Kruszyn Krajeński to wieś wykazująca znaczną dynamikę rozwoju funkcji pozarolniczej, na co wpływa oddziaływanie aglomeracji Bydgoszczy[4]. Sołectwo obejmuje zarówno tereny zabudowane na piaszczystej terasie dolinnej m.in. wzdłuż drogi krajowej nr 5 Bydgoszcz-Poznań, jak i rozległe łąki nad Notecią i Kanałem Górnonoteckim z siecią kanałów melioracyjnych (tzw. Bydgoskie Łąki Nadnoteckie). Południową granicą sołectwa jest Noteć, a na skraju południowym znajduje się Dębinek, będący wodnym węzłem (z jazami i śluzami) rozdzielającym wody z Noteci do starego koryta rzeki oraz do kanału zasilającego Kanał Bydgoski. Bardziej zurbanizowana jest północna część sołectwa, gdzie dominuje rozproszona zabudowa mieszkaniowa i handlowo-przemysłowa. Tereny sąsiadujące z drogą krajową są predestynowane dla rozwoju funkcji usługowo-produkcyjnych. W części południowej nad Notecią i Kanałem Górnonoteckim dominują łąki na torfach, umożliwiające zarówno rozwój agroturystyki, jak również prowadzenie typowej działalności rolniczej[6]. Na terenie Kruszyna funkcjonuje 9 gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha[6]. Miejscowość dysponuje dogodnymi warunkami do rozwoju budownictwa jednorodzinnego. Plan zagospodarowania przewiduje zabudowę rozproszoną na dużych działkach oraz koncentrację zabudowy wzdłuż dróg gminnych bez konieczności wytwarzania regularnej pierzei, z wykorzystaniem istniejących wysp leśnych[6].
W skład wsi wchodzą wyodrębnione przestrzennie części – przysiółki: Pod Białymi Błotami oraz Zaolzie[6].
We wsi działa Wiejski Klub Sportowy O. R. I., w którym uprawia się lekkoatletykę, piłkę nożną, tenis stołowy, łucznictwo oraz sporty gimnastyczne[6].
Historia osadnictwa na terenie Kruszyna Krajeńskiego sięga kilku tysięcy lat p.n.e., gdy po ustąpieniu lodowca i ociepleniu klimatu możliwa stała się eksploracja tego terenu przez ludzi. W miejscowości odkryto liczne znaleziska archeologiczne z okresu neolitu oraz kultury ceramiki wstęgowej[4].
W 1774 r. zbudowano Kanał Bydgoski, łączący Brdę w Bydgoszczy z Notecią w Nakle. Dla potrzeb zasilania tego kanału w wodę przekopano również kanał zasilający (niem. Speise Canal) od Dębinka przez środek Bydgoskich Łąk Nadnoteckich.
W XIX wieku we wsi nastąpił rozwój osadnictwa, zwłaszcza kolonistów niemieckich. Na ówczesnych mapach obok miejscowości Kruszyn (Kruszyn Polski) położonej na północ od drogi Bydgoszcz-Szubin pojawiła się kolonia zwana Kruszynem Niemieckim położona na północnym skraju Doliny Noteci i Kanału Górnonoteckiego. Spis miejscowości rejencji bydgoskiej z 1833 r. podaje, że we wsi Kruszyn Polski w powiecie bydgoskim mieszkało 42 osób (21 ewangelików, 21 katolików) w 4 domach[10]. Natomiast we wsi Kruszyn Niemiecki mieszkało 192 osób (wszyscy ewangelicy) w 22 domach. W pobliżu Kruszyna Polskiego znajdowała się karczma zwana Splittkrug, którą zamieszkiwało 35 osób (20 ewangelików, 15 katolików) w 6 domach[10]. Według opisu Jana Nepomucena Bobrowicza z 1846 r. wsie Kruszyn Polski, Niemiecki, posiadłość leśna Kruszyn, folwark Kruszynek oraz karczma Splittkrug należały do rządowej domeny bydgoskiej[11].
