Typy okrętów podwodnych United States Navy

USS S-44 (SS-155) typu S-42

Typy okrętów podwodnych United States Navy – okręty podwodne jednego typu pozostające oficjalnie w służbie United States Navy; jeden lub więcej okrętów uznawanych za jedną grupę z powodu wspólnej konstrukcji (projektu), charakterystyk technicznych lub właściwości, które wyposażone są identycznie bądź niemal identycznie^[1].

W tabelach zestawiono wszystkie typy amerykańskich okrętów podwodnych, nie obejmuje jednak wszystkich konstrukcji okrętów tej klasy zaprojektowanych i wybudowanych w Stanach Zjednoczonych, lecz jedynie te konstrukcje, których egzemplarze zostały oficjalnie przyjęte do służby w United States Navy. Lista nie obejmuje wielu typów amerykańskich okrętów podwodnych, które zostały zwodowane przed XX wiekiem (jak "Turtle", czy "Argonaut II") i nigdy nie służyły w US Navy oraz dużej liczby konstrukcji opracowanych i wybudowanych w Stanach Zjednoczonych specjalnie dla odbiorców zagranicznych, jak peruwiańskie jednostki typu Lobo, czy też wybudowanych na licencji w Hiszpanii, według amerykańskiego projektu, okrętów hiszpańskiego typu C^[2].

Legenda

Od zakończenia drugiej wojny światowej okręty wszelkich klas budowane są w Stanach Zjednoczonych zazwyczaj według jednego planu, określanego za pomocą symboli "SCB" z odpowiednią narastającą numeracją (SCB-xxx), gdzie SCB stanowi akronim "Ship Characteristics Board". Sam Ship Characteristics Board, jest ciałem amerykańskiej floty ustalającym wstępne wymagania techniczne i operacyjne dla każdego nowego typu jednostek, oceniającym i akceptującym też każdy projekt wstępny nowego typu okrętów. Do zakończenia tej wojny jednak, projekty nowych okrętów nie były oznaczane według urzędowej systematyki, lecz nosiły oznaczenia przyznane im przez projektujące je stocznie, gdzie początkowe litery oznaczały:

• EB – Electric Boat
• Lake – Lake Torpedo Boat pod kierunkiem Simone'a Lake'a
• PNY – Portsmouth Naval Shipyard, państwowa stocznia marynarki, często - w projektach oznaczonych jako GOVT (government - rząd) - projektująca okręty wraz z będącym w strukturach floty Bureau of Construction and Repair
• Laurenti – projekt Cesare Laurentiego

Mniejsze zmiany ulepszające są wprowadzane do późniejszych okrętów tego samego typu przez co okręty wewnątrz jednego typu mogą się w pewnym stopniu różnić. Zmiany konstrukcyjne wprowadzane były także w okresie służby jednostek każdego typu. Wszystkie jednak jednostki danego typu są do siebie konstrukcyjnie zbliżone.

Czasami typ składa się tylko z jednego okrętu, zazwyczaj zbudowanego do celów eksperymentalnych, bądź oceny sprawności operacyjnej nowej konstrukcji, przed skierowaniem jej do produkcji seryjnej. Przykładem jest USS "Albacore" (AGSS-569), który został zbudowany w celu badań nad nowym kształtem kadłuba, bądź USS "Glenard P. Lipscomb" (SSN-685), z którego seryjnej budowy zrezygnowano na rzecz jednostek typu Los Angeles. W takich przypadkach, nazwa typu nie jest odnośnikiem do dedykowanego temu typowi artykułu - podstawowe informacje na temat tej konstrukcji zostały zawarte w artykule poświęconym okrętowi prototypowemu, będącemu jedynym przedstawicielem swojego typu.

Wyjaśnienie nagłówków kolumn w tabelach:

Typ

Oficjalna nazwa typu

Numery kadłuba

Numery kadłubów (hull numbers) wybudowanych jednostek

Projekt

Oznaczenie projektów nadane przez stocznię bądź w późniejszym okresie Ship Characteristics Board

Prototyp

Nazwa jednostki wiodącej typu - okrętu prototypowego

Okręty

Całkowita liczba wybudowanych (ukończonych) okrętów

Wodowanie

Rok bądź okres w jakim były wodowane jednostki danego typu w ujęciu rocznym

Służba

Lata służby jednostek danego typu, od wejścia do służby pierwszego okrętu do oficjalnego wycofania ze służby ostatniej jednostki

Wyporność

Wyporność w formacie wyporność nawodna/wyporność podwodna określona w długich tonach (tonach standardowych). Jeśli wskazano tylko jedną wyporność, oznacza to wyporność nawodną.

