Szary: terytoria, na których Polacy stanowią większość. Czerwony: przedwojenna granica polsko-litewska
Polacy na Litwie – najliczniejsza mniejszość narodowa na Litwie, według statystyk oficjalnych liczy 183 421 osoby, czyli 6,52% ludności tego kraju (2021)[1]. Mieszkają głównie w Wilnie i w zwartym osadnictwie w rejonach wileńskim, solecznickim, święciańskim i trockim (w rejonach solecznickim i wileńskim stanowią większość mieszkańców). Zamieszkują też w rozproszeniu resztę kraju, w przeszłości na Kowieńszczyźnie stanowili większość ludności. Zrzesza ich Związek Polaków na Litwie.
Statystyki
W Republice Litewskiej mieszka 183 421 osób (według spisu ludności z 2021 r.) narodowości polskiej. Według oficjalnego spisu ludności Polacy stanowią na Litwie ok. 6,52% wszystkich mieszkańców, więc stanowią oni największą mniejszość narodową Republiki. Drugą mniejszością narodową pod względem liczebności jest mniejszość rosyjska.
Zadeklarowana w spisie ludności narodowość polska
Procentowy udział Polaków w poszczególnych rejonach
Liczebność Polaków w poszczególnych rejonach.
Źródło: Spis powszechny z 2001 r.
Liczba Polaków na Litwie[2][3] w obecnych granicach kraju
Rok
1897 spis
1923 szac.
1959 spis
1970 spis
1979 spis
1989 spis
2001 spis
2007 szac.
2008 szac.
2009 szac.
2010 szac.
2011 spis.
2021 spis.
Populacja
260 000
415 000
230 000
240 200
247 000
258 000
235 000
212 100
208 300
205 500
201 500
200 317
183 421
Odsetek
9,7%
15,3%
8,5%
7,7%
7,3%
7,0%
6,7%
6,3%
6,2%
6,1%
6,0%
6,6%
6,52%
Polacy na Litwie, którzy uważają polski za swój język ojczysty[4] (dane spisów)
W latach 1959–1989 mimo wzrostu liczebności Polaków na Litwie, liczba bezwzględna tych z nich, którzy uważają polski za swój język ojczysty, utrzymywała się na poziomie ok. 220 000, ale już pierwszy spis na niepodległej Litwie (2001 r.) zanotował spadek do 188 000[6], spis 2011 odnotował dalszy spadek do poziomu 154 000[7].
Już w latach 40. XX wieku, a więc wkrótce po aneksji Wileńszczyzny przez ZSRR, Polacy uzyskali prawo do własnego szkolnictwa, tworzenia organizacji społecznych i kulturalnych, a nawet własnej gazety Czerwony Sztandar. W chwili obecnej Litwa jest jedynym poza Polską krajem, w którym istnieje pełny system oświaty w języku polskim. Polskie szkoły w liczbie blisko 100 istnieją w rejonach solecznickim, wileńskim, święciańskim, trockim i orańskim. Działa tu również kilkadziesiąt polskich przedszkoli. W 2007 roku uruchomiono polskojęzyczną filię Uniwersytetu w Białymstoku w Wilnie (Wydział Informatyki i Ekonomii). Ponadto wyższe wykształcenie w języku polskim można zdobyć na wydziałach polonistyki uniwersytetów Wileńskiego oraz Edukacyjnego.
W roku szkolnym 2009–2010 na Litwie było 14 170 uczniów z językiem nauczania polskim, w 2010–2011 – 13 393, w 2011–2012 – 12 895 co stanowiło 3,3% od ogółu uczniów Litwy[10], choć jeszcze w latach 90. XX wieku do polskich szkół uczęszczało ponad 20 tys. uczniów. Spis narodowy Litwy podaje skład ludności według wieku w poszczególnych narodowościach, tak Polacy stanowią 5,2% ogółu ludności Litwy w wieku do 9 lat oraz 5,6% w wieku 10–19 lat[7]. Z tego wynika, że ok. 40% Polaków w wieku szkolnym nie otrzymuje nauki w języku polskim.
Dostęp do polskich nabożeństw i mszy
W okręgu wileńskimmsze i nabożeństwa są odprawiane w języku polskim w większości kościołów wileńskich, rejonu solecznickiego, trockiego oraz po części święciańskiego i szyrwinckiego. Msze polskie są odprawiane w okręgu kowieńskim w Wędziagole oraz Kownie w kościele pw. Krzyża Świętego, a w okręgu uciańskim m.in. w Turmoncie i Wisagini. W okręgu olickim tylko w Druskiennikach. W języku polskim odbywają się również spotkania religijne innych wyznań (m.in. Świadków Jehowy w Wilnie[11]).
