Alto Galligo

	Alto Galligo
	Comarca d'Aragón
	; Anvista d'a val de Tena
Capital; •Municipios	Samianigo; 8
Entidat; •País; •Provincia	Comarca; Aragón; Uesca
Superficie; •Total	; 1.359,8 km²
Población; •Total; •Densidat	(2005); 12.320 hab. ; 9,06 hab./km²
	; Mapa de situación en Aragón
	Pachina oficial

[[{{{4|Wikipedia:Articlos destacaus|...]]

L'Alto Galligo^[1] u Galliguera Alta^[2] ye una comarca situata a o norte d'Aragón y ocupa a practica totalidat d'a compleganza d'o curso alto d'o río Galligo, en a provincia de Uesca. Historicament feba parte d'a Chacetania, estando o nuclio orichinal de l'antigo Condau d'Aragón.

Os territorios historicos que la integran son a Val de Tena, a Tierra de Biescas y Sarrablo. Muga a l'ueste con a Chacetania, a l'este con o Sobrarbe y o Semontano de Balbastro, a o sud con a Plana de Uesca y a o norte con o Biarn por o Portalet dera Nieu y Bigorra.

Historia

A comarca de l'Alto Galligo ya yera poblata dende os tiempos prehistoricos, asinas lo contrimuestran as casetas de broixas en Ibirque u Santa Helena y atros megalitos en d'a val de Tena. B'ha tamién tumulos d'o neolitico en atros puestos de l'Alto Galligo como Latas y Barbenuta amás d'os dolmens, cromlechs y tumulos de Piedrafita, Tramacastiella, Pandicosa y Fornigal

As primeras poblacions importants se situan en a comarca con a plegata d'os romanos arredol d'o sieglo II aC, como a dita Corona de Sant Salvador que probablement se deciba allora Sabinianicum u l'asentamiento en Os Banyos de Pandicosa ta l'aproveitamiento d'as auguas termals, a on que s'han trobato monedas d'Augusto y Tiberio. Muitos d'estos asentamientos romanos se trobaban en puestos a on que yeran antes os yacetans. En a epoca romana estas tierras feban parte d'o convento churidico de Caesaraugusta en a provincia Tarraconensis. Se construyó por ixas envueltas a calzata romana que dende Osca trescruzaba o Monrepós y plegaba dica Os Banyos de Pandicosa. S'han trobato tamién esculturas de capezas romanas en as localidaz de Latre y Úrbez de Nocito, esta zaguera en a Plana de Uesca pero mugant con l'Alto Galligo.

No b'ha muito rastro d'o pasato visigoto, pero sí d'os musulmans que i plegoron en o sieglo VIII y entre este sieglo y o sieglo IX se creyó o districto rural d'Al-Challiq (en arabe Galligo). Os musulmans dentroron en practicament tota a comarca y mesmo en l'anyo 781 Adb al Rahman I atacarba Sallent de Galligo, manimenos a parte de mas dominio estió entre Nocito por o sud y Gavín por o norte.

Importants en o proceso d'a reconquiesta estioron os anyos 918 y 920 cuan o conte Galindo II Aznárez conquistó a val d'Acumuer establindo o monesterio de Sant Martín de Cercito y plegando dica a ripera d'o Galligo en Senegüé. S'establioron atros monesterios importants en a comarca como Sant Pelai de Gavín, Sant Andreu de Fanlo, Sant Úrbez de Nocito u Sant Per d'a Raba y as suyas tierras se repobloron con mozarabes plegatos dende Uesca.

Una vegata reconquistato o districto, ya integrato en o Condau d'Aragón, será cedito por Sancho Garcés a o suyo fillo Remiro I en 1029. D'esta epoca medieval son amás un d'os mayors conchuntos artisticos d'a comarca y d'Aragón, o grupo d'ilesias de Sarrablo, un conchunto d'ilesias d'o sieglo XI, d'estilo mozarabe u romanico-lombardas seguntes as diferents fuents, repartitas por a márguin ezquierda d'o Galligo.