Długość

Całkowita długość jednostki określona w metrach

Prędkość

Prędkość maksymalna w formacie prędkość nawodna / prędkość podwodna określona w węzłach

Wyrzutnie

Liczba wyrzutni torpedowych w formacie dziób / rufa x wskazany w milimetrach kaliber

Działa

Liczba dział jednostek w formacie liczba x kaliber określony w milimetrach. Całkowity brak odpowiedniej kolumny oznacza brak dział

SLBM

Liczba wyrzutni pocisków balistycznych SLBM (Submarine-launched Ballistic Missile). Brak odpowiedniej kolumny oznacza brak wyrzutni tego rodzaju pocisków

Załoga

Standardowa liczba wszystkich członków załogi, oficerów oraz marynarzy

Głębokość

Testowa (konstrukcyjna) głębokość zanurzenia (ang. test depth) stosowana w marynarce amerykańskiej, oznacza maksymalną głębokość w pełni bezpiecznego zanurzenia, gwarantowaną przez producenta okrętu na podstawie obliczeń matematycznych dokonanych przy projektowaniu. Rzeczywistą maksymalną głębokość zanurzenia określa iloczyn zanurzenia testowego i marginesu bezpieczeństwa, uwzględnianego przy projektowaniu okrętu i wynoszącego 1,5 do zakończenia II wojny światowej i 1,7 w okresie późniejszym. Iloczyn ten wyznacza teoretyczną głębokość zgniecenia (zmiażdżenia kadłuba) przez ciśnienie otaczającej kadłub wody (ang. crash depth), na i powyżej której zgniecenie kadłuba powinno być oczekiwane^[3].

Okręty podwodne ery Holland-Lake

W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, dominującą pozycję w amerykańskim przemyśle okrętowym budującym okręty podwodne, uzyskały konkurencyjne względem siebie przedsiębiorstwa założone przez dwóch amerykańskich i światowych pionierów budowy okrętów podwodnych: Johna Hollanda oraz Simona Lake'a. Założona przez Johna Hollanda 'Holland Torpedo Boat Company' wkrótce przekształciła się w funkcjonującą do dziś stocznię okrętów podwodnych Electric Boat, 'Lake Torpedo Boat Company' Simona Lake'a nie wytrzymała zaś konkurencji z przedsiębiorstwem Hollanda, i zbankrutowała po kilkudziesięciu latach ostrej walki rynkowej. Obie jednak stocznie stworzyły podwaliny pod współczesny amerykański przemysł okrętów podwodnych^[4]. Wczesne amerykańskie okręty podwodne były oryginalnie określane nazwami; praktyka ta uległa - jak się później okazało, czasowej - zmianie w 1911 roku, kiedy jednostki zostały przemianowane na oznaczenia alfanumeryczne^[5].

