Wincenty Witos, najbardziej znany działacz ruchu ludowego
Ruch ludowy (także ruch chłopski, rzadziej ruch agrarny) – chłopskiruch polityczny, zapoczątkowany w krajach europejskich na przełomie XIX i XX wieku. Występował także w Stanach Zjednoczonych, Indiach oraz Korei. Współcześnie jest związany z polityką rolną. Polski ruch ludowy zaczął kształtować się u schyłku XIX wieku w celu zapewnienia chłopom równych praw politycznych i ekonomicznych oraz włączenia ich do walki o niepodległość Polski[1]. Powszechnie uznaje się dzień 28 lipca 1895 za początek zorganizowanej działalności polskiego ruchu ludowego[2].
Jednym z pierwszych działaczy ludowych był ksiądz Piotr Ściegienny, który jako twórca chłopskiej organizacji konspiracyjnej Związek Chłopski walczył o sprawy chłopów już w połowie XIX wieku.
Ruch ludowy w Polsce dążył do społecznego, politycznego i narodowego wyzwolenia chłopów oraz zapewnienia im współuczestnictwa w sprawowaniu władzy[3]. Celem ruchu ludowego była walka o prawa chłopów, likwidację pozostałości epoki feudalnej, reformę rolną i demokratyzację życia społecznego i politycznego. Wysuwano także postulaty narodowe. W 1889 powstały pierwsze chłopskie komitety wyborcze, dzięki czemu wybrano czterech posłów chłopskich. Dotychczas chłopi zmuszeni byli głosować na kandydatów, reprezentujących inne grupy społeczne i dbających o interesy tych grup, np. szlachty czy kleru. W 1891 Jan Potoczek pierwszy polski chłop został posłem austriackiej Rady Państwa[4].
W Królestwie Polskim rozwój ruchu ludowego rozpoczął w 1904 Polski Związek Ludowy i kolejne partie ludowe. Oprócz nich działał legalnie ruch chłopski o charakterze oświatowym i gospodarczym skupiony wokół wydawanego przez Maksymiliana Malinowskiego w latach 1907–1915 pisma „Zaranie”. „Zaraniarze” (wśród których byli: Irena Kosmowska, Tomasz Nocznicki i Stanisław Osiecki) prowadzili działalność w Kółkach Rolniczych. W 1915 działacze „Zarania”, Związku Chłopskiego oraz Związku Ludu Polskiego utworzyli partię PSL w Królestwie Polskim, która w 1918 przyjęła nazwę Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”.
W okresie I wojny światowej działacze ruchu ludowego w Galicji i Królestwie Polskim opowiedzieli się za polityką prowadzoną przez Józefa Piłsudskiego, reprezentując stanowisko rozwiązania sprawy polskiej w oparciu o Austrię.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości dla chłopów i ruchu chłopskiego głównym zagadnieniem stały się sprawy agrarne. W niektórych rejonach kraju doszło nawet do rozruchów chłopskich, między innymi w okolicy Tarnobrzega.
Przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 działacze ruchu ludowego budowali świadomość narodową chłopów oraz inspirowali ich do walki o niepodległość. Po uzyskaniu niepodległości zachęcali chłopów do angażowania się w życie państwowe i korzystania z pełni praw obywatelskich. Zasięg ich oddziaływania był jednak znacznie szerszy i nie obejmował jedynie chłopów[5]. Wśród przeciwników emancypacji politycznej chłopów znalazła się hierarchia Kościoła katolickiego. Duchowni aż do wybuchu II wojny światowej prowadzili z różnym natężeniem walkę z ludowcami, pismami ludowymi i ruchem młodzieży wiejskiej[6].
W sprawie reformy rolnej stanowiska partii ludowych nie były jednolite. Część partii chłopskich była za przeprowadzeniem reformy rolnej bez odszkodowania, pozostałe za odszkodowaniem. PSL Lewica i Chłopskie Stronnictwo Radykalne opowiadały się za wywłaszczeniem bez odszkodowań natomiast PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie” za wywłaszczeniem za odszkodowaniem. W 1919 Sejm Ustawodawczy pod presją wystąpień chłopskich podjął uchwałę o przymusowej parcelacji części wielkiej własności ziemskiej za odszkodowaniem, a w 1920 obliczu ofensywy bolszewickiej ustawę o wykonaniu reformy rolnej.
