พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นเอก
เสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ[1]
ดำรงตำแหน่ง	26 สิงหาคม พ.ศ. 2439 - 1 มิถุนายน พ.ศ. 2449
รัชสมัย	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนศิริธัชสังกาศ
ถัดไป	พระยาสุริยานุวัตร (เกิด บุนนาค)
เสนาบดีกระทรวงวัง[2]
ดำรงตำแหน่ง	1 กันยายน พ.ศ. 2439[3] - 18 กันยายน พ.ศ. 2441
รัชสมัย	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ก่อนหน้า	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม
ถัดไป	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา
ประสูติ	30 มกราคม พ.ศ. 2409
สิ้นพระชนม์	15 เมษายน พ.ศ. 2450 (41 ปี)
ภรรยา	ชายา หม่อมเจ้าสุภางค์ภักตร์ ไชยันต์ หม่อม หม่อมน้อย หม่อมกลีบ หม่อมเฮียะ หม่อมส้วน
พระบุตร	13 องค์
ราชสกุล	ไชยันต์
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาห่วง ในรัชกาลที่ 4
ลายพระอภิไธย

รับใช้	กองทัพบกสยาม
ชั้นยศ	พันเอก

พันเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย (พระนามเดิม พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าไชยันตมงคล; ประสูติ 30 มกราคม พ.ศ. 2409) เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาห่วง

พระประวัติ

พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าไชยันตมงคล ทรงเริ่มต้นรับราชการในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตำแหน่งนายร้อยเอก ราชองครักษ์ เมื่อปี พ.ศ. 2431^[4]ต่อมาในปี พ.ศ. 2438 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาขึ้นเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย^[5] พระองค์ทรงดำรงตำแหน่งรองอธิบดีกรมวัง^[6] เสนาบดีกระทรวงวัง และกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ

นอกจากนี้ยังทรงดำรงตำแหน่งรัฐมนตรี^[7] และองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว^[8][9]

อีกทั้งยังทรงเป็นกรรมสัมปาทิกหอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระนคร โดยทรงดำรงตำแหน่งเป็นสภานายก^[10] ปฏิคม^[11] และบรรณารักษ์^[12]

เมื่อ พ.ศ. 2449 ทรงก่อตั้งธนาคารแห่งแรกที่ดำเนินการโดยคนไทย ใช้ชื่อว่า บุคคลัภย์ (Book Club) ต่อมาได้รับพระบรมราชานุญาตให้จดทะเบียนตั้งเป็นธนาคารได้ถูกต้องตามกฎหมาย ใช้ชื่อว่า บริษัทแบงก์สยามกัมมาจล ทุนจำกัด (Siam Commercial Bank Co.) ปัจจุบันคือ ธนาคารไทยพาณิชย์ พระองค์เจ้าไชยันตมงคล ทรงได้รับการยกย่องเป็น พระบิดาแห่งวงการธนาคารไทย^[13]

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย สิ้นพระชนม์ด้วยพระโรควัณโรคเมื่อวันจันทร์ เดือน 6 ขึ้น 4 ค่ำ ปีมะแมนพศก จ.ศ. 1269 ตรงกับวันที่ 15 เมษายน พ.ศ. 2450^[14] สิริพระชันษา 41 ปี 75 วัน ทรงเป็นต้นราชสกุลไชยันต์ มีพระราชพิธีการพระเมรุพระศพ ในระหว่างวันที่ 8 ถึง 11 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2451 ณ พระเมรุ วัดเทพศิรินทราวาสราชวรวิหาร ในการนี้พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เลื่อนพระโกศจากพระโกศกุดั่นใหญ่ เป็นพระโกศทองน้อย และเสด็จพระราชดำเนินไปพระราชทานเพลิงพระศพ นายพันเอกพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย ในวันที่ 11 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2451

พระโอรสและธิดา

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย เป็นองค์ต้นราชสกุลไชยันต์ มีชายา 1 องค์ และมีหม่อม 4 คน ได้แก่

1. หม่อมเจ้าสุภางค์ภักตร์^[15] (ราชสกุลเดิม จรูญโรจน์) พระธิดาในพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นจรัสพรปฏิภาณ กับหม่อมเจ้าโถมนา (ราชสกุลเดิม วัชรีวงศ์)
2. หม่อมน้อย (สกุลเดิม ยุกตะเสวี)
3. หม่อมกลีบ (สกุลเดิม ฌูกะวิโรจน์)
4. หม่อมเฮียะ (สกุลเดิม ยุกตะเสวี)
5. หม่อมส้วน (สกุลเดิม ยุกตะเสวี)

