นครลำพูน

เมืองลำพูนไชยประเทศราช นครลำพูน
พ.ศ. 2270–พ.ศ. 2442
อาณาเขตนครลำพูน
สถานะ	นครรัฐเอกราชโดยพฤตินัย (พ.ศ. 2270–2300) ประเทศราชของราชวงศ์โก้นบอง (พ.ศ. 2300[1]–2318) ประเทศราชของอาณาจักรธนบุรีและรัตนโกสินทร์ (พ.ศ. 2318–2442)
เมืองหลวง	นครลำพูน
ภาษาทั่วไป	คำเมือง
ศาสนา	ศาสนาพุทธ (เถรวาท)
การปกครอง	เจ้าขันห้าใบ
เจ้าผู้ครองนคร
• ก่อน พ.ศ. 2308/2309–2309	พระเมืองไชย
• พ.ศ. 2318–2320	พระยาอัยวงศ์
• พ.ศ. 2349–2486	ราชวงศ์เจ้าเจ็ดตน
ประวัติศาสตร์
• พม่าสิ้นอิทธิพลจากดินแดนล้านนาตอนล่าง	พ.ศ. 2270
• พระเมืองไชยก่อกบฏต่อพม่า	พ.ศ. 2308/2309
• สวามิภักดิ์ต่อสยาม	พ.ศ. 2318
• ฟื้นฟูนครลำพูน	พ.ศ. 2349
• พงศาวดารสยามรับรองสถานะประเทศราช[2]	พ.ศ. 2357
• ผนวกกับสยาม	พ.ศ. 2442
สกุลเงิน	รูปี[3]
ก่อนหน้า ถัดไป หัวเมืองเชียงใหม่ เมืองลำพูนภายใต้มณฑลลาวเฉียง
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ไทย

นครลำพูน เป็นประเทศราชของราชวงศ์โก้นบองโดยแยกตัวออกมาจากการปกครองของเชียงใหม่ ภายหลังตกเป็นประเทศราชของอาณาจักรธนบุรีและรัตนโกสินทร์ และได้รับนาม เมืองลำพูนไชยประเทศราช^[4]

ประวัติศาสตร์

การก่อตัวของรัฐ

ในปี พ.ศ. 2270/2271 ไทยสากล^{[note 1]} (จ.ศ. 1089) กบฏตนบุญเทพสิงห์โค่นล้มผู้ปกครองพม่าที่เมืองเชียงใหม่ ทำให้เกิดสภาวะสุญญากาศทางการเมืองในดินแดนล้านนาตอนล่าง แม้ว่าพม่าพยายามที่จะย้ายศูนย์กลางการปกครองไปยังเชียงแสน^[5] แต่หัวเมืองล้านนาตอนล่างต่างแยกตัวเป็นอิสระและปกครองตนเองในลักษณะเดียวกับชุมนุมต่างๆหลังเสียกรุงครั้งที่ 2^[6] นครลำพูนเป็นหนึ่งในนครอิสระที่ถูกบันทึกจากการทำสงครามกับนครข้างเคียง เช่น ลำปางในปี พ.ศ. 2272/2273 ไทยสากล (จ.ศ. 1091)^[7] เชียงใหม่ในปี พ.ศ. 2280/2281 ไทยสากล (จ.ศ. 1099)^[8] เชียงแสนในเดือนเมษายน พ.ศ. 2301 ไทยสากล^[5] และป่าซางในปี พ.ศ. 2305/2306 ไทยสากล (จ.ศ. 1124)^[8] อีกทั้งยังมีความแตกแยกภายในนครลำพูนเองดังที่แม่ทัพนครลำพูนยกทัพขึ้นไปกำจัดแม่ทัพอีกคนหนึ่งที่เมืองเชียงแสนหลังเดือนมกราคม พ.ศ. 2303 ไทยสากล^[5][6]

