павінны быць знішчаны. Усе новыя набытыя расліны павінны правярацца на адсутнасць вірусаў[28].
Таксама моцна пашкоджваецца Sphaerotheca mors-uvae, якой не баяцца чырвоныя парэчкі. У большасці выпадкаў вылечыць куст нельга, можна толькі на год стрымаць развіццё хваробы[29].
Від Cronartium ribicola мае патрэбу ў двух альтэрнатыўных гаспадарах(руск.) (бел. для завяршэння свайго жыццёвага цыклу, адным з якіх павінна быць расліна роду парэчкі (Ribes). На чорных парэчках гэтыя грыбы выклікаюць на лісці бледнасць і пазней на ім развіваюцца дробныя аранжавыя пустулы і часам жоўтыя ніткападобныя сляды на некаторых лістах. Ураджай пладоў мала залежыць ад гэтай хваробы, але лісце ападае раней і рост у наступным годзе запавольваецца. Іншы гаспадар — гэта любы від хвоі з падроду Strobus, у якога паразіт выклікае сур’ёзныя захворванні і гібель дрэва для паўночнаамерыканскіх відаў, якія не эвалюцыянавалі разам з іржой[30].
У канцы 1960-х гадоў амерыканская мучністая раса (сфератэка) са звычайнай для гэтага грыба расліны-гаспадара — агрэста — распаўсюдзілася на чорныя парэчкі, што адбылося адначасова па ўсёй Еўропе. У той час сарты чорных парэчак належалі да аднаго віду, і ўсе яны апынуліся няўстойлівымі да захворвання. Хімічнымі сродкамі змагацца з гэтай хваробай цяжка: патаген зноў заражае расліны, як толькі ядахімікаты змываюцца дажджом або разбураюцца пад уздзеяннем сонечных прамянёў. Да пачатку XXI стагоддзя шляхам выкарыстання ў гібрыдызацыі іншых відаў чорных парэчак — носьбітаў генаў імунітэту да амерыканскай мучністай расы былі выведзеныя сарты імунныя і талерантныя да гэтага захворвання[31]. Амерыканская мучністая раса і мучністая раса можа паражаць лісце і верхавіны парасткаў, а грыбы роду Botryotinia выклікаюць гніль пладоў у вільготным сезоне. Парэчкавая і агрэставаястракатасць лісця парэчкі(польск.) (бел., якую выклікае Drepanopeziza ribis — гэта яшчэ адна хвароба чорных парэчак, але яна звычайна не з’яўляецца сур’ёзнай праблемай, паколькі большасць сучасных сартоў маюць да яе рэзістэнтасць[32].
Парэчкавая пупышкавая моль (Lampronia capitella) адкладвае яйкі ў мякаць зялёных ягад, лічынкі жывяцца ўнутры і выядаюць насенне, вясной наступнага года ў фазу набракання пупышак вусені выходзяць з месцаў зімоўкі, угрызаюцца ў пупышкі і выядаюць іх змесціва. Лісцем чорных парэчак харчуюцца лічынкі розных матылькоў, у тым ліку Antitype chi. У чорнапарэчкавага лісця мошкі могуць прывесці да пацямнення, абціскання і скажэння лісця на верхавінах парасткаў, але гэта хутчэй касметычны дэфект. Nematus ribesii адкладае свае яйкі на ніжнім баку лісця і пражэрлівыя лічынкі пракладваюць свой шлях уздоўж парасткаў, згрызаючы ліст за лістом. Пры масавых атаках куст можа застацца зусім аголеным. Лічынкі шклянніцы парэчкавай (Synanthedon tipuliformis) свідруюць сабе шлях уздоўж цэнтраў парасткаў, якія вянуць і адміраюць. Сярод іншых насякомых-шкоднікаў можна згадаць прадстаўнікоў надсямейства Coccoidea, тлю і скурыстакрылых[30].
Раслінная сыравіна
Сырыя ягады Харчовая каштоўнасць на 100 г прадукта
З лячэбнамі мэтамі ўжываюць ягады, лісце і пупышкі. Як лекавую сыравіну ўжываюць плод парэчак чорных (лац.: Fructus Ribis nigri).