มีพระโอรส พระธิดารวมทั้งหมด 13 องค์ เป็นชาย 5 องค์ และหญิง 8 องค์

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นพระชนม์/สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. หม่อมเจ้าหญิงสุภาภรณ์ (ท่านหญิงใหญ่)	ที่ 1 ในหม่อมน้อย	11 พฤษภาคม พ.ศ. 2426	4 สิงหาคม พ.ศ. 2501
	2. หม่อมเจ้าถาวรมงคลวงศ์	ที่ 1 ในหม่อมกลีบ	29 ธันวาคม พ.ศ. 2426	7 เมษายน พ.ศ. 2483	หม่อมหลวงคลอง (สนิทวงศ์)
	3. หม่อมเจ้าหญิงประสงค์สม	ที่ 2 ในหม่อมกลีบ	12 ธันวาคม พ.ศ. 2429	21 มิถุนายน พ.ศ. 2499	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต
ไฟล์:หม่อมเจ้าภิรมย์สงวน.JPG	4. หม่อมเจ้าหญิงภิรมย์สงวน (ท่านหญิงกลาง)	ที่ 2 ในหม่อมน้อย	25 สิงหาคม พ.ศ. 2430	15 ตุลาคม พ.ศ. 2520
	5. หม่อมเจ้าหญิงประมวญทรัพย์ (ท่านหญิงเล็ก)	ที่ 3 ในหม่อมน้อย	26 พฤศจิกายน พ.ศ. 2435	19 ธันวาคม พ.ศ. 2467
	6. หม่อมเจ้าหญิงประดับศักดิ์	ที่ 3 ในหม่อมกลีบ	5 มกราคม พ.ศ. 2435	1 พฤษภาคม พ.ศ. 2526
	7. หม่อมเจ้าตระนักนิธิผล (ท่านชายถึก)	ที่ 1 ในหม่อมเฮียะ	12 มิถุนายน พ.ศ. 2439	12 มิถุนายน พ.ศ. 2473	หม่อมเจ้าประโลมจิตร (จิตรพงศ์)
	8. หม่อมเจ้าหญิงวิมลอรรถ	ที่ 2 ในหม่อมเฮียะ	1 มีนาคม พ.ศ. 2441	9 กันยายน พ.ศ. 2518
	9. หม่อมเจ้าวิวัฒนไชย (พ.ศ. 2493: พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิวัฒนไชย)	หม่อมส้วน	29 เมษายน พ.ศ. 2442	22 สิงหาคม พ.ศ. 2503	หม่อมราชวงศ์หญิงชวลิต (สนิทวงศ์) หม่อมเจ้าหญิงพัฒน์คณนา (กิติยากร)
	10. หม่อมเจ้าหญิงอำไพสุวรรณ	ที่ 1 ในหม่อมเจ้าหญิงสุภางค์ภักตร์	7 กรกฎาคม พ.ศ. 2444	24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2476
	11. หม่อมเจ้าจันทรจุฑา	ที่ 2 ในหม่อมเจ้าหญิงสุภางค์ภักตร์	11 สิงหาคม พ.ศ. 2445	2 พฤษภาคม พ.ศ. 2462
	12. หม่อมเจ้ามหาฤกษ์	ที่ 3 ในหม่อมเจ้าหญิงสุภางค์ภักตร์	16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2446	กรกฎาคม พ.ศ. 2449
	13. หม่อมเจ้าหญิงสุขาวดี	ที่ 4 ในหม่อมเจ้าหญิงสุภางค์ภักตร์	17 พฤศจิกายน พ.ศ. 2448	พ.ศ. 2487

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าไชยันตมงคล (30 มกราคม พ.ศ. 2409 - 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411)
• พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าไชยันตมงคล (1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 - 5 เมษายน พ.ศ. 2438)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย (5 เมษายน พ.ศ. 2438 - 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย (23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 - ปัจจุบัน)

ธรรมเนียมพระยศของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย
ธงประจำพระอิสริยยศ
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ไทย

• พ.ศ. 2435 – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)^[16]
• พ.ศ. 2436 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)^[17]
• พ.ศ. 2436 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)^[18]
• พ.ศ. 2434 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)^[19]
• พ.ศ. 2430 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)^[20]
• พ.ศ. 2435 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์ช้างเผือก (ท.ช.)^[21]
• พ.ศ. 2433 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์มงกุฎไทย (ท.ม.)^[22]
• พ.ศ. 2436 - เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา (ร.ด.ม.(ศ)) (ฝ่ายพลเรือน)^[23]
• พ.ศ. 2436 - เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการในพระองค์ (ร.ด.ม.(พ))^[24]
• พ.ศ. 2447 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 3 (ม.ป.ร.3)^[25]
• พ.ศ. 2444 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 1 (จ.ป.ร.1)^[26]