Typ	Numery kadłuba	Projekt	Prototyp	Okręty	Wodowanie	Służba	Wyporność	Długość	Prędkość	Wyrzutnie	Działa	Załoga	Głębokość
Holland	SS-1	EB6	Holland	1	1898	1900-1910	64	19	8/5	1 × 457	2 dynamitowe	7	30
A	SS-2 do 8	EB7	A-1	7	1901-1903	1904-1921	107	20	8/7	1 × 457	brak	7	45
C	SS-9, SS-13 do 16	EB17	C-1	5	1906-1907	1908–1919	238	32,11	10,5/9	2 × 457	brak	15	60
B	SS-10 do 12	EB16A	B-1	3	1906-1907	1907–1921	145	25,15	9/8	2 × 457	brak	10	45
D	SS-17 do 19	EB12A	D-1	3	1909-1910	1909-1922	288	41,10	13/9,5	4 × 457	brak	15	60
G-1	SS-20[a]	Lake	G-1	1	1911	1920	288	49	13/10	4 × 457	brak	15	60
F	SS-20 do 23	EB20B	F-1	4	1911-1912	1912-1922	330	43,58	13,5/11,5	4 × 457	brak	22	60
E	SS-24 do 25	n/a	E-1	2	1911	1912-1921	292	41,22	13,5/11,5	4 × 457	brak	20	60
G-4	SS-26	Laurenti	G-4	1	1912	1914-1919	365	48	14/9,5	4 × 457	brak	24	60
G-2	SS-27, SS-31	Lake	G-2	2	1912-1913	1913-1921	304	49	14/10	4/6 × 457[b]	brak	25	60
H	SS-28 do 30, SS-147 do 152	EB26	H-1	9	1913-1918	1913–1922	364	45,82	14/10,5	4 × 457	brak	25	60
K	SS-32 do 39	EB30B	K-1	8	1913-1914	1914-1923	398	46,81	14/10,5	4 × 457	brak	28	60
L-1	SS-40 do 43 SS-49 do 51	EB37G	L-1	7	1915-1916	1916-1930	457	51,03	14/10,5	4 × 457	1 × 76	28	60
L-5	SS-44 do 46 i SS-48	Lake	L-5	4	1916-1917	1916-1925	463	50,29	14/10,5	4 × 457	1 × 76	28	60
M	SS-47	EB39E	M-1	1	1915	1918-1922	496	59,82	14/10,5	4 × 457	1 × 76	28	60
AA	SS-52, SS-60 do 61	EB63A	T-1	3	1918-1919	1920-1930	1124,76	82	20/10,5	6 × 457	2 × 76	38	45
N	SS-53 do 59	EB61B	N-1	7	1916-1917	1917–1926	345	44,88	13/11	4 × 457	brak	25	60
O-1	SS-62 do 71	EB68A	O-1	10	1917-1918	1918-1945	529	52,50	14/10,5	4 × 457	1 × 76	29	60
O-11	SS-72 do 77		O-11	6	1917-1918	1918-1924	499	53	14/10,5	4 × 457	1 × 76	29	60
R-1	SS-78 do 97	EB77A	R-1(inne języki)	20	1917-1918	1918-1946	538,50	56,74	13,5/10,5	4 × 457	1 × 76	29	60
R-21	SS-98 do 104	Lake	R-21	7	1918-1919	1919-1930	518	53	14/10,5	4 × 457	1 × 76	29	60

Okres międzywojenny

Typ	Numery kadłuba	Projekt	Prototyp	Okręty	Wodowanie	Służba	Wyporność	Długość	Prędkość	Wyrzutnie	Działa	Załoga	Głębokość
SS-1	SS-105, 123 do 146	EB73A	S-1	25	1918-1921	1920-1945	800/1062	66	14,5/11	4/0 × 533	1 × 101	38	60
S-2	SS-106	Lake	S-2	1	1919	1920-1929	800/977	63	15/11	4/0 × 533	1 × 101	38	60
S-3	SS-107, 109 do 122	US Navy / PNY	S-3	15	1918-1920	1919-1945	875/1088	71	15 /11	4/0 × 533	1 × 101	38	60
Neff	SS-108	Planowana lecz niezbudowana jednostka z system napędowym "Neff" wykorzystującym silniki Diesla zarówno do napędu na powierzchni jak i w zanurzeniu[c].
S-42	SS-153 do 158	EB73F	S-42	6	1923/1924	1924-1945	850/1126	68,66	14,5/11	4/1 × 533	1 × 101	38	60
S-48	SS-159 do 162	US Navy / PNY	S-48	4	1921	1922-1945	903/1230	81	14,5/11	4/1 × 533	1 × 101	38	60
Barracuda	SS-163 do 165	PNY	Barracuda	3	1924-1925	1924-1945	2153/2546	104	21/8	4/2 × 533	1 × 127	56	60
Argonaut	SS-166	PNY	Argonaut	1	1927	1943	2878/4045	116,1	15/8	4/0 × 533	2 × 152	88	91
Narwhal	SS-167 do 168	GOVT	Narwhal(inne języki)	2	1929-1930	1930-1945	2700/3900	113	17/8	4/2 × 533	2 × 152	88	91
Dolphin	SS-169	US Navy	Dolphin	1	1932	1932-1945	1585/2250	97	17/8	4/2 × 533	1 × 101	57	76
Cachalot	SS-170 do 171	PNY/EB-165A	Cachalot	2	1933	1933-1945	1128/1686	82	17/8	4/2 × 533	1 × 76	43	76