Mientres a Baixa Edat Meya os sinyors feudals controlaban con man de fierro a comarca, un eixemplo son os Villacampa que dominaban a Guarguera. En a val de Tena, dividita en tres quinyons (Partacua, Sallent y Pandicosa), o gubierno yera a Chunta Cheneral con seu en as "Casas d'a Val" en O Pueyo. As localidaz mas importants en os sieglos XIV y XV yeran Biescas y Sallent, centros de pago d'as "cheneralidaz" (treudos que s'heban de pagar por dentrar y quitar produtos d'a val) estando amás esta zaguera una aduana a meyatos d'o sieglo XIII. Importants familias tensinas estioron os Lanuza, os Abarca, os Blasco u os Lop

En a resta d'a Edat Meya bi habió a-saber-las batallas en os campos d'a comarca que continarban en sieglos esvenidors como en l'anyo 1592 cuan os gascons luteranos envadioron a val de Tena. Biescas prencipalment y Senegüé estioron destruitas en estas envasions. En esta epoca o rei Felipe I fació construir a-saber-las fortificacions en as zonas mugants con Francia como o fuerte de Santielena en Biescas u as Torrazas de Larrede y Escuer. Atra invasión escaició en a val en o sieglo mientres a Guerra de Succesión Espanyola cuan as tropas austracistas dentroron en a comarca. No menos importants son por ixas envueltas os casos de bruixería en a redolada, estando o mas conoixito lo protagonizato por Pedro Arruebo, vecín de l'Artosa.

A Guerra d'o Francés en o sieglo XIX, estricalló gran parte d'a población d'a val, dimpués de rematar esta tornoron a restaurar-se os antigos tractatos con l'atro canto d'o Pireneu, as ditas pacerías que no yeran que tractatos sobre os pastos d'o ganato. Tamién en esta epoca prencipian a funcionar os Banyos de Pandicosa como puesto turistico important ta a economía d'a val de Tena.

En zaguerías d'o sieglo XIX y primerías d'o XIX plega a industrialización ta Samianigo y tamién o ferrocarril en l'anyo 1893, lo que fa que as chents d'os lugars mas que mas de Sobrepuerto y tot l'actual municipio de Samianigo deixen os lugars y se'n vaigan a vivir ta as ciudaz. S'establioron en a capital sarrablesa entre os anyos 1917 y 1918 importants interpresas como "Energía y Industrias Aragonesas" u "Compañía Ibérica de Explosivos y Aluminio Espanyol" que empentoron o creiximiento economico d'a comarca, feito que no aturó a perduga de población que ya heba prencipiato.

Atra vegata a guerra arriba a la comarca con o frent d'a Guerra Civil y con duras batallas en Sarrablo, Biescas u Gavín que serían estrozatos. Tamién bi habió batallas en Auturia y Santa Orosia. Cuan remató a guerra muita d'a población heba emigrato y mientres as siguients anyatas lo ferban muitos mas habitants, asinas en as decadas de 1950 y 1960 a mayor parte d'os lugars de Sobrepuerto y a Guarguera estioron albandonatos. A decada de 1970 sería a decada d'os entibos, con a construcción d'os entibos de Búbal y Lanuza mas lugars d'a comarca, en este caso d'a val de Tena, estioron albandonatos.

Ya en as zagueras decadas d'o sieglo XX y en os primers anyos d'o XXI a comarca ha deixato en gran parte os tradicionals sectors de l'agricultura y a ganadería t'adedicar-se a os servicios y o turismo estando una d'as comarcas mas turisticas d'Aragón, sobretot con o turismo d'a nieu con as estacions de Fornigal, Pandicosa y a Partacua.

Cheografía

L'Alto Galligo se troba situato en os Pireneus, estando a parte mas alta d'a cuenca hidrografica d'o río Galligo, un d'os afluyents mas importants de l'Ebro, que naxe a o norte d'esta comarca. Por o norte as altas tucas pirenencas deseparan este territorio d'a val biarnesa de Osal (puerto de Portalet dera Nieu) y as vals de Cautarès (puerto de Marcadau) y Arrens (Peira San Martín) en Bigorra, estando lo teito d'a comarca o pico Os Moros. Por l'este Tendennera (puerto de Cotefablo), Sobrepuerto, Sarrablo y Guarguera (Sierra de Gabardón) son as mugas con o Sobrarbe. A o sud fan de muga con a Plana de Uesca a Sierra de Guara y o puerto de Monrepós. A l'ueste a val d'Acumuer y Anayet son as mugas con a Chacetania.

Climatolochía

Os diferents relieus que se troban en a comarca fan que a variedat de clima entre unas zonas y atras sía tamién gran, con influencias atlanticas u mediterranias, puyando as temperaturas y baixando as precipitancions de norte ta sud.