Нарыхтоўка
Збор пладоў праводзяць па меры паспявання, 3—4 разы, у сухое надвор’е, асцярожна, без пашкоджвання[3]. У спякотныя дні збіраць ягады варта раніцай, пасля высыхання расы, і таксама ў канцы дня, калі спёка памяншаецца[3]. У пахмурныя дні ягады можна збіраць увесь дзень пры ўмове іх сухасці[3]. Пры зборы нельга пашкоджваць лісце і галіны[3]. Сушаць у сушылках, спачатку падвяльваючы пры тэмпературы 35—40 ° С, затым дасушваючы пры 55—60 ° С, або ў паветраных сушылках і на гарышчах[3][33].
Лісце збіраюць пасля збору пладоў з сярэдзіны галінак і сушаць у памяшканні, якое добра праветрываецца.
Утрыманне аскарбінавай кіслаты ў іншых частках расліны таксама вельмі высокае: у лісці (пасля збору ягад) — да 470 мг/%, у пупышках — да 175 мг/%, у бутонах да 450 мг/%, у кветках да 270 мг/%.
Лісце чорных парэчак багатае на аскарбінавую кіслату, каратын, фітанцыды, эфірныя алеі.
Фармакалагічныя ўласцівасці
Парэчкі маюць патагонныя, мачагонныя і замацавальныя ўласцівасці. Лісце, пупышкі і плады чорных парэчак аказваюць дэзінфікцыйнае дзеянне, звязанае з эфірнымі алеямі.
Плады чорных парэчак кіславата-салодкага смаку[3], але маюць асаблівы моцны, даўкі водар. Надзвычай каштоўныя па багацці ў ягадах вітаміна C. Іх ужываюць свежымі і перапрацаванымі.
З парэчак робяць джэмы і жэле, якія лёгка гатаваць з-за высокага ўтрымання ў ягадах пекціну і кіслот[37]. Для кулінарнага ўжывання плады звычайна гатуюць з цукрам для атрымання пюрэ, якое затым могуць працадзіць праз марлю, каб аддзяліць сок. З яго робяць варэнне, напаўняльнікі чызкейкаў(руск.) (бел., ёгуртаў, марожанага, дэсертаў, сарбетаў(руск.) (бел. і многіх іншых салодкіх страў.
Выключна моцны водар можа быць прыглушаны спалучэннем парэчак з іншай садавіной, такой як маліна і суніцы ў летніх пудынгах(англ.) (бел. або яблыкі ў пірагах і піражках[39].
Парэчкі таксама ўжываюцца пры гатаванні закусак сэйвары(англ.) (бел., бо іх даўкі водар дадае пікантную нотку ў многія соусы, мясныя і іншыя стравы. Гэтыя ягады ўключаны ў некаторыя незвычайныя спалучэнні прадуктаў, іх дадаюць да памідораў і мяты, каб зрабіць салату, ужываюць як дадатак да смажанай бараніны і для суправаджэння морапрадуктаў і малюскаў, з іх робяць соўсы-дыпы(руск.) (бел. для барбекю, змешваючы з маянэзам. У дэсертах парэчкі спалучаюць з бананамі і іншай трапічнай садавіной, камбінуюць з цёмным шакаладам або дадаюць да спецыяльнага фарша(англ.) (бел. пры гатаванні традыцыйнай англійскай каляднай стравы мінспай(англ.) (бел.[40].
Сок чорных парэчак ужываюць у сіропах і настойках для надання колеру і водару. Ён фарміруе аснову для розных папулярных лікёраў, сокавых напояў і смузі. Звычайна, змешваецца з яблычным сокам або сокам іншых чырвоных пладоў, напрыклад, з гранатавым і вінаградным. Вымачаныя парэчкі таксама з’яўляюцца асноўным складнікам лікёру для аперытывуCrème de cassis(англ.) (бел.[41], да якога ў сваю чаргу дадаецца белае віно, каб зрабіць Кір(руск.) (бел., ці шампанскае, каб зрабіць Кір Раяль(англ.) (бел..