W każdą sobotę w Telewizji Litewskiej (LRT) na kanale LTV 2 nadawany jest piętnastominutowy program dla mniejszości polskiej Album Wileński (litewskim „Vilniaus albumas”). Codziennie w Litewskim Radiu jest nadawana 30-minutowa audycja w języku polskim. Od 1992 roku swoją siedzibę w stolicy ma Radio „Znad Wilii”, które codzienne audycje nadaje w języku polskim. Od 2016 roku działa też Radio Wilno[12].
W latach 2007–2017 istniało w Wilnie Polskie Centrum Prasowe i Konferencyjne – wydawca jedynego na Litwie niezależnego serwisu informacyjnego w języku polskim INFOPOL.LT[13]. Dużym polskim portalem na Litwie jest Wilnoteka, a także L24.lt. Swoją stronę internetową posiadają również Radio „Znad Wilii”, Nasz Czas, Tygodnik Wileńszczyzny i Magazyn Wileński, od 2002 roku działa witryna internetowa polskiego dziennika „Kurier Wileński”. Polskie serwisy informacyjne w internecie mają też Dom Kultury Polskiej w Wilnie oraz Instytut Polski w Wilnie. Od marca 2012 roku działa także polska wersja językowa największego litewskiego portalu informacyjnego DELFI.
Od 17 września 2019 na Litwie działa TVP Wilno, nadawane w języku polskim. 10 września 2021 roku kanał zaczął nadawać w HD w multipleksie regionalnym naziemnej telewizji cyfrowej na Litwie[14].
Jak wynika z artykułu polskiego profesora Jana Otrębskiego opublikowanego w 1931 r., gwara polska na Wileńszczyźnie i w ogóle na terenach północno-wschodnich stanowi bardzo interesującą odmianę polskości, gdyż rozwinęła się ona na obcym terytorium, zamieszkanym w większości przez Litwinów którzy byli białoruscy (w większości) lub spolonizowani, a na dowód tego Otrębski podał przykłady litwinizmów w języku Tutejszego.[15]
W 2015 roku polski językoznawca Mirosław Jankowiak zaświadczył, że wielu mieszkańców Wileńszczyzny deklarujących narodowość polską posługuje się dialektem białoruskim, który nazywają „mową prosta”.[21]
Język polski jako język mniejszości
Polacy zarzucają władzom litewskim naruszanie konwencji ramowej EU w związku z żądaniem usunięcia polskich nazw ulic[22]. Akcją kieruje przedstawiciel rządu na okręg wileński Jurgis Jurkevičius. Sąd Administracyjny Litwy nakazał usunięcie tabliczek do 14 października 2009, jednak w kilku miejscowościach nie wykonano tego nakazu[23]. Michalas Klečkovskis żąda, aby władze litewskie pozwoliły mu zmienić nazwisko na Kleczkowski. Przegrał w Europejskim Trybunale Praw Człowieka i zwrócił się do Komisji Praw Człowieka ONZ[24], która odrzuciła wniosek ze względów formalnych[25].
Sport
Polacy są aktywni także na polu sportowym. Od sezonu 2012 w piłkarskiej I lidze litewskiej (II poziom ligowy) gra Polonia Wilno. Przed wojną na Litwie kowieńskiej działał Polski Klub Sportowy Sparta Kowno. Piłkarska Sparta kilka sezonów grała w najwyższej klasie rozgrywkowej.
↑Halina Turska: Język Jana Chodźki : przyczynek do historji języka polskiego na obszarze północno-wschodnim Rzeczypospolitej. Wilno: Koło Polonistów Słuchaczów Uniwersytetu Stefana Batorego, 1930. Brak numerów stron w książce
↑Halina Turska: O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie. Wilno: Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, 1940. Brak numerów stron w książce
↑Barbara Dwilewicz: Język mieszkańców wsi Bujwidze na Wileńszczyźnie. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 1997. ISBN 83-7181-048-2. Brak numerów stron w książce
↑Kinga Geben: Świadomość i kompetencja językowa a warstwy leksykalne w idiolektach młodzieży polskiego pochodzenia na Wileńszczyźnie. Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa, 2003. ISBN 83-7151-585-5. Brak numerów stron w książce
A. Bobryk, Odrodzenie narodowe Polaków w Republice Litewskiej 1987-1997, Toruń 2006
K. Buchowski, Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918-1940, Białystok 1999
K. Buchowski, Litwomani i polonizatorzy. Mity, wzajemne postrzeganie i stereotypy w stosunkach polsko-litewskich w pierwszej połowie XX wieku, Białystok 2006
ZbigniewZ.KurczZbigniewZ., Mniejszość polska na Wileńszczyźnie. Studium socjologiczne, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005, ISBN 83-229-2601-4, OCLC69483881. Brak numerów stron w książce
M. Jackiewicz, Polacy na Litwie 1918-2000. Słownik biograficzny, Warszawa 2002
M. Jackiewicz, Polskie życie kulturalne w Republice Litewskiej 1919-1940, Olsztyn 1997
A. Srebrakowski, Polacy w Litewskiej SRR 1944-1989, Toruń 2001 Fragment książki
