1930 Türkiye yerel seçimleri, Eylül ve Ekim aylarında gerçekleştirilen Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki ilk çok partili seçimdir. Belediyeler Yasası'nın 4 Nisan 1930 tarihinde yürürlüğe girmesinin ardından yapılan seçime Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) ve yeni kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) katıldı.[1] Bu seçimlerde belediye başkanları, belediye meclis üyeleri arasından ve meclis üyeleri tarafından iki kademeli olarak seçildi. Bu seçimlerin önemli bir özelliği de kadınların da ilk kez seçme ve seçilme hakkına sahip olmasıydı. Nitekim seçimlerde kadın-erkek ayrımı yapılmaksızın 18 yaşını tamamlamış olan tüm vatandaşların seçme, 25 yaşını tamamlayanların ise seçilme hakkına sahip olması kanunla birlikte gerçekleşti.[2] Seçimden sadece bir ay önce kurulmasına rağmen birçok ilde hızlıca teşkilatlanan SCF, devlet memurlarının ve CHF görevlilerinin baskılarından ötürü yeteri kadar oy alamamasına karşın 502 seçim bölgesinin 24'ünde kazanan parti oldu. Halkın bir bölümünün CHF'nin politikalarından hoşnut olmadığını gösteren bu seçimler sonrasında CHF'nin SCF üzerindeki baskısının artarak devam etmesi üzerine, SCF kurucusu Fethi Bey tarafından 3. ayını doldurduktan kısa bir süre sonra feshedildi.
Seçim öncesi
Türkiye'de 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı ve öncesinde yaşanan I. Dünya Savaşı ile Kurtuluş Savaşı'nın yol açtığı siyasi, sosyal ve ekonomik sorunlarla baş etmeye çalışan bir tek parti iktidarı mevcuttu.[3] Öte yandan ülkede bütçenin önemli bir bölümü demiryolu yatırımlarına harcanmakta ve yatırımların finansmanında zorluk yaşayan hükûmet çıkar yol olarak yeni vergiler getirmekteydi. Buna karşılık halkın talep ve şikayetlerini dile getirecek ve hükûmetin ekonomi politikalarına hukuki ve siyasi bir zeminde muhalefet edecek farklı partiler bulunmamaktaydı.[4] Uygulanan politikalardan hoşnut olmayan kesimin yatıştırılmasının önemli olduğunu düşünen Mustafa Kemal ise, Türkiye'nin içinde bulunduğu sorunlardan çıkış yolunun kontrollü bir muhalefet partisinden geçtiğini düşünüyordu.[5]Fethi Bey, Mustafa Kemal'in kendisini her hâlükârda destekleyeceği yönünde verdiği teminatlar üzerine 12 Ağustos 1930 tarihinde SCF'yi kurdu. SCF'nin kuruluşu ile tek partili düzenden memnun olmayan kesim yeni partiye akın etti.[6] 1930 Belediye Seçimleri'nden bir ay önce kurulduğu için hem teşkilatlanma hem de seçimlere hazırlık yapma bakımından sıkışık bir takvim ile karşı karşıya kalan SCF, hızlı bir şekilde yurt genelinde teşkilat kurmaya başladı. Fethi Bey, 1930 yılında Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Şeyh Sait İsyanı ile başlayan ve Ağrı ayaklanmaları ile devam eden güvenlik sorunlarından kaynaklı olarak devletin güvenlikçi politikalarının sekteye uğramaması için bu bölgedeki birçok ilde teşkilat kurmayacağını bildirdi.[7]
Seçim sonuçları
Seçim sonuçlarına ilişkin açıklamalara göre, 502 seçim bölgesinden 24'ünde SCF kazandı. SCF'nin kazandığı yerler: Aydın'ın Bozdoğan, Nazilli ve Çine ilçeleri ile Yenipazar, Atça, Karapınar kasabaları; Edirne'nin Keşan ilçesi; Silifke'nin Merkez ilçesi; İzmir'in Bergama, Kuşadası, Menemen, Seferihisar, Urla ilçeleri ile Buca, Kınık, Armutlu kasabaları; Manisa'nın Gördes ilçesi; Samsun Merkez ve Ladik ilçeleri; Amasya'nın Merzifon ilçesi; Balıkesir'in Edremit ve Susurluk ilçeleri ile Kırklareli'nin Lüleburgaz ve Vize ilçeleri olmak üzere 2 il (Samsun ve Silifke), 16 ilçe ve 6 kasaba olarak kayıtlara geçti.[8]