Stanisław Mikołajczyk, premier rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwieTablica upamiętniająca Centrale Rozdzielczą i Archiwum Konspiracyjne pism Stronnictwa Ludowego „Roch” i Batalionów Chłopskich na ul. ks. Kłopotowskiego 14 w Warszawie
Po wybuchu wojny ruch ludowy przeszedł do konspiracji i działał już od początku okupacji niemieckiej pod kryptonimem „Roch”, a kierowany był przez Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego. W 1940 kierownictwo podjęło decyzję o organizacji oddziałów bojowych. Oddziały bojowe ruchu ludowego początkowo zwane Chłopską Strażą ostatecznie przyjęły nazwę Bataliony Chłopskie. W szczytowym okresie rozwoju Bataliony Chłopskie liczyły około 160 tys. ludzi, stając się po Armii Krajowej drugą co do liczebności formacją zbrojną ruchu oporu w Polsce.
Głównym celem działania żołnierzy BCh była obrona ludności polskiej wsi przed terrorem okupacyjnym oraz eksploatacją gospodarczą. Przeciwdziałając rabunkowej gospodarce wroga, organizowano akcje dywersyjne polegające na: paleniu tartaków i składów drewna, unieruchamianiu gorzelni i mleczarń, niszczeniu magazynów, niszczeniu akt kontyngentowych i kartotek w Arbeitsamtach i gminach, rozpraszaniu spędów bydła, odbijaniu więźniów politycznych i chłopów wziętych na roboty do Niemiec, dokonywaniu wypadów na majątki pod zarządem niemieckim, karaniu urzędników zbyt gorliwie wypełniających obowiązki, likwidowaniu band rabunkowych i konfidentów[7].
W czasie II wojny światowej żołnierze Batalionów Chłopskich dokonali ponad 3 tys. różnego rodzaju akcji bojowych. W tym stoczyli około 900 bitew i potyczek, przeprowadzili ponad 200 akcji, atakując transporty wroga oraz około 800 akcji przeciw aparatowi administracyjno–politycznemu[8].
W 1945 struktury SL „Roch” zostały ujawnione i powstało Polskie Stronnictwo Ludowe, które za prezesury Wincentego Witosa i Stanisława Mikołajczyka miało charakter antykomunistyczny. Organem prasowym stronnictwa była „Gazeta Ludowa”, będąca w ówczesnej Polsce jedynym dziennikiem niezależnym od komunistów. Redaktor naczelny Gazety Ludowej – Zygmunt Augustyński – został aresztowany przez bezpiekę 16 października 1946, a następnie skazany w procesie pokazowym na 15 lat więzienia. Jednocześnie działało wspomniane prokomunistyczne Stronnictwo Ludowe, tzw. „lubelskie”. Po ucieczce Stanisława Mikołajczyka w 1947 i objęciu kierownictwa partii przez Józefa Niećkę, PSL odchodziło od charakteru antykomunistycznego i w 1949 połączyło się z SL, tworząc Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (było ono przez cały okres istnienia koalicjantem PZPR). Czołowymi działaczami tej partii, oprócz Józefa Niećki, byli Władysław Kowalski, Stefan Ignar, Czesław Wycech, Stanisław Gucwa i Roman Malinowski. Działaczom ZSL przypadał zwyczajowo urząd marszałka Sejmu.
Przeprowadzona reforma rolna, określanie powojennej Polski, mianem Polski Ludowej, a władzy władzą ludową nie zasłoniło ludowcom zachodzących w kraju zmian, czemu dał wyraz 2 marca 1988 w Kielcach, gen. Franciszek Kamiński. Były komendant Główny Batalionów Chłopskich, mówił o prześladowaniach ludowców, kolektywizacji i niszczeniu polskiego rolnictwa. Krytyka nie ominęła też kierownictwa PZPR za łamanie praworządności i ograniczanie swobód obywatelskich.
W Stanach Zjednoczonych działał tzw. ruch farmerski (ang. farmer’s movement) w latach 1867–1896. Przyczynił się do rozbudowy wiejskiej infrastruktury i założenia w 1889 Departamentu Rolnictwa USA.
Historię ruchu farmerskiego w USA można podzielić na trzy fazy: okres Grange, okres Sojuszu i okres populizmu, każda nazwana od organizacji dominującej w danym okresie ten ruch.
