Dolina Rospudy – obszar chronionego krajobrazu o powierzchni 23 710,86 ha, w północno-wschodniej Polsce, w woj. podlaskim, na Pojezierzu Litewskim. Obejmuje większą część doliny rzecznejRospudy, będącej górnym biegiem rzeki Netty. Obszar został wyznaczony w 1991 roku. Dolna dolina Rospudy stanowi część Puszczy Augustowskiej.
Celem utworzenia obszaru jest ochrona i zachowanie doliny Rospudy odznaczającej się wysokim stopniem naturalności, z roślinnością torfowiskową zbiorowisk leśnych i nieleśnych[2].
Zgodnie z Uchwałą Nr XII/90/15 Sejmiku Województwa Podlaskiego z dnia 22 czerwca 2015 r. powierzchnia Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Rospudy” wynosi 23 710,86 ha[3]. Wcześniej obszar zajmował powierzchnię 25 250 ha[4].
Rospuda płynie poprzez typowe formy rzeźby młodoglacjalnej: jeziora rynnowe, ozy (długie, kręte wzgórza) i płaskie powierzchnie sandrowe. Krajobraz ten jest wynikiem działalności lądolodu skandynawskiego w okresie zlodowacenia bałtyckiego: rynna, w której płynie Rospuda, została wyżłobiona przez potok płynący pod lodowcem; ozy powstały z materiału akumulowanego przez płynącą wodę; a sandr to rozległy stożek napływowy, zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych przez wody wypływające spod lodowca[6].
Większość opublikowanych danych na temat szaty roślinnej Doliny Rospudy dotyczy jej odcinka wykształconego wzdłuż dolnego biegu rzeki, między uroczyskiem Święte Miejsce a ujściem do jeziora Rospuda Augustowska. Dno doliny zajmuje tam obszar torfowiskowy tworzony m.in. przez torfowiska niskie i wysokie, przede wszystkim jednak przez przepływowe (soligeniczne) torfowiska przejściowe o naturalnych, niezaburzonych przez człowieka, stosunkach wodnych[7][8]. W uproszczeniu, torfowisko to utrzymuje stały wysoki poziom wody, dzięki czemu nie zarasta drzewami i krzewami. Różni się tym od zbliżonych obszarów bagiennych naruszonych ingerencją człowieka (takich jak np. Bagna Biebrzańskie), które dla utrzymania roślinności nieleśnej wymagają powtarzanych zabiegów ochrony czynnej, np. regularnego koszenia[9].
Miodokwiat krzyżowy, gatunek mający tu jedyne stanowisko w Polsce
Niewielkie płaty innych zbiorowisk roślinnych rozrzucone są w różnych częściach doliny. Należą do nich: torfowisko wysokie w tzw. fazie „dolinkowej” (roślinność ze związków Rhynchosporion albae i Sphagnion magellanici), źródliska niewapienne ze zbiorowiskiem rzeżuchy gorzkiejCardamine amara i śledziennicy skrętolistnejChrysosplenium alternifolium, łęgi olszowo-jesionowe (Fraxino-Alnetum) oraz bory bagienneVaccinio uliginosi-Pinetum. Na mineralnych wyniesieniach w obrębie doliny i na jej zboczach występują lasy liściaste o charakterze grądów (Tilio-Carpinetum), często z przewagą lipy w drzewostanie. W miejscu części lasów grądowych występują obecnie sztucznie nasadzone drzewostany z dominacją świerka[8].
Również w przypadku zwierząt, większość dostępnych danych ogranicza się odcinka doliny wykształconego wzdłuż dolnego biegu rzeki, między uroczyskiem Święte Miejsce a ujściem do jeziora Rospuda Augustowska.
