Stopień Wodny Zacisze

Śluza Zacisze (stanowisko górne)

Jaz Zacisze (obrotnica wagonów)

Jaz Zacisze (pozostałość po torach)

Śluza Zacisze (kierownica, stanowisko dolne)

Stopień Wodny Zacisze – stopień wodny we Wrocławiu, będący jednym ze stopni Odrzańskiej Drogi Wodnej, na jej głównym szlaku wodnym prowadzącym przez miasto, tzw. Głównej Drodze Wodnej.

Stopień piętrzy wody największej z rzek przepływającej przez miasto – Odry; na dwóch kanałach wodnych wybudowanych razem ze stopniami wodnymi^[a] w celu ochrony przeciwpowodziowej miasta i budowy nowego – dostosowanego do ówczesnych potrzeb transportowych – szlaku żeglugowego. Obejmuje budowle piętrzące zlokalizowane w rejonie osiedla Zacisze^[b] i Kowale – Mirowiec. W obrębie tego stopnia wodnego znajdują się takie budowle hydrotechniczne jak Jaz Zacisze i Śluza Zacisze. Jest to stopień wodny o tyle nietypowy, że w przeciwieństwie do stopni, w których poszczególne budowle piętrzące współpracują przy regulowaniu stanu wody, o tyle na tym stopniu wodnym, śluza i jaz, położone na dwóch odrębnych kanałach, pracują od siebie praktycznie niezależnie; każda z tych budowli może regulować poziom wody wyłącznie na kanale, w którym jest zlokalizowana. Obecnie w eksploatacji pozostaje wyłącznie śluza; jaz kozłowo-iglicowy został złożony na dnie kanału i wyłączony z eksploatacji^[1][2].

Elementy stopnia

Stopień ten składa się z dwóch podstawowych elementów hydrotechnicznych, tj. budowli piętrzących, a także budynków oraz obiektów pomocniczych i towarzyszących^[2]. Podstawowymi elementami^[1][2] tego stopnia są^[c]:

• Jaz Zacisze
• Śluza Zacisze.

Oprócz podstawowych obiektów piętrzących stopnia, wybudowano także elementy pomocnicze i towarzyszące, takie jak między innymi budynki techniczne oraz administracyjne, budynek sterowni śluzy, a także dodatkowe urządzenia i budowle techniczne^[2].

Historia

Obecny kształt Stopnia Wodnego Zacisze jest wynikiem realizacji inwestycji, polegającej na budowie nowej drogi wodnej oraz nowego systemu zabezpieczenia przeciwpowodziowego miasta, a także innych, następnych inwestycji polegających na modernizacji i budowie nowych obiektów. Inwestycja pierwotna prowadzona była w latach 1913–17^[d]. Część obiektów pierwotnie istniejących na stopniu została przebudowana, a część uległa zniszczeniu i została zdemontowana^[2].

Historia Stopnia Wodnego Zacisze^[2]

lata	obiekt	wydarzenie, rodzaj robót
1913	Stopień wodny Zacisze	budowa – początek
1917	Stopień wodny Zacisze	budowa – zakończenie
1948	budynek mieszkalny	przebudowa
1954[3]	Jaz Zacisze	wyłączenie z eksploatacji
1980–89	budynek mieszkalny	rozbudowa

Nazewnictwo

W okresie powojennym, w Polsce, ukształtowało się odpowiednie nazewnictwo w odniesieniu do obiektów stopnia oraz dla obiektów towarzyszących i kanałów wodnych. Nazwy stosowane w odniesieniu do tych obiektów wywodzą się od nazwy osiedla Zacisze, które położone jest na południowym, lewym brzegu Kanału Powodziowego. Dla śluzy i jazu stosuje się nazwę zgodną z nazwą Stopnia Wodnego Zacisze: Śluza Zacisze oraz Jaz Zacisze^[2]. Ponieważ współcześnie istniejące obiekty stopnia powstały w czasie, gdy Wrocław przynależał do Niemiec, miały również one wcześniej swoje nazwy niemieckie.