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ

•  อิตาลี : พ.ศ. 2439 - เครื่องราชอิสริยาภรณ์มอรีสแอนด์ลัสรัส ชั้นที่ 1^[27]

พระสมัญญานาม

• พระบิดาแห่งการธนาคารไทย^[28]

พระยศ

พระยศทหาร

• พ.ศ. 2431 นายร้อยเอก
• 16 กันยายน พ.ศ. 2435 นายพันโท^[29]
• 14 มิถุนายน พ.ศ. 2441 นายพันเอก^[30]

พงศาวลี

พงศาวลีของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย

16. (=22.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช                       17. (=23.) พระอัครชายา (หยก)               4. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                             18. ทอง ณ บางช้าง               9. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี               2. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                                   20. เศรษฐีจีนฮกเกี้ยนแซ่ตัน               10. เงิน แซ่ตัน                       21. น้องสาวของท่านผู้หญิงน้อย ภรรยาของเจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์ (อู่)               5. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี                             22. (=16.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               11. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์                       23. (=17.) พระอัครชายา (หยก)               1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย                                         3. เจ้าจอมมารดาห่วง ในรัชกาลที่ 4

อ้างอิง

1. ประกาศแต่งตั้งเสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ
2. ประกาศแต่งตั้งเสนาบดีกระทรวงวัง
3. ประกาศแต่งตั้งเสนาบดีกระทรวงวัง
4. พระราชทานสัญญาบัตรฝ่ายทหาร (หน้า 320)
5. ราชกิจจานุเบกษา, พระบรมราชโองการ ประกาศการสถาปนา พระเจ้าน้องยาเธอ พระวรวงษ์เธอ เปนต่างกรม แลสถาปนา หม่อมเจ้าเปนพระองคเจ้า แลเลื่อนตำแหน่งยศข้าราชการผู้ใหญ่, เล่ม 13, ตอน 1, 5 เมษายน พ.ศ. 2438, หน้า 16
6. ดำรงตำแหน่งรองอธิบดีกรมวัง
7. ดำรงตำแหน่งคณะกรรมการกฤษฎีกา (ประเทศไทย)
8. ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวตั้งปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 45
9. ราชกิจจานุเบกษา, สัญญาบัตรปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 47-48
10. ประกาศแต่งตั้งสภานายก
11. ประกาศแต่งตั้งปฏิคม
12. ประกาศแต่งตั้งบรรณารักษ์
13. พระบิดาแห่งธนาคารไทย เก็บถาวร 2008-10-13 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน จาก เว็บไซต์พิพิธภัณฑ์ธนาคารไทย
14. ข่าวอสัญกรรม
15. ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าฝ่ายใน, เล่ม 21, ตอน 34, 20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2447, หน้า 616
16. ราชกิจจานุเบกษา, พระราชพิธี ศรีสัจปานกาลพระราชทานพระไชยวัฒน์ องค์เล็กและเครื่องราชอิสริยาภรณ์และตั้งองคมนตรี, เล่ม 9, ตอน 26, 18 กันยายน พ.ศ. 2423 199
17. ราชกิจจานุเบกษา, ถวายบังคมพระบรมรูปและพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เก็บถาวร 2019-05-07 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม 10, ตอน 34, 19 พฤศจิกายน พ.ศ. 1893, หน้า 367
18. เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ช.)
19. เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)
20. เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)
21. เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์ช้างเผือก (ท.ช.)
22. เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์มงกุฎไทย (ท.ม.)
23. เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา (ร.ด.ม.(ศ)) (ฝ่ายพลเรือน)
24. เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการในพระองค์ (ร.ด.ม.(พ))
25. ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 เก็บถาวร 2016-03-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม 21, ตอน 32, 6 พฤศจิกายน พ.ศ. 2447, หน้า 564
26. "พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ ฝ่ายหน้า และฝ่ายใน" (PDF). คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2015-09-27. สืบค้นเมื่อ 2012-09-20.
27. "พระราชทานพระบรมราชานุญาตเครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม 12 (ตอน 36): หน้า 328. 8 ธันวาคม 2439. สืบค้นเมื่อ 23 มิถุนายน 2562. {{cite journal}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= (help)
28. "สำเนาที่เก็บถาวร". คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2008-10-13. สืบค้นเมื่อ 2009-01-17.
29. พระราชทานสัญญาบัตรทหาร
30. พระราชทานสัญญาบัตรทหาร

ก่อนหน้า		พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย		ถัดไป
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนศิริธัชสังกาศ		เสนาบดีกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ (26 สิงหาคม พ.ศ. 2439 – 1 มิถุนายน พ.ศ. 2449)		พระยาสุริยานุวัตร (เกิด บุนนาค)