En Sallent a bels 1.305 metros d'altaria a temperatura meyana ye de 8,3 °C, con chelatas dende metat de l'agüerro y dica prencipios de primavera y con una precipitacions de 1310 mm por anyo que son a sobén de nieu en os meses d'agüerro y d'hibierno. En as tucas mas altas a temperatura meyana puet estar de 0 °C con unas precipitacions de 2000 mm anyals.

En baixando ta o sud a influencia mediterrania se va fendo mayor. En Biescas o dominio d'o clima mediterranio ye mayor y en Samianigo, a 780 metros, a temperatura meyana ye de 10,8 °C y as precipitacions son menors, de 840 mm/anyo sobretot en os meses d'agüerro y primavera. D'hibierno b'ha muitas vegatas boira preta en Samianigo que prevoca a inversión termica con temperaturas menors que atras zonas de meya montanya a on que no ne b'ha.

Cheografía fisica

Cheolochicament a cadena pirenenca se divide en una serie d'unidaz caracterizatas por as suyas rocas y a suya cheomorfolochía, que son especialment visibles en esta comarca. Imos a distinguir prencipalment tres unidaz.

1. O Pireneu axial, que ye l'eixe prencipal d'a cordelera. Se sitúa en l'Alto Galligo en a muga con os vecins Biarn y Bigorra, a mesma muga que fa de divisoria d'auguas entre cuencas hidrolochicas. Formato por as rocas mas antigas d'a comarca, prencipalment losetas y calsineras, materials d'o Primario. Estas zagueras forman relieus en a val de Tena como as penyas de Forroniás, a penya d'Oz de Tena, a Cochata u a penya Foratata. Piedras d'arena y almendrons de color royiza se veyen en a divisoria entre a Canal Roya y Culibiellas. Pero entre toz os relieus de l'alta montanya tensina destacan prencipalment os granitos, as rocas metamorficas de metamorfismo de contacto asociatas y bella estructura volcanica. D'entre estos destaca o conoixito como "batolito de Pandicosa" que forma os macizos de Infierno y Os Moros. Como herencio de l'actividat volcanica i quedan dos cuellos volcanicos: Anayet y o mitico Midi d'Osal. As tucas aquí pueden plegar dica os 2.900-3.000 metros d'altaria.

2. As sierras interiors prepirenencas y o flysch, as que se troban a o sud d'o Pireneu axial. Formatas por calsineras, piedras d'arena y dolomías d'o Secundario y o Terciario. Destacan as sierras de Partacua y Tendennera (con altarias maximas de dica 2.700-2.800 m.), crebatas perpendicularment por o río Galligo, ubrindo o congosto de Santielena en a muga meridional d'a val de Tena y tamién a muga de l'alta montanya en a comarca, ya que mas enta o sud ya no se troban relieus d'estas caracteristicas. As formacions de flysch se troban arredol d'os barrancos d'o Puerto y l'Asieso, destacando a unidat dita Grupo Echo. En o paisache d'o flysch trobamos piedras d'arena y salagons.

3. A depresión meya y sinclinorio d'a Guarga, en plegando ta a parte mas meridional d'a comarca. A Guarguera ye formata por molasas u rocas detriticas como piedras d'arena, almendrons y archilas. S'ubre entre o flysch y a Guarguera a depresión meya, que ye a continación enta l'este d'a Canal de Berdún. Os Capitiellos, formación de piedras d'arena, se debantan entre as vals Estrecha y Ancha. A l'este de Samianigo se troba a Vallibasa, cuenca formata como a depresión meya por salagons d'o periodo Eoceno superior. Mas enta o sud son as sierras exteriors prepirenencas, destacando a sierra de Guara y o suyo sinclinorio.

Cheografía humana

Podemos fer una división d'a comarca en subcomarcas bien diferenciatas:

A val de Tena: ye una val d'alta montanya que se troba en a parte mas alta d'a comarca. Os dos nuclios prencipals suyos son Sallent y Pandicosa. D'antes mas atros lugars importants en a val yeran Oz, Sandiniés, Tramacastiella, O Pueyo, Lanuza, Búbal, Saqués y Piedrafita, pero dimpués d'a construcción d'os entibos en a val a suya actividat, sobretot ganadera, baixó muito.
Sobrepuerto: situato en o interfluvio Galligo-Ara, a o sud d'a Tendennera. Hue toz os lugars sobrepuertanos son despoblatos: Ainielle, Ciellas u Cortiellas entre atros. Tamién se troban chunto a Sobrepuerto pero mas enta abaixo, atros lugars d'a comarca como Casbas, Bergusa, Susín, Espierre u Barbenuta.
Sobremont: formata por os lugars d'Aso de Sobremont, Betés de Sobremont y Yosa de Sobremont amás de 1.200 metros en a marguin dreita d'o Galligo.
A Tierra de Biescas: con capital en a villa d'o mesmo nombre, s'estendilla por tota a parte baixa d'o municipio pelaire. Destacan lugars como Gavín, Oliván u Escuer.
Sarrablo y Samianigo: con una población de 10.000 habitants ye o centro de l'actividat industrial d'a comarca.
Val d'Acumuer: trescruzata por o río Aurín, se dentra en a val por Larrés. Estió important en os anyos 1980 y 1990 por os chacimientos de gas natural.
Vallibasa: con capital en Yebra de Basa, se troba situata a l'este d'a ciudat de Samianigo.
A Guarguera y a Galliguera: en a parte mas meridional de l'Alto Galligo trobamos estas dos subcomarcas. A Guarguera ye una val trescruzata por a Guarga, una d'as zonas con mayor despoblación d'a comarca. A Galliguera la forman prencipalment lugars d'o municipio de Candarenas.

Demografía

L'Alto Galligo ye un territorio de contrastes demograficos. D'una man ye Samianigo, a ciudat con mayor creiximiento d'a población en o sieglo XX, prencipiando dito sieglo con una población de bels 280^[3] habitadors ta rematar o sieglo con cuasi 10.000. D'atra man se i troban dos d'as rechions con mas lugars despoblatos d'Europa: Sobrepuerto y a Guarguera.

Actualment a mayor parti d'a población, un 68,8%, se troba en a capital suya, Samianigo. As atras poblacions mas importants son Biescas, Sallent y Pandicosa.

Nº	Municipio	Amplaria (km²)^[4]	% d'o total	Abitants (2006)^[5]	% d'o total	Altaria (metros)^[4]
1	Biescas	189,1	13,9	1.513	11,2	860
2	Candarenas	192,3	14,1	244	1,8	650
3	Oz de Tena	12,5	0,9	77	0,6	1.272
4	Pandicosa	95,9	7,1	740	5,5	1.185
5	Samianigo	586,8	43,2	9.264	68,8	780
6	Sallent de Galligo	162,1	11,9	1.384	10,3	1.305
7	Yebra de Basa	90,9	6,7	155	1,2	1.060
8	Yesero	30,2	2,2	80	0,6	1.132
#	Alto Galligo	1.359,8	100,0	13.457	100,0

Economía

Tradicionalment as dos actividaz economicas prencipals en a comarca yeran l'agricultura y a ganadería.

L'agricultura se basaba prencipalment en o cautivo de bels cerials y pastos ta os animals amás de chicoz huertos ta consumo de cada casa.

L'actividat mas important yera a ganadería, prencipalment d'ovín y bovín. Istas actividaz ganaderas se rechiban por un ciclo anyal en o que destacan tres fitas: a estancia alpina en verano, a transhumancia ta Tierra baixa u a ripera de l'Ebro d'hibierno y, entre estas dos, un periodo en os lugars antes de baixar ta Tierra baixa y antes de puyar ta as montanyas. Asociatas a la ganadería existiban atras muitas actividaz como las d'esquirar a las ovellas u marcar o ganato. Se feban ferias de ganato en muitos lugars, d'as que encara hue se'n conserva belunas como las de Biescas u Sallent.

Important estió d'atra man l'actividat textil en l'Alto Gallego, destacando-ie sobretot Biescas a on que b'heba a-saber-los telars y batans, razón por la que se conoixe a os suyos habitants como pelaires.

Autualment a economía se basa en a industria de Samianigo y o turismo d'a val de Tena y Biescas. A industria plegó ta Samianigo en zaguerías d'o sieglo XIX chunto con o ferrocarril. O turismo en a comarca tien o suyo eixe prencipal en a nieu y as estacions d'esquí de Pandicosa y O Fornigal, estando as prencipals villas turisticas Biescas, Pandicosa y Sallent. Se fan tamién atras actividaz esportivas y d'ocio: windsurf, piragüismo (en l'entibo de Búbal), baixata de barrancos, golf (en as Margas Golf, chunto a Latas), mountain bike, pesca...

