1983 Türkiye genel seçimleri

1983 Türkiye genel seçimleri

6 Kasım 1983 (41 yıl önce) (1983-11-06)
Türkiye Büyük Millet Meclisinin 400 sandalyesi için Çoğunluk için gereken 201 sandalye
Kayıtlı	19.767.366
Katılım	%92,3 ( 19,9)
Birinci parti İkinci parti Üçüncü parti   Lider Turgut Özal Necdet Calp Turgut Sunalp Parti ANAP HP MDP Liderlik tarihi 20 Mayıs 1983 21 Mayıs 1983 16 Mayıs 1983 Liderin bölgesi İstanbul Ankara İzmir Son seçim Yeni parti Yeni parti Yeni parti Sandalye 211 117 71 Değişim 211 117 71 Aldığı oy 7.833.148 5.285.804 4.036.970 Oran %45,14 %30,46 %23,27 Değişim %45,14 %30,46 %23,27
Her seçim bölgesinden birinci çıkan partiye göre seçim sonuçlarını gösteren harita
Seçimden sonra Türkiye Büyük Millet Meclisinin sandalye dağılımı
Önceki Başbakan Bülend Ulusu Bağımsız Seçilen Başbakan Turgut Özal ANAP

1983 Türkiye genel seçimleri, 12 Eylül Darbesinin ardından yapılan ilk genel seçimdir. Bu genel seçim ile TBMM 17. dönem milletvekilleri seçildi. Seçimlere Millî Güvenlik Konseyi'nin izin verdiği üç parti katıldı.

Turgut Özal liderliğinde kurulan Anavatan Partisi, 400 kişiden oluşan Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde 211 milletvekili çıkartarak tek başına iktidar, Özal da başbakan oldu.

Seçim öncesi

12 Eylül askeri yönetimi, Türkiye'nin siyasal yaşamını şekillendirirken, siyasetin felsefesini, önemli isimlerini, kurumları radikal bir biçimde değiştirip, yeniden yapılandırmayı hedeflemişti. Bu bağlamda, 16 Ekim 1981 tarih ve 2533 sayılı "Siyasi Partilerin Feshine Dair Kanun" ile bütün partiler feshedildi. 7 Kasım 1982'de yapılan referandumda yüzde 91,37 evet oyuyla kabul edilen 1982 Anayasası'nın geçici 4. maddesiyle 12 Eylül 1980 öncesi dönemin siyasetçilerine 5 ve 10 yıl süreyle yasaklar getirildi.^[1]

12 Eylül 1980 Darbesi'nin ardından yasaklanan siyasi faaliyetler, Anayasa'nın kabul edilmesinden sonra, Danışma Meclisi'nin (DM) kabul ettiği ve Milli Güvenlik Konseyinin (MGK) onayından geçen Siyasi Partiler Kanunu'nun 24 Nisan 1983'te yürürlüğe girmesiyle kademeli olarak serbest bırakıldı. Yasanın geçici hükümlerine göre, ilk genel seçim sonucu Yüksek Seçim Kurulunca (YSK) ilan edilinceye kadar geçen süre içinde kurulacak partilerin kurucu listeleri MGK'nin onayından geçecekti. Yeni kurulacak partiler ancak MGK'nin onayından geçmiş en az 30 ku­ru­cu üye bulunması koşuluyla seçimlere katılabileceklerdi.^[2] Yeni partiler 12 Eylül Darbesi'ne karşı beyan ve davranışta bulunamayacaklardı. Siyasi Partiler Kanunu'nu Haziran 1983'te MGK'nin onayından geçen Seçim Kanunu izledi. MGK, siyasi parti kurucuları listesini olduğu gibi milletvekili adayları listesini de inceleyebilecek, uygun bulmadıklarını veto edebilecekti. Se­çim ka­nu­nun­da, 1980 ön­ce­si koa­lis­yon­la­ra ve bil­has­sa Milli Selamet Partisi (MSP) ve Milliyetçi Hareket Partisi’ne (MHP) du­yu­lan hu­su­me­tin bir so­nu­cu ola­rak, ül­ke ve se­çim çev­re­sin­de ba­raj uy­gu­la­ma­sı ge­ti­ril­di.^[2]