Nazwy współczesne i historyczne^[3]

nazwa obecna	nazwa niemiecka
Jaz Zacisze	Nakonzbrücke Wehr
Śluza Zacisze	Nakonzbrücke Schleuse
Ulica Folwarczna	Zedlitz Weg[4]
Mosty Jagiellońskie	Nakonz Brücke, Wilhelmsruher Schleussen Brücke[5]
budynek kierownika śluzy	Schleusemeister Haus[6]

Lokalizacja stopnia

Mosty Jagiellońskie

Stopnień ten obejmuje budowle piętrzące umiejscowione w dwóch kanałach wodnych, rozdzielonych groblą. Korona tej grobli została nazwana Ulicą Folwarczną. Do stopnia prowadzi od strony osiedla Zacisze (z południa) Aleja Kochanowskiego i od strony osiedla Kowale oraz Mirowiec (z północy) Ulica Brücknera, w ciągu której leżą Mosty Jagiellońskie.

Przy stopniu wybudowano przeprawę składającą się obecnie z czterech mostów drogowych – Mosty Jagiellońskie.

Rozmieszczenie budowli stopnia^[1]^[2]

element stopnia	245,04 km biegu	kierunek	brzeg	przyczółek, ramię kanał	elementy pomocnicze, towarzyszące
Jaz Zacisze	4,87 km Kanału Powodziowego	południowy	lewy	Zacisze	Most Jagielloński, magazyn
		Kanał Powodziowy
		północny	prawy	grobla rozdzielająca kanały (Ulica Folwarczna)
Śluza Zacisze	249,4 km Odry 5,1 Kanału Żeglugowego	południowy	lewy		Most Jagielloński, budynki administracyjne i techniczne, budynek sterowni, wrota przeciwpowodziowe
		Kanał Żeglugowy
		północny	prawy	Kowale, Mirowiec

Miejsce w układzie funkcjonalnym

Jaz Zacisze (przyczółek lewy)

Wrocław położony jest nad skanalizowanym odcinkiem rzeki Odra^[7][8], co oznacza, że Stopień Wodny Zacisze jest jednym z całego ciągu stopni utrzymujących wymagany poziom wody na rzece^[1]:

• poprzednim stopniem wodnym jest Stopień Wodny Bartoszowice
• równorzędnie na Miejskiej Drodze Wodnej we Wrocławiu położony jest Stopień Wodny Psie Pole
• następnym stopniem wodnym jest Stopień Wodny Różanka.

Szlak wodny prowadzący przez Stopień Wodny Zacisze jest drogą wodną, w rozumieniu odpowiednich przepisów prawa, tj. rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie śródlądowych dróg wodnych – wykaz śródlądowych dróg wodnych; został on ujęty w wykazie śródlądowych dróg wodnych stanowiącym załącznik do tego rozporządzenia^[9], tzw. Odrzańska Droga Wodna, będąca elementem międzynarodowej drogi wodnej E–30^[10]. Jest to główny szlak dla tej drogi wodnej, boczny szlak prowadzi przez Stopień Wodny Psie Pole^[1].

Obiekty podstawowe

Obiekty podstawowe stopnia to obiekty utrzymujące odpowiedni, założony poziom piętrzenia na stopniu oraz realizujące inne, konkretne funkcje, do których dana budowla jest przeznaczona. Spad na stopniu dla normalnego poziomu piętrzenia wynosi: 3,1 dla śluzy; 2,3 m dla jazu – obecnie pozostaje wyłączony z eksploatacji^[1].

Obiekty podstawowe Stopnia Wodnego Szczytniki^[1]^[2]

nazwa	ramię, kanał	rodzaj	data powstania	podstawowe dane	foto
Jaz Zacisze[1][2]	Kanał Powodziowy	jaz	1917	przęsła: 54,04 m; zamknięcia: kozłowo-iglicowe
Śluza Zacisze[1][2]	Kanał Żeglugowy	śluza wodna	1917	wymiary: 187,0 × 9,6 m; zamknięcia: wrota wsporne

Pozostałe obiekty

Śluza Zacisze (wjazd na teren śluzy)

Śluza Zacisze (budynek sterowni)

Wśród obiektów uzupełniających i towarzyszących zrealizowanych w obrębie stopnia wymienić należy^[2]:

• Kanał Powodziowy i Żeglugowy, rozdzielone groblą
• Mosty Jagiellońskie
• budynki
  • budynek kierownika stopnia
  • szopa jazowa
  • gospodarczy
  • sterowni śluzy
  • mieszkalny
  • dyżurka i szalet
• tory kolejki do przewozu iglic z obrotnicą
• wrota przeciwpowodziowe w głowie dolnej śluzy^[e].