ในปี พ.ศ. 2300 อาณาจักรพม่ารวมเป็นหนึ่งได้อีกครั้งภายใต้ราชวงศ์โก้นบอง ทำให้นครต่างๆในดินแดนล้านนาต่างส่งบรรณาการมาสวามิภักดิ์^[1] ต่อมาในปี พ.ศ. 2306 กองทัพพม่าเข้ายึดครองเมืองเชียงใหม่ที่ยังคงตั้งตัวเป็นอิสระอยู่ พร้อมทั้งปราบปรามหัวเมืองอื่นๆในล้านนา แม้นครลำพูนจะตกอยู่ภายใต้การปกครองของพม่าอีกครั้ง แต่ผู้ปกครองพม่าไม่สามารถควบคุมเมืองต่างๆได้อย่างสมบูรณ์^[6] ทำให้พระเมืองไชยแห่งนครลำพูนเป็นผู้นำให้กับเมืองเชียงใหม่ นครลำปาง นครแพร่ และนครน่านในการก่อกบฏต่อพม่า^[9] จนกระทั่งถูกปราบลงในปี พ.ศ. 2309 ไทยสากล ความขัดแย้งระหว่างผู้ปกครองพม่าและผู้ปกครองท้องถิ่นยังคงดำเนินต่อไป เป็นเหตุให้นครลำปางและนครลำพูนสวามิภักดิ์ต่ออาณาจักรธนบุรีในปี พ.ศ. 2318 ไทยสากล ในระหว่างสงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2317

นครลำพูนระหว่างสงครามพม่า–สยาม

เหตุการณ์เกี่ยวกับนครลำพูนหลังจากเข้าเป็นประเทศราชของอาณาจักรธนบุรีถูกบันทึกไว้แตกต่างกันระหว่างพงศาวดารเมืองนครเชียงใหม่ เมืองนครลำปาง เมืองลำพูนไชย^[10]ซึ่งจัดทำขึ้นโดยฝ่ายสยามและพระราชพงษาวดาร กรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๒ ใช้เป็นแหล่งอ้างอิง^[2] และตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่^[8]ซึ่งจัดทำขึ้นโดยฝ่ายเชียงใหม่และลำปาง^[11]

เนื้อหาในพงศาวดารเมืองนครเชียงใหม่ เมืองนครลำปาง เมืองลำพูนไชย

ในปี พ.ศ. 2318 คราวสงครามอะแซหวุ่นกี้ กองทัพพม่าเข้าโจมตีเวียงป่าซาง พระยาวิเชียรปราการและพระยาอัยวงศ์เจ้าเมืองลำพูนตัดสินใจทิ้งเมืองเชียงใหม่และลำพูนลงมาอาศัยอยู่ตามเมืองต่างๆ พระยาวิเชียรปราการและพระยาอัยวงศ์ถึงแก่กรรมที่เมืองสวรรคโลก เมืองลำพูนจึงกลายเป็นเมืองร้าง จนกระทั่งปี พ.ศ. 2357 พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยโปรดเกล้าฯ เลื่อนพระยากาวิละขึ้นเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ ตั้งพระยาคำฟั่นเปนพระยาลำพูนไชย แล้วจึงโปรดเกล้าฯ ยกเมืองเชียงใหม่ เมืองนครลำปาง เมืองลำพูนไชย ขึ้นเป็นเมืองประเทศราชแต่นั้นมา

เนื้อหาในตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่

ในปี พ.ศ. 2318 กองทัพพม่าเข้าโจมตีเมืองเชียงใหม่ พระยาวิเชียรปราการและพระยากาวิละเจ้าเมืองลำปางตัดสินใจทิ้งเมืองเชียงใหม่และลำปางลงมาอยู่เมืองสวรรคโลก ต่อมา พ.ศ. 2322/2323 ไทยสากล (จ.ศ. 1141) พระยาวิเชียรปราการกลับขึ้นมาตั้งอยู่เมืองลำพูน ต่อมาไม่นานกองทัพเชียงแสนและเชียงรายตีเมืองลำพูนแตก ต่อมาในเดือนมกราคม พ.ศ. 2332 ไทยสากล พระราชโอวาทของเจ้าฟ้าหลวงชายแก้วระบุว่าเมืองลำพูนได้กลายเป็นเมืองร้าง เมืองลำพูนถูกกองทัพพม่ายึดครองอีกครั้งในสงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2340 ต่อมาพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชโปรดเกล้าฯ เลื่อนพระยากาวิละขึ้นเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ในปี พ.ศ. 2345 และโปรดเกล้าฯ ตั้งพระยาคำฟั่นเป็นเจ้าเมืองลำพูนในปี พ.ศ. 2348 พระยาคำฟั่นนำบริวารจากเมืองเชียงใหม่และลำปางออกมาตั้งเมืองลำพูนในปี พ.ศ. 2349 และนครลำพูนได้ส่งกองทัพเข้าร่วมกับพระเจ้ากาวิละในการขยายอำนาจไปยังเมืองเชียงรุ่งและเมืองอื่นๆในสิบสองปันนา ระหว่าง ปี พ.ศ. 2350–2356

