Sri Lanka Demokratik Sosyalist Cumhuriyeti başbakanı, bakanlar kurulundaki en kıdemli parlamento üyesidir. Sri Lanka'nın yürütme organında anayasal yürütmenin başı olan cumhurbaşkanından sonra en güçlü ikinci pozisyondur. Kabine, politikaları ve eylemleri için parlamentoya karşı kolektif olarak sorumludur. Başbakanın yetkileri ve işlevleri, makamın 1947'de oluşturulmasından bu yana birkaç kez değişmiştir.
Cumhurbaşkanı, kendi görüşüne göre "Parlamentonun güvenini kazanma olasılığı en yüksek olan" bir milletvekilini başbakan olarak atar. Başbakan, bakanlar kurulunun anayasa hükümleri uyarınca görev yapmaya devam ettiği süre boyunca, başbakan görevinden istifa etmedikçe veya parlamento üyeliği sona ermedikçe görevde kalır.[2]
Yetkileri ve rolü
Soulbury Anayasası uyarınca, 1947 yılında Seylan'ın Westminster sistemindekihükümetinin başı olarak Başbakanlık makamı oluşturulmuştur. 1978 yılında, 1972 tarihli cumhuriyetçi anayasada yapılan ikinci değişiklikle, başbakanlık yetkilerinin çoğu, devlet başkanı olmanın yanı sıra hükümet başkanı ve bakanlar kurulu başkanı olarak yürütme başkanlığına devredildi. Sonuç olarak, başbakan hem bakanlar kurulunun kıdemli bir üyesi hem de cumhurbaşkanının halefi haline geldi. Eğer her ikisi de aynı siyasi partiden ise başbakan cumhurbaşkanının yardımcısı olarak görev yapar. Bazı durumlarda, cumhurbaşkanı parlamentodaki çoğunluk partisinden olmadığında veya ulusal bir hükümet kurulduğunda, başbakan cumhurbaşkanından farklı bir partiden atanır. Böyle bir durumda başbakan fiilen hükümetin başı olarak görev yapacaktır.[2] 2015 yılında yapılan on dokuzuncu değişiklikle başbakanlığa belirli ölçüde yetkiler iade edilmiştir.
Başbakan, cumhurbaşkanından sonra öncelik sıralamasında ikinci sırada yer alır. Başbakan, Anayasa Konseyinin, Milli Güvenlik Konseyinin üyesi ve bakanlar kurulunun en kıdemli üyesi olacaktır.
Cumhurbaşkanı başdanışmanı
Anayasa uyarınca başbakan, cumhurbaşkanına tavsiyelerde bulunma konusunda resmi yetkiye sahiptir:
Kabine ve kabine dışı bakanların atanması, görevden alınması veya istifalarının kabul edilmesi.[2]
Kabine bakanlarına verilen konuların değiştirilmesi.[2]
Cumhurbaşkanlığı halefiyeti
Anayasaya göre, cumhurbaşkanlığı makamının boşalması halinde, başbakan "bu boşalmanın meydana gelmesinden yeni cumhurbaşkanının göreve başlamasına kadar geçecek süre içinde cumhurbaşkanlığı makamına vekâlet eder ve başbakanlık makamına vekâlet etmek üzere Bakanlar Kurulunun diğer bakanlarından birini görevlendirir". Böyle bir durumda, Başbakanlık makamının boşalması veya başbakanın görev yapamayacak durumda olması halinde, Cumhurbaşkanlığına Meclis başkanı vekalet eder.[2]
Cumhurbaşkanı, hastalık, Sri Lanka'da bulunmama veya başka herhangi bir nedenle cumhurbaşkanının makamının yetkilerini, görevlerini ve işlevlerini kullanamadığı, yerine getiremediği ve yerine getiremediği bir süre için Başkanlık makamının yetkilerini, görevlerini ve işlevlerini kullanmak, yerine getirmek ve yerine getirmek üzere başbakanı atayabilir.[2]
Makam ayrıcalıkları
Resmi konut ve ofis
Başbakanın resmi ikametgahı en yaygın olarak Temple Trees olarak anılan "Başbakanlık Konutu"dur. Başbakan, tatil kasabası Nuwara Eliya'daki Başbakanlık Köşkü'nü tatil konutu olarak kullanmaktadır. Başbakanlık Ofisi, Kolombo'da Sir Ernest de Silva Mawatha (eski adıyla Çiçek Yolu) üzerindeki Sirimathipaya'da yer almaktadır.
Son yıllarda Temple Trees, Kumaratunga ve Rajapaksa gibi bazı Sri Lanka cumhurbaşkanları tarafından da kullanılmış, Wickremesinghe gibi bazı başbakanlar ise kendi kişisel konutlarında kalmayı tercih etmişlerdir.
Geleneksel olarak başbakanın güvenliği Sri Lanka Polisi tarafından sağlanmıştır. Başbakanlık makamının 1948 yılında kurulmasının ardından, S. W. R. D. Bandaranaike kişisel koruma memurunu görevden alana kadar, başbakanın kişisel koruması için Seylan Polis Gücünden bir müfettiş yardımcısı görevlendirilmişti. Bandaranaike'nin suikastı sırasında konutunun girişinde sadece tek bir polis memuru nöbet tutuyordu. Suikastın ardından, birbirini izleyen başbakanlara bir müfettiş yardımcısı başkanlığında bir polis koruması verildi. Bu koruma 1962 darbe girişiminin ardından ve 1971 JVP ayaklanması sırasında Ordunun Saha Güvenlik Müfrezesi tarafından desteklendi.[3] Günümüzde başbakanın güvenliğinden Başbakanlık Güvenlik Birimi sorumludur.