Nisan 1983 sonlarında, yeni siyasi partilerin kurulması için siyasi etkinlikler kademeli olarak serbest bırakıldı. Yasal düzenlemeler merkez sağ ve merkez solda iki siyasi partinin oluşmasına izin verecek biçimde yapılmıştı. Merkez sağ parti için öngörülen başkan adayı Başbakan Bülend Ulusu idi. Ulusu, Süleyman Demirel'in desteğini almak istemesine rağmen, beklediği desteği alamadı. Siyasi parti kurma faaliyetlerinin yeniden başladığı bu dönemde siyasi yasaklı olan Süleyman Demirel tepkisini "Tapulu arazime gecekondu yaptırmam" diyerek gösterdi.

Ulusu'nun temasları bir sonuç vermeyince, yeni bir ad arandı ve 16 Mayıs 1983'te emekli Orgeneral Turgut Sunalp başkanlığında Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP) kuruldu. "12 Eylül ruh ve felsefesinin devamı" olduğunu açıklayan MDP'nin kurucuları arasında çok sayıda emekli general ve DM üyesi vardı. İkinci ve MGK tarafından öngörülmeyen bir parti kurma girişimi de, 1982'de Bülend Ulusu hükûmetinden ayrılmış olan Turgut Özal'dan geldi. Ulusu hükûmetinde başbakan yardımcısı olan Özal 1982'deki Bankerler Krizi'nden sonra Maliye Bakanı Kaya Erdem'le birlikte hükûmetten istifa etmişti. Özal'ın kurduğu Anavatan Partisi (ANAP), 24 Ocak Kararları'yla başlayan liberalleşme ve ekonomik istikrar programının sürüdürülmesi için iktidar talebinde bulunuyordu. Eski partilerden hiçbirinin devamı olmadığını ama hepsini içinde barındırdığını, dört eğilimi birleştirdiğini iddia eden ANAP kadrosu ağırlıklı olarak bürokratlar ve bankacılardan oluşuyordu. Bülent Ecevit'in siyasi yasaklı olması nedeniyle bir liderlik bunalımının baş gösterdiği merkez solda kurulan ilk parti, Halkçı Parti (HP) oldu. HP'nin ilk genel başkanı, İsmet İnönü'nün özel kalem müdürlüğünü, Ulusu'nun da başbakanlık müsteşarlığını yapmış olan Necdet Calp'ti. MGK'nin öngörüsü dışında kurulan sosyal demokrat eğilimli olan ve asıl Cumhuriyet Halk Partisi kadrolarını bünyesinde bulunduran Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) ise 6 Haziran 1983'te kuruldu. İsmet İnönü'nün oğlu Erdal İnönü önceleri isteksiz davranmasına rağmen daha sonra partinin başkanlığını kabul etti.

MGK'nin öngörüsü dışında kurulan partilerden biri, kuruluşunu Süleyman Demirel'in yönlendirdiği Büyük Türkiye Partisi (BTP) idi. Emekli Orgeneral Ali Fethi Esener başkanlığındaki BTP Adalet Partisi (AP) kadrolarından oluşuyordu. Ke­nan Ev­ren'in çok sert eleş­ti­ri­le­rine hedef olan BTP 31 Mayıs 1983'te, MGK'nın 79 sayılı kararı ile eski bir partinin ardılı olduğu gerekçesiyle kapatıldı.^[3] Bu partinin kurucuları da siyasi yasaklılar listesine alındı. Aynı kararla 2'si BTP'li (Hüsamettin Cindoruk ve Mehmet Gölhan), aralarında Süleyman Demirel ve İhsan Sabri Çağlayangil'in de olduğu 7 eski AP'li ile Deniz Baykal ve arkadaşlarının dahil olduğu 7 eski Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) üyesi Çanakkale, Zincirbozan'da bir süre gözetim altına alındı. Bir süre sonra Yıldırım Avcı başkanlığında ve kamuoyunda yine eski AP'nin ardılı olarak bilinen Doğru Yol Partisi (DYP) kuruldu. DYP 20 gün gibi kısa bir sürede 67 ilde ve 427 ilçede örgütlendi, kuruluş dilekçesi de 24 Haziran tarihinde İçişleri Bakanlığı'na verildi.