Fleet submarines

Przedwojenne plany amerykańskie zakładały wykorzystanie okrętów podwodnych przede wszystkim do celów rozpoznania przed ciężkimi okrętami floty, w ramach którego miały raportować o ruchach floty przeciwnika i spowalniać ją za pomocą ataków torpedowych^[7]. Zrodziło to potrzebę budowy dużych okrętów oceanicznych, zdolnych do rozwijania prędkości nawodnych umożliwiających dotrzymanie kroku dużym jednostkom nawodnym floty, którym miały towarzyszyć. To wymaganie zrodziło powstanie projektów "okrętów podwodnych floty" - fleet submarines. Druga wojna światowa zmieniła plany wykorzystania okrętów podwodnych przez amerykańską marynarkę, jednostki tej klasy działały bowiem głównie samodzielnie, budowane jednak podczas wojny jednostki wciąż określane były mianem 'okrętów floty'.

Typ	Numery kadłuba	Projekt	Prototyp	Okręty	Wodowanie	Służba	Wyporność	Długość	Prędkość	Wyrzutnie	Działa	Załoga	Głębokość
Porpoise[d]	SS-172 do 181		Porpoise	10	1935-1937	1935-1945	1330/1965	86,26	17/8	4/2 × 533	1 × 76	56	76
Salmon	SS-182 do 187	EB209A	Salmon	6	1937-1938	1937–1946	1458/2233	94	21/9	4/4 × 533	1 × 101	70	76
Sargo	SS-188 do 197	EB212C	Sargo	10	1938-1939	1939–1946	1450/2350	94,64	21/8,75	4/4 × 533	1 × 101	70	76
Tambor	SS-198 do 203 SS-206 do 211	EB230A	Tambor	12	1939-1941	1940–1946	1499/2410	93,62	20/9	6/4 × 533	1 × 76	79	76
Mackerel	SS-204 do 205	EB231A	Mackerel	2	1940-1941	1941-1945	838/1209	74,1	16/11	4/2 × 533	1 × 76	42	76
Gato	SS-212 do 284	b/d	Gato	73	1941-1943	1943–1969	1550/2460	95	20,25/10	6/4 × 533	1 x 76/101 mm	80	91
Balao	SS-285 do 416	GOVT	Balao	122	1942-1947[e]	1943–1975	1550/2460	95	20,25/10	6/4 × 533	1 x 76/101 mm	80	122
Tench	SS-417 do 550	GOVT	Tench	31[f]	1944-1946	1944–1975	1595/2455	95	20,25/10	6/4 × 533	1 × 127	81	122

Powojenne typy okrętów podwodnych

Na powojenne amerykańskie konstrukcje okrętów podwodnych, w znacznej mierze wpłynęły doświadczenia wojen podwodnych oraz działań ZOP na obu największych oceanach, jak też osiągnięcia konstruktorów niemieckich, zwłaszcza w konstrukcji okrętów podwodnych typu XXI oraz rozpoczynająca się zimna wojna ze Związkiem Radzieckim^[8]. Zrodziło to przede wszystkim wymagania uzyskania możliwości długiego pływania w zanurzeniu oraz możliwości pływania pod wodą z prędkościami większymi niż na powierzchni. W konsekwencji, okręty podwodne dostosowane dotąd hydro dynamicznie do pływania nawodnego, zaczęły zmieniać swój kształt w celu optymalizacji hydrodynamiki pływania podwodnego. Nowe technologie w zakresie produkcji oraz obróbki stali oraz konstrukcji struktury okrętów natomiast, umożliwiły wzrost możliwych do osiągnięcia przez okręty głębokości zanurzenia^[8].

Typ	Numery kadłuba	Projekt	Prototyp	Okręty	Wodowanie	Służba	Wyporność	Długość	Prędkość	Wyrzutnie	Działa	Załoga	Głębokość
K1	SSK 1 do 3	SCB-35	K-1	3	1951	1951-1974	777/1179	60	13/10	2/2 × 533	brak	48	120
T-1	SST 1 do 2	SCB-68	Mackerel	2	1953	1953–1973	308/353	40	10/10	1/0 × 533		14	68,5
Dolphin	AGSS-555	SCB-207	Dolphin	1	1968	1968-2006	875/945	50	10/10+	1/0 zewn.		31	b/d
Tang	SS-563 do 568	SCB--2	Tang	6	1951-1952	1951–1983	1642/2134	82	15,5/18,3	6/2 × 533		83	215
Albacore	AGSS-569	SCB--65	Albacore	1	1953	1972	1424/1782	62	25/33	brak		40	185
Sailfish	SSR-572 do 573	b/d	Sailfish	2	1955-1956	1956–1978	2063/2371	110	20,5/10	6/0 × 533		95	b/d
Darter	SS-576	SCB-116	Darter	1	1956	1956-1989	1650/2410	86	17/20+	6/2 × 533		85	215
Barbel	SS-580 do 582	SCB-150	Barbel	3	1958-1959	1959–1990	2180/2679	67	14/18,5	6/0 × 533		75	215
X-1	–	b/d	X-1	1	1955	1955-1973	32/37	15	15/12	brak		4	b/d

