Torfowiec Russowa (Sphagnum russowii Warnst.) – gatunek mchu z rodziny torfowcowatych (Sphagnaceae). Rozpowszechniony na półkuli północnej. W Polsce jest często spotykany na północy i w górach, poza tym rzadki i rozproszony. W Czerwonej księdze gatunków zagrożonychMiędzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN) ujęty jako gatunek najmniejszej troski. Populacja gatunku w skali europejskiej jest stabilna, choć lokalne ustępuje. Gatunek jest objęty w Polsce ochroną od 2001 roku. Spotykany jest głównie w bagiennych borach i brzezinach, w zadrzewionych obrzeżach torfowisk, rzadziej na otwartych mszarach.
Tworzy luźne darnie, z przeważnie wyraźnymi czerwonymi przebarwieniami. Poza tym od innych gatunków torfowców odróżnia się kształtem listków łodyżkowych, wyszarpanych do jednej trzeciej szerokości szczytu. Rzadziej niż inne torfowce wytwarza sporogony.
W Polsce jest często spotykanym gatunkiem torfowca w północnej części kraju (w tym w Borach Tucholskich[10]) oraz w obszarze górskim (Sudety, Karpaty[11], w tym Gorce[12]). Najwyżej położone stanowisko znajduje się w Tatrach na wysokości 2140 m n.p.m. Z środkowej części Polski są znane jedynie pojedyncze lokalizacje[11].
Główki torfowca RussowaGłówki torfowca Russowa w zbliżeniu
Pokrój
Torfowiec średnich bądź średnio dużych rozmiarów[7][11], osiągający do 20 cm długości[14], tworzący z reguły jednogatunkowe, luźne darnie koloru bladozielonego lub zielonego, nakrapiane lub przebarwione czerwono; brak jakiejkolwiek czerwonego zabarwienia jest bardzo rzadki. Końcówki gałązek są przeważnie blade[7][11].
Główki
Duże[11], płaskie, często gwiaździste, 5-dzielne[7][11], z długimi gałązkami[11]. Pęczek wierzchołkowy może być nieco widoczny, szczególnie późnym latem[7], zwykle jednak nie jest wyraźnie widoczny[14].
Pęczki
Zazwyczaj z trzema gałązkami[11], czasem z czterema[14]; dwie (bardzo rzadko trzy[11]) gałązki odstające są długie, osiągające ponad 20 mm długości, cienkie i smukłe, zwężające się ku bladozielonemu końcowi, natomiast gałązka zwisająca (rzadziej dwie[11]) długa (tak samo długa bądź dłuższa od gałązek odstających[11]), cienka i cylindryczna w przekroju[7]. Odstępy między pęczkami („międzywęźla”) są zwykle wyraźne[8].
Dość cienkie, do 0,8 mm średnicy[11][14], różnobarwnie zielono-czerwone, z dobrze rozwiniętą trzy- lub czterowarstwową korą zbudowaną z silnie rozdętych komórek wodnych zawierających co najwyżej jeden por[7]. Cylinder wewnętrzny blady, nierzadko z czerwonofioletowymi przebarwieniami[11]. W korze łodyżek gałązkowych pojedyncza, wyraźna i długawa komórka retortowa[7].
Do 1,6 mm długości[11], językowate, wzniesione i przylegające do łodyżki, z końcem szeroko zaokrąglonym, ząbkowanym lub nieregularnie uciętym, jakby rozdartym centralnie; rozdarcie do jednej trzeciej szerokości szczytu[7][11]. Komórki wodne są niepodzielone lub dwudzielne, porowate i przeważnie bez listewek[7] lub rzadziej słabo listewkowane w górnej części listka[11].
Do 1,6 mm długości, lancetowate[11] lub jajowato-lancetowate, zachodzące na siebie i rzadko rozmieszczone w charakterystycznych dla torfowców pięciu szeregach[7], bywają nieznacznie wklęsłe, ale tylko w częściach nasadowych gałązek[11]. Wierzchołek jest szeroko zaokrąglony, ale z powodu zawiniętych krawędzi sprawia wrażenie ostrego[11]. Komórki wodne po stronie grzbietowej są silnie rozdęte w przekroju poprzecznym i mają liczne pory, mniejsze na szczycie, większe i eliptyczne u nasady listka; po stronie brzusznej są płaskie lub słabo wypukłe w przekroju poprzecznym, a pory są duże i okrągłe[7][11]. Duże (często większe od połowy wysokości komórki wodnej[11]), cienko bądź umiarkowanie cienkościenne komórki chlorofilowe w przekroju poprzecznym trójkątne do trapezowych; po stronie grzbietowej bardzo wąsko otwarte, szeroko otwarte po stronie brzusznej listka[7][11].