ข้อสนับสนุนและข้อโต้แย้ง

พงศาวดารเมืองนครเชียงใหม่ เมืองนครลำปาง เมืองลำพูนไชยให้รายละเอียดที่คลาดเคลื่อนเกี่ยวกับการถึงแก่กรรมของพระยาวิเชียรปราการและการตั้งพระยากาวิละเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ ในขณะที่ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่บันทึกเหตุการณ์ต่างๆได้อย่างละเอียดมากกว่า และสอดคล้องกับศุภอักษรจากสยามถึงนครลำพูนในปี พ.ศ. 2352^[12] อย่างไรก็ตาม หลักฐานทั้งสองชิ้นบันทึกเหตุการณ์พระยาวิเชียรปราการทิ้งเมืองเชียงใหม่ไว้คลาดเคลื่อนไปจากพงศาวดารของสยามและพม่าซึ่งระบุว่าเกิดขึ้นระหว่างสงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2320^[13]

นครลำพูนในฐานะประเทศราชของสยาม

หลังจากได้รับสถานะประเทศราชของสยาม นครลำพูนร่วมมือกับนครเชียงใหม่และนครลำปางอันเป็นเครือญาติในราชวงศ์เจ้าเจ็ดตนขยายอำนาจสู่ดินแดนรัฐเมืองยอง กลุ่มนครรัฐไทลื้อและเชียงรุ่ง^[6][8] นอกจากนี้ นครลำพูนยังร่วมกับฝ่ายสยามในการปราบกบฏเจ้าอนุวงศ์^[14]และทำสงครามเชียงตุง เนื่องจากอาณาเขตนครลำพูนถูกล้อมรอบด้วยรัฐพันธมิตรทำให้ไม่สามารถขยายดินแดนได้ นครลำพูนจึงใช้วิธีกวาดต้อนผู้คนจากเมืองที่ตีได้มาฟื้นฟูบ้านเมืองแทน

ต้นพุทธศตวรรษที่ 25 สยามเริ่มได้รับผลกระทบจากการขยายอำนาจของชาติตะวันตก สยามจึงเร่งผนวกประเทศราชต่างๆเข้าเป็นส่วนหนึ่งของสยาม ในปี พ.ศ. 2442 สยามประกาศจัดตั้งมณฑลลาวเฉียง ทำให้สถานะประเทศราชของนครลำพูนสิ้นสุดลง อย่างไรก็ตาม เจ้าผู้ครองนครลำพูนยังคงมีตำแหน่งเจ้าและมีอำนาจในการปกครองบางส่วน^[6] จนกระทั่งสยามเริ่มมีนโยบายไม่แต่งตั้งเจ้าผู้ครองนครในปี พ.ศ. 2469^[15] ตำแหน่งเจ้าผู้ครองนครลำพูนจึงสิ้นสุดลงในปี พ.ศ. 2486