Kolejny spis miejscowości rejencji bydgoskiej z 1860 r. podaje, że w Kruszynie Niemieckim mieszkało 242 osób (239 ewangelików, 3 katolików) w 31 domach, natomiast w Kruszynie Polskim i leżącej przy nim karczmie Splittkrug – 62 osób (42 ewangelików, 20 katolików). Szkoła elementarna znajdowała się w Kruszynie Niemieckim. Miejscowość należała do parafii katolickiej i ewangelickiej w Bydgoszczy[12].
Kruszyn Polski (niem. Polnish-Kruschin) – mieszkało tu 84 osób (61 ewangelików, 23 katolików) w 12 domostwach, osobno istniała karczma (niem. SplittKrug), gdzie w 7 domach mieszkało 59 osób, w tym 41 ewangelików i 18 katolików,
Kruszyn Niemiecki (niem. Deutsch-Kruschin) – mieszkało tu 383 osób (358 ewangelików, 25 katolików) w 47 domostwach,
Kruszyn Szlachecki to Kruszyn koło Pawłówka.
W okresie zaborów przytłaczającą większość mieszkańców stanowili ewangelicy należący do gminy wyznaniowej w Cielu. W latach 80. XIX w. w Kruszynie otwarto salę modlitewną, w 1893 r. w Cielu wzniesiono zbór ewangelicki. We wsi działała również szkoła ewangelicka.
W 1895 r. przez północne obrzeża Kruszyna poprowadzono linię kolejową z Bydgoszczy do Żnina z mostem na Kanale Górnonoteckim, który zastąpił istniejącą tu wcześniej drewnianą kładkę dla pieszych[14]; przedłużenie tej linii przez Kcynię i Wągrowiec stworzyło drugą linię z Bydgoszczy do Poznania (1908). Nieopodal jeziora Jezuickiego Małego powstała stacja kolejowa na tej linii o nazwie Jasiniec Białebłota[4].
Zimą 1919 roku w okresie powstania wielkopolskiego między wsią a pobliskim Rynarzewem toczyły się zacięte walki powstańców z oddziałem Grenzschutzu oraz oddziałami niemieckimi z garnizonu bydgoskiego[15].
Dwudziestolecie międzywojenne
20 stycznia 1920 roku wieś weszła w skład odrodzonej Rzeczypospolitej. W ramach powiatu bydgoskiego powołano gminę Bydgoszcz Nadleśnictwo zwaną również Bydgoszcz-Wieś, złożoną z 12 gromad wiejskich, m.in. gromady Kruszyn Kraiński[4].
W 1921 r. w związku ze zmianą wyznaniowego charakteru szkoły w Białych Błotach na katolicką, dzieci niemieckie z tej miejscowości skierowano m.in. do szkoły ewangelickiej w Kruszynie[4].
W latach 20. z miejscowości wyjechało wielu Niemców, a na ich miejsce napływali Polacy. Zmieniał się więc skład narodowościowy, jednakże aż do 1945 r. okolice Kruszyna charakteryzowały się stosunkowo dużym odsetkiem ludności niemieckiej.
W 1938 r. powierzchnia wsi liczyła 1535 ha. Mieszkało tu 120 Polaków i 240 Niemców. Udział procentowy ludności niemieckiej (67%), przekraczał znacznie średnią dla powiatu bydgoskiego wynoszącą około 22%[4]. W przededniu wybuchu II wojny światowej wzrósł rewizjonizm mniejszości niemieckiej, na którą silnie oddziaływała propaganda nazistowska.
Okupacja niemiecka
3 i 4 września 1939 r. w trakcie wycofywania się wojsk polskich doszło w okolicy (Łochowo, Murowaniec, Prądki) do dywersji niemieckiej i ostrzeliwania żołnierzy[4]. Zajęcie miejscowości przez wojska hitlerowskie i grupy specjalne, składające się z szowinistów niemieckich, zapoczątkowało represje miejscowej ludności polskiej. Jeszcze we wrześniu 1939 r. aresztowano i rozstrzelano dwóch mieszkańców Kruszyna[4].