7 Temmuz 1983'te Mehmet Pamak başkanlığında kurulan Muhafazakâr Parti yeni Milliyetçi Hareket Partisi'nin (MHP) çekirdeğini oluşturdu. Eski Milli Selamet Partililer ise Refah Partisi'ni kurdular (18 Temmuz 1983).

MGK yeni kurulan partilerin kurucu üye listelerini incelemeye aldı. MGK'nın 99 sayılı kararı uyarınca 24 Ağustos 1983 tarihine kadar kurucu üye sayısı 30'u bulamayan partiler 6 Kasım'daki seçimlere katılamadı. En çok vetoyu SODEP ve DYP kurucu listeleri gördü; SODEP'in, Genel Başkan Erdal İnönü dahil, 21 kurucu üyesi, DYP'nin de birçok kurucu üyesi MGK tarafından veto edildi. Bu yüzden iki parti de 30 kurucu üye sayısını tamamlayamadıkları için seçimlere katılamadı.^[3] Refah Partisi ile Muhafazakâr Parti de MGK'nın kurucularını sürekli veto etmesi ve kurucu sayılarının 30'u aşamaması nedeniyle seçimlere katılamadı.

MGK'nın veto barajını aşıp 30 kurucu üye şartını yerine getirebilen MDP, HP ve ANAP 6 Kasım 1983 genel seçimlerine katılma hakkı elde etti. Seçimlere katılacak üç parti, aday listelerini 4 Eylül tarihinde YSK'ya verdiler. YSK geçici adaylık listelerini 9 Eylül tarihinde ilan ettikten sonra adaylar MGK tarafından incelendi. MGK toplam 1683 milletvekili adayından 672'sini veto etti. MDP'den 74, ANAP'tan 81, HP'den 89 adayın yanı sıra, 428 bağımsız aday veto edildi. 30 Eylül 1983'te MGK'nın onayından geçip, 4 Ekim tarihinde yayınlanan kesinleşmiş aday listelerinde HP 11, ANAP 8 ve MDP 3 eksik adaylıkla seçimlere girdi.

Kampanya dönemi boyunca ANAP, 12 Eylül 1980 öncesinde Türkiye'de etkili olan dört siyasi eğilimi içerdiğini ileri sürdü; iktisadi ve toplumsal sorunların önemini vurguladı, 24 Ocak Kararları'ndan uzaklaşıldığını savundu. MDP, 12 Eylül rejiminin ardılı olarak anarşi ve terörle mücadeleyi propagandasına temel aldı. HP, seçim kampanyasında devletçiliğe ağırlık vereceğini, işsizlik sigortasını gerçekleştireceğini ileri sürdü.^[4] 22 Ekim 1983'te TRT'de liderlerin katıldığı açık oturumun en gergin anları Necdet Calp ile Turgut Özal arasındaki özelleştirme tartışması oldu. Cumhurbaşkanı Kenan Evren, seçimlerden iki gün önce, 4 Kasım 1983'te ANAP'ı ve genel başkanı Turgut Özal'ı ad belirtmeden hedef alan bir televizyon konuşması yaptı ve halkı bu partiye oy vermemesi konusunda uyardı. Ancak Evren, bazı çevrelerce bu hareketiyle askeri yönetimin güdümünde gösterilen ve giderek zayıflayan MDP'nin oylarını artırmaktan çok askeri yönetime duyulan tepkiyle Turgut Özal'ın oylarını artırmayı hedeflemişti.^[5]

Seçim sistemi

1982 Anayasası ile Cumhuriyet Senatosu kaldırıldı, TBMM üye sayısı da 400 olarak belirlendi. Yeni Anayasa, seçimlerin, serbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve denetim altında, 5 yılda bir yapılmasını hükme bağladı. Ayrıca 10 Haziran 1983 tarihinde kabul edilen 2839 sayılı Milletvekili Seçimi Kanunu'na göre 1969, 1973 ve 1977 seçimlerinde uygulanan barajsız d'Hondt seçim sistemi kaldırılmış yerine ülke barajlı (%10) ve seçim çevresi barajlı (geçerli oyların seçim çevresinin çıkaracağı milletvekili sayısına bölünmesiyle ortaya çıkan) d’Hondt sistemi getirildi.