Fauna bezkręgowców obfituje tam w gatunki rzadkie, zagrożone i objęte ochroną prawną. Trzy taksony objęte są ochroną na podstawie załącznika II dyrektywy siedliskowej: małż skójka gruboskorupowa (Unio crassus) oraz ważki zalotka większa (Leucorrhinia pectoralis) i trzepla zielona (Ophiogomphus cecilia). Towarzyszą im ściśle chronione ważki: łątka zielona (Coenagrion armatum) – krytycznie zagrożona w Polsce, iglica mała (Nehalenia speciosa) – zagrożona w Polsce i związana z szuwarami niskich turzyc nad wodami torfowiskowymi, zalotka białoczelna (Leucorrhinia albifrons), zalotka spłaszczona (Leucorrhinia caudalis), żagnica zielona (Aeshna viridis) i miedziopierś północna (Somatochlora arctica). Do gatunków objętych ścisłą ochroną należy również motyl dostojka akwilonaris (Boloria aquilonaris), występujący wyłącznie na torfowiskach, ponieważ rośliną żywicielską jego larw jest żurawina błotna. Trzy inne, ściśle chronione motyle – osadnik wielkooki (Lopinga achine), modraszek bagniczek (Plebeius optilete) i strzępotek hero (Coenonympha hero) są klasyfikowane jako zagrożone wymarciem w Polsce. W wodach rzeki Rospudy, oprócz skójki gruboskorupowej, odnotowano także chronione i umieszczone w Polskiej czerwonej księdze zwierząt: małża szczeżuję wielką (Anodonta cygnea) i pijawkę lekarską (Hirudo medicinalis)[10].
Dolina Rospudy stanowi korytarz ekologiczny, migrują tędy m.in. wilki
Również wśród kręgowców zmiennocieplnych stwierdzono tu gatunki o wysokim statusie ochronnym. Ryby reprezentowane są przez różankę (Rhodeus sericeus) i piskorza (Misgurnus fossilis), zaś płazy – przez traszkę grzebieniastą (Triturus cristatus) i żabę jeziorkową (Rana lessonae)[10]. Wszystkie te gatunki objęte są ochroną ścisłą, zaś pierwsze trzy z nich umieszczono w załączniku II dyrektywy siedliskowej i Polskiej czerwonej księdze zwierząt.
Dla dużych ssaków, takich jak np. wilki (Canis lupus) i jelenie (Cervus elaphus), Dolina Rospudy stanowi korytarz migracyjny – tędy przemieszczają się one z Puszczy Augustowskiej i Biebrzańskiego Parku Narodowego na zachód[9]. Ponadto żyją tu m.in. bobry (Castor fiber), wydry (Lutra lutra), oraz co najmniej trzy gatunki nietoperzy: nocek rudy (Myotis daubentonii), karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus) i umieszczony w załączniku II dyrektywy siedliskowej nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme)[10].
Według prawa – ze względu na występowanie w tym rejonie głuszca, bielika i orlika krzykliwego – powinna tu zostać utworzona strefa ochronna wokół gniazd ptasich[18].
Z powodu jedynego polskiego stanowiska miodokwiatu krzyżowego, na terenie Doliny Rospudy postulowano ustalenie strefy ochrony obejmującej całe torfowisko, na którym on występuje. W związku z tym planowano utworzenie tu rezerwatu[7]. Według prawa stanowisko tego gatunku wymaga ustalania strefy ochrony całego torfowiska, na którym występuje[19].
Jedynym, jak na razie, rezerwatem przyrody na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Rospudy” jest rezerwat „Ruda”[1].
W 1987 roku w Dolinie Rospudy odkryto jedyne w Polsce stanowisko miodokwiatu krzyżowego (Herminium monorchis), które liczy ok. 500–700 osobników[20]. Z tego powodu w 1988 roku na terenie torfowisk dolnej części doliny rzeki Rospudy planowano utworzenie rezerwatu przyrody[7].
Rozporządzeniem wojewody suwalskiego w 1991 roku został utworzony Obszar Chronionego Krajobrazu „Dolina Rospudy”[21].
Akcja obrony obszarów Natura 2000 w Dolinie Rospudy przed budową obwodnicy Augustowa w 2007 roku
Na spotkaniu roboczym 13 września 1996 roku w Urzędzie Wojewódzkim w Suwałkach po raz pierwszy podjęto decyzję o wybudowaniu obwodnicy Augustowa, która miała ominąć od północy miasto, przecinając południową część Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Rospudy”[22]. Nad rzeką Rospudą i przyległymi do niej torfowiskami zaprojektowano most o długości ponad 500 m[23][24]. W grudniu 2002 roku zostały podjęte kolejne prace z celem zabudowania i zagospodarowania terenu dla obwodnicy Augustowa, która stanowiłaby odcinek drogi krajowej nr 8 (Warszawa-Białystok-Suwałki-Litwa), będącej częścią trasy Via Baltica. Przeprowadzano konsultacje społeczne, zaś organizacje ekologiczne zwracały uwagę na brak analiz wielu wariantów obwodnicy oraz na braki oceny wpływu budowy drogi ponad doliną rzeki Rospudy[22].