Era jądrowa

Początki amerykańskich prac nad napędem jądrowym dla okrętów datowane są na 1939 rok, jednak pełne zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w ten program badawczy, nastąpiło dopiero po zakończeniu II wojny światowej. Program ten doprowadził do zwodowania pierwszego okrętu z siłownią nuklearną USS "Nautilus" (SSN-571). W konsekwencji, w 1956 roku, ówczesny szef operacji morskich (CNO) Arleigh Burke podjął decyzje o całkowitym zaprzestaniu budowy nowych jednostek z napędem spalinowym, które ustąpiły miejsca kolejnym typom jednostek nuklearnych^[9].

Typ	Numery kadłuba	Projekt	Prototyp	Okręty	Wodowanie	Służba	Wyporność	Długość	Prędkość	Wyrzutnie	Załoga	Głębokość
Nautilus	SSN-571	SB-64	Nautilus	1	1954	1954-1980	3533/4092	97,40	22/23,2[10]	6/0 × 533	110	215
Seawolf	SSN-575	SCB-64A	Seawolf	1	1955	1957-1987	3778/4356	103	19/20+	6/0 × 533	105	215
Skate	SSN-578 do 579, 583 do 584	SCB-121	Skate	4	1957-1958	1957-1989	2555/2850	81	15,5/20	6/2 × 533	95	215
Skipjack	SSN-585, 588 do 592	SCB-154	Skipjack	6	1958-1960	1959−1991	3070/3500	76,83	15/33	6/0 × 533	95	215
Triton	SSRN-586	SCB-132	Triton	1	1958	1959-1969	2950/7780	136	27/20+	4/0 × 533	172	215

Strategiczne okręty rakietowe

Typ	Numery kadłuba	Projekt	Prototyp	Okręty	Wodowanie	Służba	Wyporność	Długość	Prędkość	SLBM	Załoga	Głębokość
George Washington	SSBN-598 do 602	SCB-180A	George Washington	5	1959-1960	1959-1985	5900/6700	116	16,5/22	16	135	215
Ethan Allen	SSBN-608 do 611, 618	SCB-180	Ethan Allen	5	1960-1962	1961–1985	6900/7900	125	16/21[11]			400
Lafayette	SSBN-616, 617, 619 620, 622 do 636	SCB-216	Lafayette	19	1962-1964	1963–1994[12]	7250/8250	130
Benjamin Franklin[g]	SSBN-640 do 645 654 do 659	SCB-216A	Benjamin Franklin	12	1964-1966	1965-2002	7250/8250	130
Ohio	SSBN-726 do 743	SCB-304	Ohio	18	1979-1996	1981~	16700/18700	170	18/~25	24	153	b/d