Espacios naturals

Amás de que l'Alto Galligo se troba rodiato d'espacios protechitos como os Parque Nacionals d'Ordesa y d'os Pireneus en os vecins Sobrarbe y Biarn u o Parque Natural d'a Sierra y as Foces de Guara d'o que fa parte a zona sud d'o municipio de Samianigo chunto con atros municipios d'as comarcas vecinas de Plana de Uesca, Semontano de Balbastro y Sobrarbe.

Ya en l'anyo 1977 se declaró por a UNESCO como Reserva d'a biosfera a parte d'a val de Tena aintro d'a Reserva d'a biosfera d'Ordesa-Comachibosa. Fan parte d'esta reserva a val de Tena situata a o canto zurdo d'o río Galligo que s'estendilla por os municipios de Sallent, Pandicosa, Biescas y Oz y a val de Yesero, sin incluyir dengún d'os lugars ditos, nomás partes naturals d'os municipios. Aintro d'a reserva destacan miticas tucas como o pico Os Moros, o pico Vachimanya, Picos d'o Infierno, a Foratata u a Sierra Tendennera y ibons como los de Sabocos u Respomuso.

Atras tucas importants d'a comarca son o pico Anayet, a penya Telera que sinyala a dentrata a la val de Tena, l'Auturía sobre Samianigo y Yebra de Basa y a Manchoya en o Sobrepuerto.

A val de Tena ye una val d'orichen glacial. Os glaciars baixaban dende os culs de Pandicosa, Sallent, Tendennera y Partacua dica mas entabaixo de Senegüé. Actualment encara se pueden veyer os rastros d'este pasato glacial en os culs que se troban en a parte mas alta d'a val y tamién en as morrenas que dixoron as glaciars, destacando la de Senegüé y la de Santielena. Atras formacions intresants d'orichen glacial son os "Torretons d'Arás" u Senyoritas de Arás en Biescas, morrenas laterals situatas en o barranco d'Arás con forma de chaminera. Encara b'ha dos glaciars en a val renonoixitas como "Molimentos Naturals d'os Glaciars Pirenencos". O primero d'éls ye o glaciar de pico Moros, dividito en dos nuclios, o chelegal de Frondiellas entre 2.700 y 2.800 metros d'altaria y con una superficie de 7,2 hectarias, y d'atra man o chelegal de Latour que se troba entre os 2.800 y os 2.880 m d'altaria y tien una hectaria de superficie. O segundo d'os glaciars reconoixitos como Molimento Natural ye o glaciar de l'Infierno que ye en o macizo d'o mesmo nombre, se divide en tres chelegals chicoz, l'oriental entre os 2.770 y os 2.900 metros tien una superficie de 5 hectarias, l'occidental entre os 2.820 y os 2.720 tien 2 hectarias y o chelegal de Punta Zarra que tien 2,9 hectarias y ye entre os 2.700 y os 2.780 metros.

Entre os espacios protechitos cal destacar tamién o "Paisache Protechito de Sant Chuan d'a Penya y Mont Uruel", que encara que se troba prencipalment en a vecina Chacetania, tamién incluye una chicota parte d'o municipio de Candarenas.

Tamién b'ha a-saber-los "Puestos d'Importancia Comunitaria" en a comarca como as "Turberas d'Acumuer", o "Pico y Turberas d'Anayet", as "Turberas d'o Macizo d'os Infiernos", "Sant Chuan d'a Penya y Uruel", "Puertos de Pandicosa, Bramatuero y Brazatos", a "Capecera d'o río Gualempeda", o "Mont Pacino", a "Foz d'Escarriella-Cucuraza", "Telera-Acumuer", "Tendennera", "Puerto d'Otal-Cotefablo", "Río Aurín", "Río Galligo-Ripera de Biescas", "Sobrepuerto", "Guarguera" y "Guara Norte". Entre as Zonas d'Especial Protección ta as Aus (ZEPA) bi son "Comachibosa", "Sierra de Canciás-Silbes" y a "Sierra y Foces de Guara".

Fauna

Entre as especies de mamifers que se troban en a comarca destacan as poblacions de pardos (Cervus elaphus) y cuerzos (Capreolus capreolus) que han creixito en os zaguers anyos. As loiras (Lutra lutra) tamién s'han estendillato por tot o cauz d'o río Galligo dende Sallent de Galligo dica o sud d'a comarca y tamién por os ríos Aurín y Guarga. Bi ha tamién importants poblacions de chabalins (Sus scrofa scrofa) y fuinas (Martes martes). Tamién s'han visto bels eixemplars d'onso pardo (Ursus arctos) dondiando por os arrigachuelos amán d'a muga con o Biarn.