У Вялікабрытаніі сквош(англ.) (бел. з чорных парэчак часта змешваюць з сідрам, каб зрабіць напой пад назвай англ.: «Cider and black»[42]. Калі яго змешваюць з любым звычайным брытанскім светлым півам, то называюць англ.: «Lager and black». Даданне чорных парэчак да сумесі сідру і лагеру(бел. (тар.)) (бел. завецца англ.: «Diesel»[43] ці англ.: «Snakebite(англ.) (бел. and black»[44]. Кактэйль англ.: «Black 'n' black» можна зрабіць дадаючы невялікую колькасці соку чорных парэчак да пінты стаўту(бел. (тар.)) (бел.. Парэчкавы сок часам спалучаюць з малочнай сыроваткай у энергетычных напоях[45].
У Вялікабрытаніі 95 % чорных парэчак вырошчваюць для маркі «Ribena» (брэнд фруктовых сокаў, назва якога паходзіць ад лацінскай назвы чорных парэчак — Ribes nigrum) і падобных ім сокаў і сіропаў[46].
Іншае
Лісце парэчак ужываюць як вострую прыправу пры засолцы гародніны і грыбоў[3]. Маладое лісце ўжываюць у дыетычных цукрапаніжальных салатах і для араматызацыі квасу, сухое лісце — для запаркі гарбаты, дадаюць у соўсы.
Салодкая гарэлка можа быць настояна на лісці, што робіць яе насычана зелянява-жоўтай з даўкімі водарам і смакам. Ягады можна дадаваць падобным жа чынам[47].
У харчовай прамысловасці таксама выкарыстоўваюць пупышкі, з іх гатуюць фруктовую эсенцыю і сіропы[3].
Чорныя парэчкі выкарыстоўваюць для лячэння і прафілактыкі цынгі і ў комплексе лячэбных мерапрыемстваў пры розных захворваннях, звязаных з крывацечнасцю[3].
Свежыя і перапрацаваныя ягады раяць пасля цяжкіх захворванняў, дзецям, людзям пажылога ўзросту. У выглядзе «сырога» варэння, джэму, соку або адвараў чорныя парэчкі прызначаюць пры С- і Р-гіпавітамінозах, крывацёках, захворваннях крывяносных сасудаў, склерозе, ацёках, пры халестэрынавым атэрасклерозе, моцнай стамляльнасці, напружанай разумовай і фізічнай рабоце, прастудных і шэрагу інфекцыйных захворванняў. Свежыя і перапрацаваныя плады аказваюць вяжучае і мачагоннае дзеянне.
Сок з мёдам п’юць пры бранхітах, ларынгітах, якія суправаджаюцца кашлем і ахрыпласцю, карысны ён і пры гастрытах з паніжанай кіслотнасцю. Ён мае мачагонныя, процірэўматычныя, танізоўныя і процізапаленчыя ўласцівасці. Парэчкі ўжываюць пры лячэнні рэўматызму, захворваннях нырак і мачавога пузыра, падагры, гіпертаніі.
Іншае
Алей насення чорных парэчак з’яўляецца інгрэдыентам у касметычных прэпараты, часта ў спалучэнні з вітамінам Е. З лісця можна атрымаць жоўты фарбавальнік, а плады з’яўляюцца крыніцай для сіняга або фіялетавага фарбавальніка[50].
На гербе расійскага горада Каргата выяўлена галіна чорных парэчак з ягадамі. Выява чорных парэчак была выкарыстана на паштовых марках Манголіі ў 1968[51] і 1987[52] гадах, Польшчы ў 1974 (серыя, прысвечаная Міжнароднаму кангрэсу садаводства)[53], Балгарыі ў 1991 годзе[54], Швецыі ў 1995 годзе[55], Беларусі ў 2004 годзе, Узбекістана ў 2007 годзе і Босніі і Герцагавіны ў 2015 годзе.
↑ абвгдеёжзіклмнопрсМитюков А. Д., Налетько Н. Л., Шамрук С. Г.Смородина черная // Дикорастущие плоды, ягоды и их применение. — Мн: Ураджай, 1975. — С. 97-100. — 200 с. — 130 000 экз.