รายพระนามและรายนามผู้ปกครอง

ในฐานะรัฐอิสระและประเทศราชของพม่าและธนบุรี

รายนาม	เริ่มต้น (พ.ศ. ไทยสากล)	สิ้นสุด (พ.ศ. ไทยสากล)	หมายเหตุ
ไม่ปรากฏนาม	ไม่ปรากฏ	26 เมษายน 2304 (เดือน 7 ลง 7 ค่ำ)[8]	อาจเป็นคนเดียวกับเจ้าเมืองลำพูนที่ให้ท้าวมหายศโจมตีนครลำปางในปี พ.ศ. 2272/2273 ไทยสากล (จ.ศ. 1091)
พระเมืองไชย	ก่อน 2308/2309 (จ.ศ. 1127)	16 ธันวาคม 2309 (เดือน 3 เพ็ญ)	ก่อกบฏต่อพม่า จ.ศ. 1127–1128 ต่อมาหลบหนีไปจีน
เชกคายแดง	ไม่ปรากฏ	3 มกราคม 2318	สยามรับรู้ในฐานะพระยาลำพูน[16]
ทัพหลวงสยามมาถึงนครลำพูนในสงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2317 เชกคายแดงสวามิภักดิ์ต่อสยามและได้รับการแต่งตั้งให้เป็นพระยาอัยวงศ์[16] หรือ พระยาไวยวงศา[17]
พระยาอัยวงศ์	3 มกราคม 2318	มกราคม 2320[10]	ได้รับการแต่งตั้งในวันที่ 19 มกราคม พ.ศ. 2318, ถึงแก่กรรม ณ เมืองสวรรคโลก[10]
พระยาอัยวงศ์ทิ้งนครลำพูนในสงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2320[10]
พระยาวิเชียรปราการ	2322/2323 (จ.ศ. 1141)	2322/2323 (จ.ศ. 1141)	ปกครองเมืองโดยพฤตินัย[8]
2322/2323 (จ.ศ. 1141) นครลำพูนถูกกองทัพเมืองเชียงแสนตีแตก[8]
17 มกราคม 2332 (เดือน 4 แรม 7 ค่ำ วัน 6) เจ้าฟ้าหลวงชายแก้วทรงระบุว่าเมืองลำพูนเป็นเมืองร้าง[8]
ต้นปี 2341 กองทัพพม่ายึดครองนครลำพูนในสงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2340 แต่กองทัพสยามสามารถยึดคืนมาได้
2345 กองทัพพม่ายึดครองนครลำพูนในสงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2345 แต่กองทัพสยามสามารถยึดคืนมาได้
นครลำพูนถูกทิ้งร้างจนถึงวันที่ 27 มีนาคม 2349 (เดือน 7 ออก 8 ค่ำเม็งวัน 5)[8] พระยาคำฟั่นทรงได้รับการสถาปนาให้เป็นพระยาลำพูนไชย ในวันที่ 14 พฤศจิกายน 2348 (เดือนยี่ แรม 8 ค่ำ วัน 5) ที่กรุงเทพฯ[8]