Seçim sisteminin özelliği nedeniyle siyasi partiler genel ve seçim çevresi barajlarını aşmak zorunda kalırken, bağımsız adaylar ise sadece seçim çevresi barajını aşmak zorunda oldular. Hiçbir adayın seçim çevresi barajını aşamaması hâlinde geçerli oylar siyasi partiler ve bağımsızlar arasında milletvekili sayısına ulaşana kadar bölünmesi ve büyüklük sıralamasına göre dizilmesiyle milletvekillikleri paylaştırıldı.

1983 seçimi ile birlikte, illerin çıkaracağı milletvekili sayıları esas alınarak ilk kez seçim çevreleri oluşturuldu. Daha önceki seçimlerde her il bir seçim çevresi olarak kabul edildi. 2839 sayılı Kanun'a göre, milletvekili sayısı 7'ye kadar olan iller bir seçim çevresi sayılırken, milletvekili sayısı 7'den fazla olan iller bölünerek yeni seçim çevreleri oluşturuldu. 83 seçim çevresinin oluşturulduğu 1983 genel seçimlerinde, İstanbul'da 6, Ankara'da 4, İzmir'de 3, Adana, Bursa, Konya, Manisa, Samsun ve Zonguldak'ta ikişer seçim bölgesi oluşturulurken diğer illerdeyse her il bir seçim bölgesi sayıldı.

Sonuçlar

84.075 sandıkta toplam 18.238.362 kişinin oy kullandığı seçimlerde, 680 seçim kurulunda, 680 hakim, 801 hakim yardımcısı, 4.080 diğer kesim üye ve sandık başında da 593.486 kişi görev yaptı.^[6] Evren'in konuşmasına rağmen, seçimler ezici bir ANAP başarısıyla sonuçlandı. Geçerli oyların % 45.14'ünü elde eden ANAP 400 üyeli TBMM'de 212 milletvekili kazanırken, HP oyların % 30,46 ile 117 milletvekilliği elde etti. Seçimlerin favorisi sayılan MDP ise oyların % 23,27 ile ancak 71 milletvekili çıkarabildi. ANAP Bingöl'de üç milletvekilliğini de kazanmasına rağmen bir adayı veto edilmiş olduğu için milletvekili sayısı 212'den 211'e geriledi. 4 aday (Haluk Bayülken, Sabahattin Özbek, Cafer Tayyar Sadıklar, Bülend Ulusu) MDP listelerinde bağımsız olarak yer almak suretiyle seçildi. 12 kadın milletvekili TBMM'ye seçilirken, seçimlere 42 seçim çevresinden katılan 50 bağımsız adayın hiçbirisi yeterli oyu alamadı.^[7]

Turgut Özal 20 Kasım'da Cumhurbaşkanı Kenan Evren tarafından hükûmeti kurmakla görevlendirildi. 24 Kasım 1983'te toplanan TBMM'de Başkanlık Divanı'nın oluşmasıyla MGK'nin görevi sona erdi. 13 Aralık'ta Özal başbakanlığında ANAP hükûmeti kuruldu.

1983 genel seçimlerinin sonuçları:^[8]

Toplam Seçmen	19.767.366
Toplam Kullanılan Oy	18.238.362
Toplam Geçerli Oy	17.351.510
Katılım Oranı (%)	92,3
Milletvekili Sayısı	399

Parti		Genel Başkan	Oy	%	+/–	Sandalye	+/–
	Anavatan Partisi	Turgut Özal	7.833.148	45,14	—	211^1	—
	Halkçı Parti	Necdet Calp	5.285.804	30,46	—	117	—
	Milliyetçi Demokrasi Partisi	Turgut Sunalp	4.036.970	23,27	—	71	—
	Bağımsızlar		195.588	1,13	1,37	0	4
Toplam			17.351.510	100	399

¹ ANAP Bingöl'de üç milletvekilliğini de kazanmasına rağmen bir adayı veto edilmiş olduğu için milletvekili sayısı 212'den 211'e geriledi.