Okręty myśliwskie i wielozadaniowe

Typ	Numery kadłuba	Projekt	Prototyp	Okręty	Wodowanie	Służba	Wyporność	Długość	Prędkość	Wyrzutnie	Załoga	Głębokość
Thresher (Permit)	SSN-593 do 596 603 do 607, 612, 621	SCB-188	Thresher	11	1960-1966	1961–1996	3750/4310	84,7	15/27-30	4 × 533	120	400
Zmodyfikowany Permit	SSN-613 do 615	SCB-188	Flasher	3	1963-1964	1966-1966	3800/4600	89	15/27-30	4 × 533	120	400
Tullibe	SSN-597	SCB-178	Tullibee	1	1960	1960-1988	2317/2640	83,16	15/15+	4 × 533	52	215
Sturgeon	SSN-637 do 639 646 do 653, 660 do 670, 672 do 684, 686 do 687	SSN 637-664: SCB-188A SSN 665-687: SCB-300.65	Sturgeon	37	1966-1974	1967-2004	3640/4650[13]	89	~20/~30	4 × 533	120	400
Narwhal	SSN-671	SCB-245	Narwhal	1	1966	1969-1999	4450/5350	95,7	~25/~30	4 × 533	120	400
Glenard P. Lipscomb	SSN-686	SCB-302	Glenard P. Lipscomb	1	1973	1974-1990	5813/6480	111	18/~25	4 × 533	120	400
Los Angeles	SSN-688 do 725 SCB-750 do 773	SCB-303	Los Angeles	62	1974-1984	1972~	6000/6900	110	25/33+	4 c 533	132	290
Seawolf	SSN-21 do 23	–	Seawolf	3	1995-2004	1997~	8600/9138	107,6	20/35	8 × 670	134	610
Virginia	SSN-774 do 790	–	Virginia	9 + 21	2003~	2004~	6900/7835	111,94	>25/brak danych	4 × 533	134	610 (?)

Uwagi

1. Numer SS-20 został przydzielony G-1 po utracie USS F-1 (SS-20) w 1917 roku; poprzednio G-1 był oznaczony jako SS-19⅛.
2. 4 wyrzutnie na SS-27, dwie dodatkowe pokładowe wyrzutnie na SS-31
3. "Submarine of California" - nazwa związana z zamiarem właściciela patentu budowy okrętu w Kalifornii^[6].
4. Typ Porpoise, w niektórych źródłach widnieje jako 3 odrębne typy Shark, Porpoise oraz Perch.
5. Jeden okręt ukończony w 1949 roku w konfiguracji GUPPY.
6. Cztery okręty ukończone w latach 1949-1950 w konfiguracji GUPPY.
7. Zmodyfikowany typ Lafayette z wyciszoną maszynownią.

Przypisy

1. David L. Johnston: A Visual Guide To The S-class Submarines 1918-1945. Part 1: The Prototypes. (2nd Edition, June 2011). [dostęp 2012-06-16]. (ang.).
2. Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact,. s. 295
3. Ulrich Gabler: Submarine design, s. 38-46
4. Norman Polmar: The American submarines, s. 13-31
5. Norman Polmar: The American submarines, s. 18
6. SS-108 "Neff". Global Security. [dostęp 2012-07-20]. (ang.).
7. Norman Polmar: The American submarine, ss. 57-72
8. Norman Polmar: Cold War Submarines, s. 10-31
9. Norman Polmar: Cold War Submarines, s. 133
10. Friedman, Christley: U.S. Submarines Since 1945, s. 243
11. Friedman, Christley: U.S. Submarines Since 1945, s. 244
12. SSBN-616 Lafayette-Class FBM Submarines. Federation of American Scientists. [dostęp 2019-02-06]. (ang.).
13. Norman Polmar: The American submarines, s. 144

Bibliografia

Dane techniczne i charakterystyki taktyczne

• Norman Polmar: The American submarines. Annapolis, Md.: Nautical Aviation Pub. Co. of America, 1981. ISBN 0-933852-14-2. Brak numerów stron w książce
• Norman Friedman: U.S. Submarines through 1945: An Illustrated Design History. Annapolis: Naval Institute Press, 1995. ISBN 978-1-55750-263-6. Brak numerów stron w książce
• Norman Friedman, James L. Christley: U.S. Submarines Since 1945: An Illustrated Design History. Naval Institute Press. ISBN 1-55750-260-9. Brak numerów stron w książce
• Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). ABC-CLIO, marzec 2007. ISBN 1-8510-9563-2. Brak numerów stron w książce
• Ulrich Gabler: Submarine design. With an updating chapter by Fritz Abels and Jürgen Ritterhoff. Bonn: Bernard und Graefe, 2000. ISBN 3-7637-6202-7. Brak numerów stron w książce
• Norman Polmar: Cold War Submarines, The Design and Construction of U.S. and Soviet Submarines. K. J. More. Potomac Books, Inc, 2003. ISBN 1-57488-530-8. Brak numerów stron w książce

Oznaczenia projektów

• Norman Polmar: The Naval Institute Guide to the Ships and Aircraft of the U.S. Fleet (16th ed). Naval Institute Press. ISBN 1-55750-686-8. Brak numerów stron w książce
• Thumbnail History of Submarine Classes. NavSource. [dostęp 2012-07-18]. (ang.).