Uwagi

1. w ramach tej inwestycji wybudowano Kanał Powodziowy i Kanał Żeglugowy, na których zlokalizowano dwa stopnie wodne: Zacisze i Bartoszowice; oraz Kanał Różanka i Stopień Wodny Różanka
2. od którego pochodzi nazwa stopnia wodnego, a także jazu i śluzy
3. wymienione począwszy od lewego, południowego brzegu rzeki (osiedle Zacisze), do prawego, północnego brzegu (osiedle Kowale i Mirowiec)
4. tzw. II kanalizacja Odry, zrealizowana w latach 1913–17, nowa droga wodna poprowadzona została Kanałem Żeglugowym, krótkim odcinkiem Starej Odry i Kanałem Różanka; wybudowano także kanał przeciwpowodziowy nazywany Kanałem Powodziowym lub Kanałem Ulgi; przepływ przez te kanały reguluje bezpośrednio Stopień Wodny Bartoszowice; natomiast na starym szlaku żeglugowym, tj. na Miejskiej Drodze Wodnej, niezbędne było wybudowanie stopnia wodnego utrzymującego poziom wody zgodny z piętrzeniem utrzymywanym na stopniu Bartoszowie, tym stopniem jest Stopień Wodny Opatowice
5. analogiczne wrota przeciwpowodziowe znajdują się w głowie górnej Śluzy Bartoszowice; razem zamykają one niemal cały odcinek Kanału Żeglugowego na wypadek wezbrań, zabezpieczając infrastrukturę techniczną oraz zapewniając bezpieczną przystań dla jednostek pływających na czas wysokich stanów wód

Przypisy

1. Zespół autorski: dr inż. kpt. ż.ś. Jacek Trojanowski – kierownik pracy, dr kpt. ż.ś. Krzysztof Woś, dr inż. Anna Galor, dr inż. Bogusz Wiśnicki, mgr inż. Marcin Breitsprecher: mapa: Odrzańska Droga Wodna – Odra skanalizowana i kanał Gliwicki, Źródło: Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. [w:] Analiza potrzeb inwestycyjnych w zakresie żeglugi śródlądowej na rzece Odrze w latach 2007-2013 [on-line]. AKADEMIA MORSKA W SZCZECINIE, INSTYTUT INŻYNIERII TRANSPORTU, 2006. s. 56. [dostęp 2010-02-06]. (pol.).
2. Trasa turystyczna "Budowle hydrotechniczne Wrocławskiego Węzła Wodnego". Fundacja Otwartego Muzeum Techniki, 2007. s. 39. [dostęp 2010-02-10]. (pol.).
3. Jaz Zacisze. Wratislaviae Amici. [dostęp 2010-02-20]. (pol.).
4. Folwarczna. Wratislaviae Amici. [dostęp 2010-02-20]. (pol.).
5. Dawny domek kierownika Śluzy Zacisze. Wratislaviae Amici, 2006-02-20. [dostęp 2010-02-20]. (pol.).
6. Mosty Jagiellońskie. Wratislaviae Amici. [dostęp 2010-02-20]. (pol.).
7. Wiesław Depczyński, Andrzej Szamowski: Budowle i zbiorniki wodne. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, 1997, seria: Inżynieria Środowiska. ISBN 83-87012-66-1. (pol.). Brak numerów stron w książce
8. Zbigniew Szling, Jan Winter: Drogi wodne śródlądowe. Wrocław: Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, 1988, seria: skrypt budownictwo. (pol.). Brak numerów stron w książce
9. Dz.U. z 2019 r. poz. 1208
10. Jan Pyś: Perspektywy żeglugi na Odrze. W: Kulczyk Jan (red.): Rola śródlądowego transportu wodnego w rozwoju regionów Unii Europejskiej. Wrocław: Oficyna Wydawnicza NDiO, 2008, s. 183-195, seria: Biblioteka Międzynarodowej Wyższej Szkoły Logistyki i Transportu we Wrocławiu. ISBN 978-83-89908-85-8. [dostęp 2015-12-23].