İllere göre seçim sonuçları

İl	Mv Sayısı	ANAP	%	HP	%	MDP	%	Bağımsız	%	Toplam
Adana	12	213.739	40,55	194.641	36,92	114.518	21,72	4.247	0,81	527.145
Adıyaman	4	39.370	37,63	32.575	31,14	32.680	31,24	-	-	104.625
Afyon	5	145.301	61,14	48.563	20,44	36.996	15,57	6.775	2,85	237.635
Ağrı	4	30.836	33,34	31.158	33,69	30.489	32,97	-	-	92.483
Amasya	4	70.290	49,80	52.441	37,15	18.415	13,05	-	-	141.146
Ankara	22	575.153	51,41	332.546	29,73	201.469	18,01	9.498	0,85	1.118.666
Antalya	7	163.982	50,78	74.073	22,94	80.149	24,82	4.715	1,46	322.919
Artvin	3	36.654	40,35	24.017	26,44	27.634	30,42	2.543	2,80	90.848
Aydın	6	124.660	40,19	91.841	29,61	91.258	29,42	2.412	0,78	310.171
Balıkesir	7	191.242	45,16	116.957	27,62	110.731	26,15	4.558	1,08	423.488
Bilecik	2	36.093	48,46	21.214	28,48	17.173	23,06	-	-	74.480
Bingöl	3	24.616	44,17	16.275	29,20	14.838	26,63	-	-	55.729
Bitlis	3	17.417	27,82	3.290	5,26	41.062	65,60	826	1,32	62.595
Bolu	5	119.542	56,02	41.485	19,44	46.451	21,77	5.911	2,77	213.389
Burdur	3	56.031	53,08	33.013	31,28	16.506	15,64	-	-	105.550
Bursa	10	268.736	47,44	150.912	26,64	146.833	25,92	-	-	566.481
Çanakkale	4	91.024	45,36	53.484	26,65	50.325	25,08	5.821	2,90	200.654
Çankırı	3	53.695	56,83	16.253	17,20	24.529	25,96	-	-	94.477
Çorum	5	98.386	44,80	70.572	32,13	50.656	23,07	-	-	219.614
Denizli	5	109.727	42,65	80.751	31,39	59.797	23,24	6.982	2,71	257.257
Diyarbakır	7	58.557	32,71	75.217	42,02	45.245	25,27	-	-	179.019
Edirne	4	64.217	37,40	70.955	41,32	31.651	18,43	4.885	2,84	171.708
Elazığ	4	81.919	58,63	30.739	22,00	27.054	19,36	-	-	139.712
Erzincan	3	44.591	49,07	33.266	36,60	11.393	12,54	1.630	1,79	90.880
Erzurum	7	141.642	58,82	39.912	16,57	59.244	24,60	-	-	240.798
Eskişehir	5	131.565	51,06	75.454	29,28	45.460	17,64	5.195	2,02	257.674
Gaziantep	7	115.097	41,69	95.011	34,41	65.971	23,90	-	-	276.079
Giresun	5	81.778	47,23	38.771	22,39	49.649	28,68	2.936	1,70	173.134
Gümüşhane	3	44.334	55,67	18.614	23,37	16.688	20,96	-	-	79.636
Hakkâri	2	6.147	16,11	19.487	51,09	12.511	32,80	-	-	38.145
Hatay	7	99.050	34,13	105.570	36,37	85.608	29,50	-	-	290.228
Isparta	4	89.377	66,22	26.722	19,80	16.816	12,46	2.054	1,52	134.969
İçel	7	146.930	43,38	122.483	36,16	69.274	20,45	-	-	338.687
İstanbul	36	991.042	45,50	740.439	33,99	432.233	19,84	14.370	0,66	2.178.084
İzmir	16	331.690	34,51	357.937	37,25	261.709	27,23	9.696	1,01	961.032
Kahramanmaraş	6	102.698	48,76	51.626	24,51	53.204	25,26	3.107	1,48	210.635
Kars	6	50.841	24,68	70.955	34,44	68.970	33,48	15.251	7,40	206.017
Kastamonu	4	83.086	42,34	41.339	21,07	65.550	33,41	6.239	3,18	196.214
Kayseri	7	158.684	56,85	64.697	23,18	47.624	17,06	8.122	2,91	279.127
Kırklareli	3	47.909	35,97	49.223	36,96	36.056	27,07	-	-	133.188