Kabine üyeleriyle birlikte Seylan'ın ilk başbakanı
Seylan Başbakanlığı makamı, 1947 yılında Seylan Bağımsızlık Yasası ve 1947 Konseyindeki Seylan (Anayasa ve Bağımsızlık) Emirleri uyarınca Soulbury Komisyonunun tavsiyeleri doğrultusunda Seylan Dominyonu'nun kurulmasıyla Seylan'ın kendi kendini yönetmeye başlamasıyla, sömürge dönemindeki Seylan baş sekreteri makamının yerine kurulmuştur.[4][5] Yeni kurulan Birleşik Ulusal Partinin lideri D. S. Senanayake ilk başbakan oldu. Eski genel sekreterin kapsamını ileriye taşıyan başbakan, dış işleri ve savunma bakanı olarak dış işleri ve savunma portföylerini elinde tuttu.
1972 yılında Sri Lanka'nın cumhuriyet olmasıyla birlikte bu makamın adı Sri Lanka başbakanı olarak değişmiştir. Westminster temelli bir siyasi sistem kurulduğunda başbakan hükümetin başıydı ve bu nedenle o dönemde ülkenin en güçlü siyasi makamına sahipti. Bu durum 1978'de yapılan anayasa değişikliği ile değişti ve yürütme başkanlığı oluşturularak cumhurbaşkanı hem devletin hem de hükümetin başı haline geldi. 1978 yılına kadar başbakan aynı zamanda savunma ve dışişleri bakanıydı. Başbakan, cumhurbaşkanı tarafından bakanlar kurulunun bir üyesi olarak atanır. Cumhurbaşkanlığı makamının boşalması halinde, Parlamento halefini seçmek üzere toplanana ya da yeni bir cumhurbaşkanı seçmek üzere yeni seçimler yapılana kadar başbakan cumhurbaşkanına vekalet eder. Cumhurbaşkanı Dingiri Banda Wijetunge'nin durumu da böyleydi. UNP lideri Ranil Wickremesinghe altı kez başbakanlık görevinde bulunurken, eski UNP lideri Dudley Senanayake ve eski Sri Lanka Özgürlük Partisi lideri Sirimavo Bandaranaike sırasıyla dört ve üç kez bu göreve atanmıştır. 2015'te anayasada yapılan 19. değişikliğin kabul edilmesiyle başbakana bakanları atama ve kabineyi yönetme konusunda daha fazla yetki verildi.
26 Ekim 2018 tarihinde eski cumhurbaşkanı Mahinda Rajapaksa, görevdeki başbakan Ranil Wickremesinghe'yi görevden alarak Cumhurbaşkanı Maithripala Sirisena tarafından başbakan olarak atandı. Wickremesinghe, görevden alınmanın anayasaya aykırı olduğunu belirterek durumu kabul etmemiş ve bu durum anayasal bir krize yol açmıştır.
3 Aralık 2018'de bir mahkeme Mahinda Rajapaksha'nın görevde kalmasını engelleyen bir ara emir yayınladı.[6] 16 Aralık 2018 tarihinde Ranil Wickremesinghe yeniden başbakan olarak atanmış ve kriz sona ermiştir.[7]
Mart 2022'de Sri Lanka'da ülkenin kötü ekonomik yönetimine misilleme olarak hükümet karşıtı protestolar patlak verdi ve bu durum ada ülkesinin bağımsızlığından bu yana yaşadığı en kötü ekonomik krize yol açtı.[8] Protestocular Sri Lanka'daki ekonomik istikrarsızlıktan on yıllardır Sri Lanka siyasetine hakim olan Rajapaksa ailesini sorumlu tuttu. 9 Mayıs 2022'de Başbakan Mahinda Rajapaksa protestoların ortasında istifa mektubunu sundu.[9] Üç gün sonra, 12 Mayıs 2022'de Cumhurbaşkanı Gotabaya Rajapaksa, deneyimli siyasetçi Ranil Wickremesinghe'yi başbakan olarak atadı.[10]
9 Temmuz 2022'de protestocular cumhurbaşkanının resmi konutu olan Cumhurbaşkanlığı Sekretaryasını basmış ve Başbakan Ranil Wickremesinghe'nin şahsi konutunu ateşe vermiştir. Bunun üzerine Cumhurbaşkanı Gotabaya Rajapaksa 13 Temmuz 2022'de Sri Lanka'yı terk etti ve yokluğunda Sri Lanka Anayasası'nın 37. (1) maddesi uyarınca Başbakan Ranil Wickremesinghe'yi cumhurbaşkanlığına vekâleten atadı.[11][12] Rajapaksa bir gün sonra resmen istifa etti ve Wickremesinghe cumhurbaşkanı vekili olarak atandı.[13] Ranil Wickremesinghe 20 Temmuz'da Sri Lanka Parlamentosu tarafından Sri Lanka cumhurbaşkanı seçildi. İki gün sonra, 22 Temmuz'da Wickremesinghe, Dinesh Gunawardena'yı Sri Lanka başbakanı olarak atadı.[14][15][16]
^"1942 Ferguson's Ceylon Directory". Ferguson's Directory. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2021.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