Se pueden trobar entre as aus trencahuesos^[6] (Gypaetus barbatus), alicas (Aquila chrysaetos), alicas blancas (Circaetus gallicus), alicas chicotas (Hieraaetus pennatus), xoriguer común (Falco tinnunculus) y falcons (Falco peregrinus). Cal destacar entre as aus nocturnas as melazas^[7] (Tyto alba) y os mochuelos (Aegolius funereus). Atras aus d'a comarca incluyen fresanas^[8] (Perdix perdix), gallinetas (Lagopus muta), aguaceros negros (Dryocopus martius), aurons (Tetrao urogallus) y agarraparedes^[9](Tichodroma muraria).

Entre os anfibios b'ha un numero important de guardafuents (Calotriton asper) y tamién bels eixemplars d'a rana pirenenca (Rana pyrenaica). Respective a os reptils destaca o fardacho (Lacerta bilineata) y a cullebra verdiamarilla (Hierophis viridiflavus).

Flora

Zuecos de Venus (*Cypripedium calceolus*).

B'ha una gran variedat d'especies vechetals en os mas de 1.300 km² de superficie que tien a comarca. Os motivos d'esta diversidat son prencipalment l'altaria, o clima, o tipo de suelo y a presión antropica en as diferents zonas. En os fondons d'o Galligo y atros d'os suyos afluyents se pueden trobar hue prencipalment selvas de chopos y tierras de cautivo. Tamién b'ha zonas a on que se troba vechetación como tremoletas, seneras, artos, betiqueras, sanguinyos y barzals.

Una especie que ye pro estendillata por a comarca ye o caixico (Quercus gr. cerrioides), trobando-se caixicars de diferents amplarias, entre os que destacan os solanos de Gavín, Oliván, Bergusa, Escuer, Sant Román y Rapún y bellas zonas d'a Guarguera. Trobamos eixemplars singulars d'esta especie en A Guarta (con troncos de 5,4 y 5,6 m de perimetro y altarias de 18 y 17 m), Serué (con un perimetro de dica 5,13 m y una altaria de 17,5 m) y Abiniella. A sobén apareixen acompanyatos por atras especies, mas que mas pins royos, buxos, aliagas, chinepros, betelainas, canyuteras y escarrons.

En puyando tas zonas mas altas o clima se fa mas fredo. Ye astí, arredol d'os 1000-1500 metros d'altaria, cuan os caixicos dan paso a o pin royo. Ye a especie mas abundant d'a comarca y se troba especialment en a versant norte d'os barrancos de Sía y d'Oliván y en as vals de Basa y Guarga.

Tamién b'ha fabars, destacando os monts de Sallent, Lanuza, Yesero, Gavín y Acumuer, ye famoso Vetato por as historias de bruixería que i escayecioron. En a zona sud b'ha selvas de fabos en Cortiellas, Estiva (Yebra), Cadolobo (Xabierre-Cuarnas) y a Sierra (Aquilué)

Entre os abetals cal destacar os de Cuello Manzanico (Lanuza-Pandicosa), l'Asieso (Biescas), barranco d'o Infierno y o Paco (Yesero) y Basarán.

En os puestos de mayor altaria, dende os 1800 metros, se troban pins negros, prencipalment en os monts de Piedrafita, Oz, Pandicosa y Sallent, pero tamién en puntos d'os monts de Biescas, Acumuer, Gavín y Yesero. Os arbustos tipicos en estas selvas de pins son os aranyoners, chinepros y farnuceras.

Entre as flors, en as zonas d'as tascas d'alta montanya, se pueden trobar flors de nieu (Leontopodium alpinum Cass.) y zuecos de Venus (Cypripedium calceolus),^[10] amás de muitas especies d'orquidias (Orchis mascula, Limodorum abortivum, Epipactis palustris, Dactylorhiza majalis, Spiranthes spiralis, Ophrys subinsectifera).

A mas de 2500 metros apareixen as especies de flors alpinas. A nieu ye present mas de 7 meses a l'anyo, a radiación ultravioleta que ye muito mas gran y os procesos cheomorfolochicos (lurtes, torrocatas...) fan d'este un ambient dificil ta a vida. Entre as chicotas plantas que b'ha en estas altarias se pueden trobar a Saxifraga pubescens subsp. iratiana, Silene acaulis, Arenaria tetraquetra, Sempervivum arachnoideum u Mucizonia sedoides.