Jest to mech dwupienny, choć znane są okazy jednopienne. Sporogony dojrzewają późną wiosną i wczesnym latem[5], ale są rzadko obserwowane[14] – rośliny żeńskie są bardzo rzadkie. Często obserwowane są natomiast rośliny męskie, tworzące plemnie na krótkich (do 10 mm) gałązkach z intensywnie czerwono zabarwionymi listkami okrywowymi[8]. Zarodniki są żółtawe[6] do brązowych[8] i mają 18–33 μm średnicy[5]. Według Flora of China zarodniki są gładkie[6], natomiast według Flora of North America są brodawkowate na obu powierzchniach – doosiowej i odosiowej[5] (różnica może wynikać z różnicy powiększenia). Laesura proksymalna dłuższa niż pół długości promienia zarodnika[5].
Gatunki podobne
Może być mylony z torfowcem ostrolistnym (Sphagnum capillifolium), torfowcem Girgensohna (Sphagnum girgensohnii), torfowcem rdzawym (Sphagnum rubiginosum)[11] i torfowcem Warnstorfa[15]. Od torfowca ostrolistnego różni się większym rozmiarem, dłuższymi gałązkami i kształtem wierzchołka listka łodyżkowego – u S. russowii jest szerszy i mocniej wyszarpany. Ponadto, w przeciwieństwie do S. capillifolium, S. russowii nie tworzy mocno zbitych darni[16] i nie ma tak wyraźnie zaokrąglonej główki[15]. Torfowiec Girgensohna nie ma czerwonego zabarwienia. Zdarzają się jednak zielone formy torfowca Russowa, choć zwykle są one mniejsze i mają mniejszy pączek wierzchołkowy od S. girgensohnii. Wyraźnie różne są także listki łodyżkowe obu tych gatunków. U torfowca Girgensohna są one wyraźnie, szeroko frędzlowane – od jednej trzeciej do trzech czwartych szerokości szczytu, u torfowca Russowa wyszarpane co najwyżej do jednej trzeciej szerokości szczytu[17]. Od torfowca rdzawego odróżnić go można po liczbie gałązek odstających w pęczku – u S. russowii są najczęściej dwie, u S. rubiginosum trzy. Przebarwienia u tego pierwszego są brunatnoczerwone lub czerwonobrunatne, podczas gdy u torfowca Russowa są przeważnie wyraźnie czerwone. Podobnie jak u torfowca Girgensohna, tak i u torfowca rdzawego, szczyt listka łodyżkowego jest szeroko wyszarpany i frędzlowany. Ponadto, torfowiec Russowa rzadziej niż torfowiec rdzawy wytwarza sporogony[18]. Torfowiec Warnstorfa wyróżnia się listkami łodyżkowymi ułożonymi w wyraźnych rzędach[15].
Listek łodyżkowy
Listki gałązkowe
Przekrój poprzeczny przez łodyżkę
Ekologia i biologia
Rośnie na siedliskach oligotroficznych do słabo minerotroficznych[7]. Występuje zazwyczaj w miejscach zacienionych[7] – pod drzewami[8], często w zadrzewionych obrzeżach torfowisk[9], w wilgotnych borach (głównie sosnowych i świerkowych[7]) i brzezinach bagiennych[11], gdzie tworzy małe, okrągławe kępy[7] i luźne płaty[8], rzadziej spotykany jest w miejscach otwartych na torfowiskach[11][8] i wśród skał[8]. W północnej Rosji w części europejskiej bywa dominantem w warstwie mszystej w leśnych torfowiskach mezo-oligotroficznych z sosną, świerkiem i bażyną[19], w rejonie Uralu tworzy domieszkę do dominującego Sphagnum lenense na torfowiskach porastających modrzewiem[20]. W górach Europy Środkowej (np. w Karkonoszach) rośnie licznie na torfowiskach subalpejskich z grzędami torfowymi porośniętymi kosodrzewiną[21]. W Parku Narodowym „Bory Tucholskie” zasiedla brzegi jezior, rośnie wśród trzciny pospolitej (Phragmites australis), a także w eutroficznych zbiorowiskach z kłocią wiechowatą (Cladium mariscus)[13].