Kırşehir	3	31.081	40,31	26.767	34,72	19.249	24,97	-	-	77.097
Kocaeli	5	115.379	43,92	101.261	38,54	46.091	17,54	-	-	262.731
Konya	13	324.705	56,57	124.735	21,73	111.285	19,39	13.242	2,31	573.967
Kütahya	5	129.445	57,40	39.350	17,45	51.746	22,95	4.977	2,21	225.518
Malatya	6	102.936	53,68	62.724	32,71	18.261	9,52	7.852	4,09	191.773
Manisa	8	191.276	42,95	135.386	30,40	118.700	26,65	-	-	445.362
Mardin	5	51.547	39,82	30.650	23,68	43.465	33,58	3.790	2,93	129.452
Muğla	4	78.839	37,44	66.819	31,73	61.723	29,31	3.207	1,52	210.588
Muş	3	31.627	45,83	12.995	18,83	24.390	35,34	-	-	69.012
Nevşehir	3	46.329	49,94	28.993	31,25	17.453	18,81	-	-	92.775
Niğde	5	72.477	44,25	46.880	28,62	44.444	27,13	-	-	163.801
Ordu	6	113.981	45,15	87.186	34,53	51.297	20,32	-	-	252.464
Rize	4	47.642	40,04	22.641	19,03	37.359	31,40	11.338	9,53	118.980
Sakarya	5	118.301	49,46	66.256	27,70	54.614	22,83	-	-	239.171
Samsun	8	180.446	46,28	110.605	28,37	90.816	23,29	7.996	2,05	389.863
Siirt	4	37.151	34,23	31.988	29,47	39.387	36,29	-	-	108.526
Sinop	3	22.044	20,74	47.586	44,77	36.664	34,49	-	-	106.294
Sivas	7	113.846	46,40	86.562	35,28	44.948	18,32	-	-	245.356
Tekirdağ	4	67.186	39,52	63.328	37,25	39.503	23,23	-	-	170.017
Tokat	6	114.527	48,28	77.763	32,78	36.930	15,57	7.976	3,36	237.196
Trabzon	6	122.258	50,00	64.838	26,52	49.988	20,44	7.437	3,04	244.521
Tunceli	2	7.744	16,29	30.216	63,56	9.580	20,15	-	-	47.540
Urfa	5	54.678	34,45	43.747	27,56	60.282	37,98	-	-	158.707
Uşak	3	45.451	41,26	38.774	35,20	25.921	23,53	-	-	110.146
Van	4	38.758	31,75	29.151	23,88	54.161	44,37	-	-	122.070
Yozgat	5	89.279	53,42	39.839	23,84	38.024	22,75	-	-	167.142
Zonguldak	8	146.567	36,91	154.296	38,85	96.270	24,24	-	-	397.133
Türkiye	400	7.833.148	45,14	5.285.814	30,46	4.036.970	23,26	195.588	1,12	17.351.520

Kaynakça

1. "Merkez Sağda 27 Mayıs ve 12 Eylül Sonrası Partileşme" (PDF). 13 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2013. 
2. ^ Yılmaz, Murat (Ağustos 2007). "12 Eylül ve "iki buçuk parti"li seçimler". Anlayış Dergisi. 2 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2013. 
3. ^ "Veto konusunda çok başarılıydı". haber.sol.org.tr. 20 Nisan 2011. 25 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2013. 
4. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi
5. Hasan Cemal, Özal Hikâyesi, Bilgi Yayınevi, Eylül 1989. ISBN 975-494-113-0
6. Sandık başına 22 Temmuz 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Milliyet, 6 Kasım 1983.
7. Sandıktan bağımsız çıkmadı 25 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Milliyet, 8 Kasım 1983.
8. "YSK Web Portal" (PDF). www.ysk.gov.tr. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2023.