CHF, İstanbul'da toplam olarak 35.942, SCF 12.868 oy aldı. Vakit gazetesi bu sonuçları CHF için 35.934 ve SCF için 12.813 olarak vermiştir. Bu gazetenin bildirdiğine göre İstanbul'da oy kullanmayan seçmen sayısı 250.746 kişiyi bulmuştur.[9][10] Diğer şehirlerde ise;
3 ay gibi kısa bir ömre sahip olan bir partiye gösterilen ilgi, ülkede CHF'nin politikalarından hoşnut olmayan bir kesimin olduğunu açıkça gösterdi.[12] Seçimden hemen sonra ülkenin çeşitli illerinden şikayet mektupları alınmış ve bu mektuplarda valiler ve kaymakamlar ve bütün devlet memurlarının CHF'den yana tavır aldığı, tarafsızlık ilkesinin CHF lehine ihlal edildiği, baskı ve şiddet yoluyla halkın CHF'den yana oy kullanmalarının sağlandığı iddia edildi.[13] Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk, yaşanan bu olaylar karşısındaki tutumunu İsmet İnönü'ye aşağıdaki sözlerle göstermiştir:
“
İyi oldu. Memnun ol. Durumu anlamış olduk. Görüyoruz ki halkı memnun edememişsiniz.[14]
„
SCF yöneticileri bu seçim sonuçlarının gerçeği yansıtmadığını ileri sürdüler. Onlara göre seçimi SCF kazanmıştı ancak sonuçlar baskı ve fesat ile elde edilmişti. Fethi Bey iddia edilen usulsüzlüklerle ilgili olarak TBMM'nin 6 Kasım 1930 tarihindeki birleşiminde bir önerge de verdi. Ardından 15 Kasım'daki oturumda söz alarak yolsuzluk ve baskı iddialarını sıraladı. Fethi Bey'den sonra söz alan CHF'li vekillerin ise Fethi Bey'i ve SCF politikalarını eleştirdikten sonra, asıl SCF'nin seçimlerde yolsuzluk yaptığını iddia etmeleri üzerine tartışmalardan dolayı iki parti arasındaki ilişkiler iyice gerildi. TBMM'deki oylama neticesinde önerge 221'e karşı 10 oyla reddedildi.[15] Bu gelişmeler karşısında Fethi Bey 17 Kasım 1930'da SCF'nin feshedilmesine dair dilekçesini İçişleri Bakanlığına gönderdi.[16] SCF'nin kapatılmasından bir süre sonra Danıştay SCF'nin kazandığı yerlerin de belediye seçimlerini iptal ederek, buralara CHF'li başkan ve meclis üyelerini atadı.[2]
^abKoçak, Süleyman Yaman & Ekşi, Ali; "Katılımcılık ve Demokrasi Perspektifinden Türkiye'de Yerel Seçimler", Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 21 (Mayıs-2010), s. 300.
^Weiker, Walter F. (1973). Political Tutelage and Democracy ın Turkey-The Free Party and Its Aftermath, Leiden: E.J. Brill. s. 43
^Goloğlu, Mahmut (2011). Devrimler ve Tepkiler. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları. ISBN 9789754589115 s. 642
^Soyak, Hasan Rıza (1973). Atatürk’ten Hatıralar II. İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası Yayınları. s. 15
^Mahmutoğlu, Tansu Barış (2015). "Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Anabilim Dalı, Türkiye (Doktora Tezi)". Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Anabilim Dalı. tez.yok.gov.tr. s. 129.
^Balkaya, İhsan Sabri (2006). Serbest Cumhuriyet Fırkası Arşiv Belgelerine Göre 1930 Belediye Seçimleri, Güneş Vakfı Yayınları, Erzurum. ss. 51-156.
^Çınar, Ömer (2015). "Siyasal Yaşamımızda Serbest Cumhuriyet Fırkası Tek Partiden Çok Partili Siyasi Hayata Geçiş Denemesi", Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Bölümü, KTÜ SBE Sosyal Bilgiler Dergisi, s. 226.
^Erdal Aydoğan & Tansu Barış Mahmutoğlu (2013). "Mustafa Kemal Atatürk Dönemi Yapılan Seçimler ve Karakteristik Özellikleri", Tarihin Peşinde, Sayı: 10, s. 125.