Należy do podrodzaju Acutifolia i sekcjiAcutifolia, która obejmuje niewielkie i średnich rozmiarów torfowce o smukłej budowie, zwykle z trzema gałązkami w pęczku, z których dwie odstają, jedna jest zwieszona. Barwa tych torfowców jest zielona do czerwonej, często mieszana w różnym stopniu – zielono-czerwona, jak u torfowca Russowa właśnie, ale także między innymi u torfowca miękkiegoSphagnum molle czy torfowca pięciorzędowegoSphagnum quinquefarium[26]. Kora łodyżek tych torfowców jest dobrze rozwinięta, 2–5-warstwowa, wyraźnie oddzielona od cylindra wewnętrznego[27]. Komórki chlorofilowe listków gałązkowych w przekroju poprzecznym są trapezowe lub trójkątne, szerzej otwarte po stronie brzusznej listka[26][27].
W obrębie gatunku wyróżniono odmiany – flagellatum (Roll) Roll, pulchrum (Roll) Loeske i squarrosulum (Roll) Roll[3].
Nazwany na cześć niemieckiego botanika Edmunda Russowa, który jako pierwszy opisał go pod nazwą Sphagnum acutifolium var. robustum[28].
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26](ang.).
↑B.B.GoffinetB.B., W.R.W.R.BuckW.R.W.R., Classification of the Bryophyta, University of Connecticut, 2008– [dostęp 2015-05-24](ang.).
↑ abcdefghR.E.R.E.DanielsR.E.R.E., A.A.EddyA.A., Handbook of European Sphagna, wyd. 2nd impression with minor corrections, London: Institute of Terrestrial Ecology, 1990, s. 102, ISBN 978-0-11-701431-2.
↑Maciej Gąbka, Stanisław Rosadziński: Roślinność i cenne elementy flory siedlisk hydrogenicznych Nadleśnictw Woziwoda i Tuchola – ocena naturalności i stanu ochrony. W: Mariusz Lamentowicz, Stanisław Konczal: Jak chronić torfowiska w lasach?. Łódź: Archaegraph, 2024, s. 63–84. ISBN 978-83-67959-36-0.
↑ abStanisław Lisowski, Iwona Melosik, Kazimierz Tobolski: Mchy Parku Narodowego Bory Tucholskie. Bydgoszcz-Poznań: Homini, 2000, s. 61. ISBN 83-87933-65-1.
↑ abcdeA.J.E.A.J.E.SmithA.J.E.A.J.E., The moss flora of Britain and Ireland, Cambridge University Press, 2004, s. 63-64, ISBN 978-0-521-54672-0.
↑ abcGillesG.AyotteGillesG., LineL.RochefortLineL., Sphagnum Mosses of Eastern Canada, Editions JFD, 2020, s. 204, ISBN 2-89799-093-7.
↑C. Warnstorf. Zwei Artentypen der Sphagna aus der Acutifolium-gruppe. „Hedwigia”. 4, s. 225, 1886. (niem.).
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167).
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764).
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
↑Joanna Bloch-Orłowska, Renata Afranowicz-Cieślak, Katarzyna Żółkoś, Martin Kukwa, Elżbieta Kaczorowska, Elżbieta Gerstmann, Mateusz Ściborski, Włodzimierz Meissner, Izabela Pleskot, Janusz Mikoś. Przyroda rezerwatu „Helskie Wydmy” (północna Polska). „Acta Botanica Cassubica, Monographiae”. 5, s. 41, 2015. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. ISSN1732-5064.
↑Janusz Turbiak, Paulina Ćwiklińska. Wymiana ditlenku węgla na torfowisku wysokim po naturalnej regeneracji roślinności torfowiskowej. „Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie”. T. 18 Z. 3 (63), s. 49–63, 2018. Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach. ISSN1642-8145.
Karolina Lubliner-Mianowska: Torfowce. Opisy i klucze do oznaczania gatunków krajowych. Wyd. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1957.
Jukka Laine, Kjell Ivar Flatberg, Pirkko Harju, Tuuli Timonen, Kari Minkkinen, Anna Laine, Eava-Stiina Tuittila, Haari Vasander: Spaghnum Mosses – The Stars of European Mires. Helsinki: University of Helsinki – Department of Forest Sciences, Sphagna Ky, 2018. ISBN 978-951-51-3143-0.
Adam Stebel: Torfowce Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Środkowopomorskie” (Pomorze Zachodnie). Sianów: Nadleśnictwo Karnieszewice, 2017. ISBN 978-83-937066-3-1.
_cobre_forma%C3%A7%C3%A3o_rochosa_em_rio_recorte.JPG)
_9480.JPG)
_0266.JPG)
_0296.JPG)
_0294.JPG)