W listopadzie 2004 roku południowa część Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Rospudy” została objęta obszarem specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Augustowska” w ramach programu Natura 2000. W lipcu 2005 roku rozpoczęto kolejne konsultacje na temat oddziaływania na środowisko planowanej budowy drogi przez torfowiska i dolinę rzeczną obszaru ochrony. W następnych latach do 2007 roku trwały postępowania administracyjne oraz administracyjnosądowe[22].
Fragment porzuconej budowy obwodnicy
Pomimo protestów środowiska ekologicznego i stanowiska Komisji Europejskiej zarzucającej władzom polskim nierozpatrzenie wariantów omijających tereny chronione oraz niejednoznaczne opracowanie wpływu prac budowlanych na środowisko[25], na początku 2007 roku rozpoczęto budowę obwodnicy Augustowa. W wyniku zagrożenia skierowania przeciw Polsce do Parlamentu Europejskiego wniosku o łamanie prawa wspólnotowego[26], co mogłoby obciążyć Polskę dużymi karami, budowę przerwano w 2008 roku.
Na początku 2009 roku południowa część Doliny Rospudy znalazła się w obszarze mającym znaczenie dla Wspólnoty: Ostoi Augustowskiej. W marcu 2009 roku rząd Polski przedstawił nową koncepcję budowy obwodnicy Augustowa, poza obszarami ochrony ptaków i siedlisk programu Natura 2000. Zakłada ona przebieg drogi krajowej nr 8 poza obszarem bagien i torfowisk – trasa ta ma przechodzić przez obszar chronionego krajobrazu „Dolina Rospudy”, jednak bardziej na północ, poniżej miejscowości Raczki[22].
W listopadzie 2009 rząd zmienił przebieg trasy Via Baltica[27].
Zobacz też
Park Krajobrazowy Góra Świętej Anny – gdzie w latach 90. miała miejsce podobna sytuacja z budową autostrady i protestami ekologów. Tam budowa autostrady przez park doszła do skutku
Przypisy
↑ abcNa podstawie interaktywnej mapy na stronie Geoserwisu.
↑Od północnej granicy gminy Filipów z gminą Dubeninki do brzegu półwyspu wcinającego się w jezioro Necko przy Rospudzie Augustowskiej.
↑Andrzej Ber: Przewodnik geologiczny – Pojezierze Suwalsko-Augustowskie. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1981, s. 175–185. ISBN 83-220-0131-2.
↑ abcSokołowski A.W Karczmarz K.. Projektowany rezerwat torfowiskowy Rospuda w Puszczy Augustowskiej. „Chrońmy Przyrodę Ojczystą”. 1988. 44, 3. s. 58–65.
↑ abcdeEwa Jabłońska, Paweł Pawlikowski: Dolina rzeki Rospudy. Stowarzyszenie „Chrońmy Mokradła”, 2003-12-31. [dostęp 2009-11-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-11)]. (pol.).
↑Pawlikowski P., Jarzombkowski F. 2009. Hammarbya paludosa – kolejny gatunek z rodziny Orchidaceae znaleziony na torfowiskach w dolinie Rospudy. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 16(1): 33-38.
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 220, poz. 2237).
↑Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. ws. gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764, s. 11813).
↑Anna Krzysztofiak, Lech Krzysztofiak, Maciej Romański: Czynna ochrona gatunków storczykowatych w rejonie Puszczy Augustowskiej. Krzywe koło Suwałk: Wigierski Park Narodowy. ISBN 83-88344-61-7. Brak numerów stron w książce
↑Rozporządzenie Nr 6/91 Wojewody Suwalskiego z dnia 2 maja 1991 r. w sprawie zasad gospodarki przestrzennej na obszarach chronionego krajobrazu i wokół jezior województwa suwalskiego (Dz. Urz. Woj. Suwalskiego z 1991 r. Nr 17, poz. 167).