W okresie okupacji niemieckiej 1939–1945 miejscowość wchodziła w skład rejencji bydgoskiej, powiatu bydgoskiego (niem. Landkreis Bromberg), obwodu urzędowego Bydgoszcz-Wieś (niem. Amtsbezirk Bromberg-Land), który składał się z 15 gmin: Białe Błota, Brzoza, Ciele Jachcice, Kruszyn, Lisi Ogon, Łochowice, Łochowo, Murowaniec, Opławiec, Osowa Góra, Prądki, Prądy, Przyłęki i Zielonka[4].
31 października 1943 roku gmina wiejska Kruszyn (niem. Deutschkruschin) liczyła 1535 ha. Mieszkało tu 328 osób w 65 domach[4].
Po II wojnie światowej
Tuż po wyzwoleniu zaczęto już w styczniu 1945 r. organizować władze administracyjne. Na terenie powiatu bydgoskiego utworzono 10 urzędów gminnych, w tym gminę Bydgoszcz-Wieś, docelowo z siedzibą w Białych Błotach[4]. Do gminy tej należało 14 gromad (sołectw): Białe Błota, Brzoza, Ciele, Kruszyn Kraiński, Lisi Ogon, Łochowice, Łochowo, Murowaniec, Opławiec, Osowa Góra, Prądki, Prądy, Przyłęki i Zielonka[4].
Niemcy byli internowani i zatrudniani w polskich gospodarstwach rolnych. Gospodarstwa poniemieckie zajęli Polacy, którzy przybyli z kresów wschodnich. W miejscowości uruchomiono jednoklasową szkołę[4].
W maju 1946 r. w Kruszynie pobudowano i poświęcono figurę pod wezwaniem „Najświętszej Marii Niepokalanego Poczęcia”[4].
Podczas reformy samorządowej w 1954 r. zamiast gmin utworzono duże gromady. Powstała wtedy gromada Białebłota, która obejmowała m.in. Kruszyn Kraiński. Od 1973 r. miejscowość wchodzi w skład gminy Białe Błota, już pod nazwą Kruszyn Krajeński[4].
Okres powojenny był pomyślny dla rozwoju Kruszyna. Ludność wsi w okresie 1970–1997 niewiele się zmieniła: z 401 do 406 osób[4], natomiast intensywny rozwój rozpoczął się po 2000 r. i związany był z procesem suburbanizacji okolic Bydgoszczy. W okresie 2003–2009 ludność miejscowości powiększyła się o 61% z 530 do 851 osób[6].
Statystyka
Poniżej podano wybrane informacje statystyczne dotyczące wsi Kruszyn Krajeński na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS[16].
Narodowy Spis Powszechny 2011 odnotował 1039 mieszkańców Kruszyna Krajeńskiego. W 2013 r. działalność gospodarczą prowadziło 168 podmiotów, w tym 141 osób fizycznych, 27 osób prawnych, 10 spółek handlowych. Dominowały mikroprzedsiębiorstwa (0-9 osób). 3 przedsiębiorstwa zatrudniały powyżej 50 osób, a 5 – w granicach 10-49 osób. W latach 2008–2013 oddano do użytku 128 mieszkań – wszystkie w budownictwie indywidualnym. Stanowiło to około 8% nowych mieszkań wzniesionych w tym czasie w całej gminie.
↑ abcdefghijklmnopqGmina Białe Błota. Wczoraj – dziś – jutro, praca zbiorowa pod red. Stanisława Płotkowskiego, Urząd Gminy Białe Błota 1998, ISBN 83-87586-02-1.
↑Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy, praca zbiorowa pod red. Józefa Banaszaka, Wydawnictwo Tanan, Bydgoszcz 1996.
↑ abcdefZmiana Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania gminy Białe Błota, Urząd Gminy w Białych Błotach, maj 2010.
↑Bydgoszcz w dobie powstania wielkopolskiego, praca zbiorowa pod red. Zdzisława Grota, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, „Prace Popularnonaukowe” nr 5, Bydgoszcz 1970.