↑Ганчарык М. М. Беларускія назвы раслін. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. II і IV. Горы-Горки, 1927
↑ абвгдеДикорастущие плоды и ягоды/Шапиро Д. К., Михайловская В. А., Манциводо Н. И.—2-е изд., перераб. и доп. — Мн.: Ураджай, 1981. — 159 с., 16 л. ил.
↑Жуковский П. М.(руск.) (бел.. Культурные растения и их сородичи. — 3 изд.. — Л.: Колос, 1971. — 752 с.
↑Crops: European Black Currant(нявызн.). Economic plants and their diseases, pests and weeds. AgroAtlas. Праверана 2 чэрвеня 2013.
↑Grieve, Mrs M.. Currant, black(нявызн.). Botanical.com: A modern herbal (1931). Праверана 3 чэрвеня 2013.
↑Лобанов Э. М. Применение метода дифференциального термического анализа при изучении промерзания почек у сибирских сортов плодовых и ягодных культур // Основные направления научного обеспечения отрасли садоводства Сибири : сб. науч. тр.. — Новосибирск: 1991. — С. 54-66.
↑Арсентьев А. П. Устойчивость смородины чёрной к морозам и весенним заморозкам // автореф. дис. канд. с.-х. наук. — М.: 2000.
↑Pest and Disease(нявызн.)(недаступная спасылка). The blackcurrant. The Blackcurrant Foundation. Архівавана з першакрыніцы 17 верасня 2013. Праверана 8 верасня 2013.
↑Black Currant Gall Mite(нявызн.)(недаступная спасылка). Currant and Gooseberry Pests. USDA/ARS National Clonal Germplasm Repository (1 сакавіка 2000). Архівавана з першакрыніцы 26 верасня 2012. Праверана 9 сакавіка 2013.
↑Blackcurrants: Basics of cooking(нявызн.)(недаступная спасылка). New Zealand Blackcurrant Co-Operative. Архівавана з першакрыніцы 5 чэрвеня 2013. Праверана 4 чэрвеня 2013.
Скляревский Л. Я., Губанов И. А. Лекарственные растения в быту. — М.: Россельхозиздат, 1970. — С. 161—162. — 223 с. — 500 000 экз.
Гаммерман А. Ф., Гром И. И. Дикорастущие лекарственные растения СССР. — М.: Медицина, 1976. — С. 106. — 288 с. — 415 000 экз.
Турова А. Д., Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. — 4-е изд. стереотип.. — М.: Медицина, 1984. — С. 245—246. — 304 с. — 100 000 экз.
Телятьев В. В. Полезные растения Центральной Сибири. — Иркутск: Восточно-Сибирское книжное выдавецтва, 1985. — С. 135—136. — 384 с. — 100 000 экз.
Николайчук Л. В., Жигар М. П. Целебные растения: Лекарственные свойства. Кулинарные рецепты. Применение в косметике. — 2-е изд., стереотип.. — Х.: Прапор, 1992. — С. 173—176. — 239 с. — 100 000 экз. — ISBN 5-7766-0516-4.
Энцыклапедыя сельскага гаспадара / Рэдкал.: Ткачоў М. А. (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 1993. — С. 629—632. — 731,[1]c. — ISBN 5-85700-079-3
Каравосаў В. Ц., Арлоўскі А. С., Фядотаў У. Л., Лазоўскі А. А. Асновы сельскай гаспадаркі: Вучэб. дапам. у 2 ч. Ч. 2. Паляводства, гароднінаводства, садаводства, жывёлагодоўля. — Пад рэд. У. Л. Фядотава. — Мн.: Ураджай, 1998. — С. 206—210. — 327 с. — ISBN 985-04-0241-5.
Мазнев Н. И. Энциклопедия лекарственных растений. — 3-е изд., испр. и доп.. — М.: Мартин, 2004. — С. 390—391. — 496 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-8475-0213-3.
Смородина чёрная // Лекарственные растения / авторы-сост. И. Н. Пустырский, В. Н. Прохоров. — Мн.: Книжный дом, 2005. — 704 с. — (Большая кніга советов).(недаступная спасылка)