Atros árbols singulars d'esta comarca, amás d'os debantitos caixicos, son o pino de Cambrillón (en a mallata Cambrillón, a man de Sallent, con un perimetro de 4,3 m y una altaria de 16,5 m), o fabo de Piedrafita (situato en o Campo Tiburcio d'esta localidat, con 4,95 m de perimetro y 23 m d'altaria), os pinsapos d'Arratiecho (en Biescas, con perimetros de 1,3 m y altarias de 17,5 m) u a carrasca de Fandiello (dica 2,5 m de perimetro y 18 m d'altaria) entre atros.

Cultura

La base d'a cultura de l'Alto Galligo ye a institución d'a casa, conchunto d'as posesions d'a familia: vivienda y edificios segundarios, campos y animals. A sociedat se rechiba como en a resta de puestos y vals pirenencas en o sistema d'un solo hereu, asinas s'aseguraba a continuidat d'a casa. As actividaz economicas que permitiban a subsistencia d'a casa yeran prencipalment l'agricultura y a ganadería.

Arquitectura popular

Respective a la vivienda tradicional en l'Alto Galligo b'ha que diferenciar dos zonas, a val de Tena y Sarrablo, ya que as diferencias de clima y orografía entre una y atra feban que s'hesen d'emplegar diferents materials en cada zona. A vivienda tensina tien como caracteristicas as finestras zarratas con contravientos, as portaladas de piedra con escudos y os tellatos de loseta de pizarra, arquitectura parellana a las atras altas vals pirenencas aragonesas y biarnesas. En Sarrablo no se troban contravientos en as finestras y os tellatos son feitos de losas de piedra con as caracteristicas chamineras tronconicas u celindricas siempre rematatas con un espantabroixas.

Atras construcions segundarias incluyen as bordas, situatas chunto a las eras. En os altos puertos se troban tamién as mallatas u casetas pastorils que feban servir en as nueis de verano que pasaban en o mont con o ganato. Entre os edificios de treballo destacan os molins, sobretot os d'Ainielle y Bara, y tamién atros edificios que en muitos casos ya s'han perdito como as ferrerías, os telars, os batans y os arnals.

Tradicions y fiestas

En tot l'Alto Galligo como en atros puntos d'o Pireneu as fases d'as fainas agropastorils estructuraban o calandario festivo. As fiestas prencipals son o Carnaval, Sant Chuan y o Nadal, celebrando-se entre estas atras fiestas locals y patronals, destacando aquellas en que se feban palotiaus u bandiadas como en Sallent. As fiestas mayors gosan celebrar-se en agosto u en a festividat d'a Virchen d'o Pilar.

Manimenos probablement as fiestas relichiosas mas importants ta os habitants d'a comarca han estau siempre as romerías. Unas se fan con o ciclo ganadero entre os meses de mayo y chunio, destacando Sant Chuan de Busa o día 24 de chunio. Atras siguen o ciclo agricola y se fan entre agosto y setiembre, destacando Sant Bertolomeu de Gavín o día 24 d'agosto. Tamién b'ha unas poquetas que se fan d'hibierno, destacando Sant Úrbez de Zresola que se fa a meyayos d'aviento. As dos romerías prencipals son Santielena y Santa Orosia. A l'armita de Santielena puyan con cruces habitants de toz os lugars d'a val de Tena o día 18 d'agosto ta homenachear a la suya patrona. O Domingo de Trinidat puyan ta l'Auturía os Romers d'o Cuerpo y os Romers d'a Capeza lo fan o día 25 de chunio fendo asinas homenache a Santa Orosia toz os lugars de Sarrablo, Vallibasa y Chacetania, patrona d'esta zaguera comarca amás d'estar tamién patrona de tot l'Alto Galligo. En a romería de Santa Orosia se fan amás dances tradicionals con chicotens.

En os zaguers anyos s'han prencipiato a fer atras actividaz culturals en a comarca de gran importancia y reconoixitas aintro y difuera d'Aragón. A "Feria d'Agüerro" de Biescas ye una d'as mas importants, o suyo orichen se troba en as antigas ferias ganaderas (que d'antes mas se feban o 12 de setiembre y o 18 de noviembre), se fa a metat d'octubre y ye un d'os actos que atrayen mas turistas a la villa. Important ye tamién o "Festival Internacional Pireneus Sud", festival de musica celebrato en Sallent y Lanuza entre os meses de chulio y agosto. Atras actividaz culturals incluyen a Feria de ganato de Sallent en setiembre o mercato medieval de Pandicosa u o carnaval de Samianigo.