ในฐานะประเทศราชของรัตนโกสินทร์

บทความหลัก: รายพระนามเจ้าผู้ครองนครลำพูน

การปกครอง

บทความหลัก: เจ้านายฝ่ายเหนือ และ ฐานันดรศักดิ์เจ้านายฝ่ายเหนือ

ดูเพิ่ม

• นครเชียงใหม่
• นครลำปาง
• นครแพร่
• นครน่าน

หมายเหตุ

1. เทียบตามปฏิทินสุริยคติไทย โดยยึดวันปีใหม่คือ 1 มกราคม

อ้างอิง

1. Harvey, Godfrey Eric (1925). History of Burma: from the Earliest Times to 10 March, 1824: The Beginning of the English Conquest. United Kingdom: Longmans, Green and Company. p. 241. สืบค้นเมื่อ 2024-04-10.
2. ดำรงราชานุภาพ, พระเจ้าบรมวงษ์เธอ กรมพระ (1916), พระราชพงษาดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๒ [Royal Chronicle of the Kingdom of Rattanakosin: Second Reign] (PDF), กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ไทย, pp. 173–176, สืบค้นเมื่อ 2024-04-14
3. "ทำไม "รูปีอินเดีย" จึงนิยมใช้ในล้านนา และเป็นเงินสกุลสำคัญของเศรษฐกิจ". ศิลปวัฒนธรรม. สืบค้นเมื่อ 16 September 2020.
4. "จารึกทำเนียบหัวเมืองและผู้ครองเมือง ทิศเหนือ (เมืองหวด เมืองตื่นด่าน เมืองลำพูน เมืองยอง)". ฐานข้อมูลจารึกแห่งประเทศไทย. 12 March 2023. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2022-10-04. สืบค้นเมื่อ 2024-04-12.
5. อ๋องสกุล, สรัสวดี (2003). เอียวศรีวงศ์, นิธิ (บ.ก.). พื้นเมืองเชียงแสน. กรุงเทพฯ: อมรินทร์. pp. 170, 231–232. ISBN 9742726612.
6. อินปาต๊ะ, บริพัตร (2017). การฟื้นฟูรัฐน่านในสมัยราชวงศ์หลวงติ๋น พ.ศ. 2329-2442 (วิทยานิพนธ์). จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. pp. 21, 27, 30, 68–69, 202. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-04-19. สืบค้นเมื่อ 11 April 2024.
7. ชิวารักษ์, พริษฐ์ (13 August 2023). "ล้านนาปฏิวัติ: การต่อสู้ของตนบุญในประวัติศาสตร์ล้านนา (ตอนสอง)". The101.world. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-02-24. สืบค้นเมื่อ 2024-04-11.
8. สำนักนายกรัฐมนตรี, คณะกรรมการจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์, บ.ก. (1971), ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ [Tamnan Phuen Mueang Chiang Mai] (PDF), แปลโดย โชติสุขรัตน์, สงวน, พระนคร: สำนักนายกรัฐมนตรี, pp. 84–85, 95–96, 101–102, 106, 110, 118, 123–125, สืบค้นเมื่อ 2024-04-11
9. โบราณคดีสโมสร, บ.ก. (1919), "ราชวงศปกรณ์ พงศาวดารเมืองน่าน" [Ratchawongsapakon Phongsawadan Mueang Nan], ประชุมพงษาวดาร ภาคที่ ๑๐ [Collection of Historical Archives] (PDF), กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, สืบค้นเมื่อ 2024-04-14
10. หอพระสมุดวชิรญาณ, บ.ก. (1928), "พงศาวดารเมืองนครเชียงใหม่ เมืองนครลำปาง เมืองลำพูนไชย" [Phongsawadan Mueang Nakhon Chiang Mai, Mueang Nakhon Lampang, Mueang Lamphun Chai], ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๓ [A Collection of Chronicles] (PDF) (2nd ed.), พระนคร: โรงพิมพ์หนังสือพิมพ์ไทย, สืบค้นเมื่อ 2024-05-12
11. สุขคตะ, เพ็ญสุภา (30 June 2023). "ตระหนัก 'ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่' (2) การสร้างความชอบธรรม ให้แก่พระเจ้ากาวิละ". มติชนสุดสัปดาห์. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-05-12. สืบค้นเมื่อ 2024-05-12.
12. กรมศิลปากร; สำนักหอสมุดแห่งชาติ (2019), จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๒ จุลศักราช ๑๑๗๑ - ๑๑๗๔ (PDF), กรุงเทพฯ: สำนักหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม, p. 25, ISBN 978-616-283-450-9, สืบค้นเมื่อ 2024-10-29
13. หอพระสมุดวชิรญาณ, บ.ก. (1920), พงษาวดาร เรื่อง เรารบพม่าครั้งกรุงธนฯ แลกรุงเทพฯ [History Regarding Our Wars with the Burmese during Krung Thon and Krung Thep] (PDF), พระนคร: โรงพิมพ์ไทย, pp. 155–157, สืบค้นเมื่อ 2024-04-14
14. แก้วศรี, ทรงวิทย์; วีระประจักษ์, ก่องแก้ว, บ.ก. (1987), จดหมายเหตุ รัชกาลที่ ๓ เล่ม ๓ (PDF), กรุงเทพฯ: รัฐบาลในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช, pp. 131–132, ISBN 974-7912-02-3, สืบค้นเมื่อ 2024-05-12
15. ขรัวทองเขียว, เนื้ออ่อน; จุฬารัตน์, จุฬิศพงศ์ (2014). "รัฐสยามกับล้านนา พ.ศ. 2417-2476" [THE SIAMESE STATE AND LANNA, 1874-1933]. วารสารศรีนครินทรวิโรฒวิจัยและพัฒนา สาขามนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์. 6: 75. สืบค้นเมื่อ 2024-05-12.
16. กรมศิลปากร, บ.ก. (13 November 1937), "พระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม)" [Phraratchaphongsawadan Chabap Phan Channumat (Choem)], ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖๕ [Collection of Historical Archives] (PDF), พระนคร: โรงพิมพ์เดลิเมล์, p. 47, สืบค้นเมื่อ 2024-04-14
17. ราชบัณฑิตยสภา, บ.ก. (1933), "พงศาวดาร เรื่อง ไทยรบพะม่า เล่ม ๒" [Phongsawadan Rueang Thai Rop Phama Lem Song], ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖ เล่ม ๒ [A Collection of Chronicles] (PDF), พระนคร: โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, p. 78, สืบค้นเมื่อ 2024-04-14