Esporte

O ciclismo ye un esporte important en a comarca. A cursa ciclista "Quebrantahuesos", organizata por a "Penya Ciclista Edelweiss", que toz anyos tien salita y plegata en Samianigo ye una d'as marchas cicloturistas mas importants d'o mundo. Entre os campions internacionals de ciclismo d'esta comarca destacan o pelaire Fernando Escartín y a samianiguense Maribel Moreno.

O prencipal equipo de fútbol ye l'AD Sabiñánigo que chuga en a Tercera División. A UD Biescas ye o segundo equipo en importancia, chugando en 1ª Rechional, estando as suyas instalacions esportivas o puesto esleito ta fer a pretemporada d'equipos d'elite como o Real Zaragoza, o Rayo Vallecano, o CAI Balonmano Aragón^[11] u a UD Levante entre atros.

Luenga

A luenga vernacula de l'Alto Galligo ye l'aragonés, charrando-se a suya variedat central. Os contrastes poblacionals han feito que en esta comarca bi haiga zonas mui poblatas como Samianigo, a on ye cutiano emplegar l'idioma castellano y d'atra man zonas como Sobrepuerto, a on se conservaba millor a luenga, pero que hue se troban despoblatas. O turismo en os lugars d'a val de Tena y Biescas ha feito tamién que muit poca chent charre hue aragonés en a carrera, estando una luenga ta o emplego familiar.

Se puet trestallar a comarca en cuatre partes en as que se charran cuatre subdialectos d'a variedat central de l'aragonés: a Tierra de Biescas, Sarrablo, Sobrepuerto y a val de Tena.

L'aragonés d'a Tierra de Biescas se charra en Biescas y atros lugars d'o municipio, incluyito Sobremont. L'aragonés sarrablés ye o subdialecto que se charra en a zona mas orichinal de Sarrablo, a o sud d'a Tierra de Biescas, y tamién en a Guarguera. L'aragonés de Sobrepuerto u sobrepuertano se charraba d'antes mas en Sobrepuerto. Son tres subdialectos pareixitos encara que con bels rasgos que los diferencian. Sobretot os dos zaguers son menos conoixitos ya que debito a la gran despoblación s'han feito pocos estudios.

D'atra man ye l'aragonés tensino que ye o subdialecto que se charra en a val de Tena. Cal destacar aintro de l'aragonés tensino a variedat de Pandicosa, o panticuto, ya que ye o que millor se conserva en a comarca y un d'os dialectos de mayor vitalidat.

Gastronomía

A gastronomía en l'Alto Galligo como en atras vals pirenencas ye sencilla, pero de gran calidat, sobretot debito a las sobrebuenas materias primas que ne b'ha.

Son tipicas d'a comarca a bodela de Tena y a olla tensina. Tamién se fan pastels de setas, espargos montanyeses, codornices rebutitas de Cartirana, quesos de Sandiniés, boliches de Biescas y ta postre sopetas de presco y vin. A cocina tradicional aragonesa como as migas u o ternasco tamién se i fa.

Son tipicos embutidos como as morciellas, a longaniza u as chiretas. Entre os pescatos destaca a truita y entre a cazata destacan os guisos de chabalín y conello.

Cal destacar entre os lamins que se i fan as tortas, pastillos de nueces u calabaza, crespiellos y natillas. Tamién ye tipico o licor d'aranyons.

Ye tamién tipico lo poncho, vin calient con espezias.^[12]

En Biescas se minchan os tripiligates.

Se veiga tamién

Lista de molimentos de l'Alto Galligo.

Vinclos externos

Se veigan as imáchens de Commons sobre l'Alto Galligo.
(an) Pachina oficial d'a comarca.
(an) Mapa oficial.
(es) Recetas de l'Alto Galligo

Bibliografía

Colección RutasCAI por Aragón Num. 36 Alto Gállego. Prames. José Luís Acín, Miguel Ángel Acín y Fernando Lampre.
Red Natural de Aragón Num. 12 Alto Gállego. Prames. ISBN 978-84-8321-812-9.
Caracterización lingüística de la Comarca Alto Gállego. Chabier Lozano Sierra. Yalliq ISBN 84-934262-2-9