Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Zasięg dialektów języka dolnoniemieckiego, w tym także na terenie Holandii. Dialekty dolnosaksońskie: 1.=szlezwicki, 2.=holsztyński, 3.=północnodolnosaksoński, 4.=wschodniofryzyjski, 5.=dolnosaksońskie dialekty w Holandii, 6.=westfalski, 7.=ostfalski; dialekty wschodniodolnoniemieckie: 8.=meklemburski, 9.=północnomarchijski, 10.=południowomarchijski
Język dolnoniemiecki, dialekty dolnoniemieckie, język dolnosaksoński lub dolnosaski (w języku dolnoniemieckim Nedderdüütsch lub Plattdüütsch, w języku niemieckim Niederdeutsch lub Plattdeutsch) – język germański blisko spokrewniony z językami niderlandzkim, afrykanerskim i niemieckim, często uznawany również za dialekt tego ostatniego. Wywodzi się z języka starosaksońskiego za pośrednictwem średnio-dolno-niemieckiego. Oznaczany jest kodem ISO 639-2 nds. W szerszym znaczeniu może obejmować także inne dialekty czy języki niezaliczane do wysokoniemieckich.
Mimo fundamentalnych odrębności od standardowej niemiecczyzny, od czasów powstania niemieckiej dialektologii, język dolnoniemiecki traktowany bywa jako grupa dialektów w ramach jednego wspólnego języka niemieckiego, który obecnie w dobie ratyfikacji Europejskiej karty języków regionalnych i mniejszościowych utożsamiany jest raczej z językiem wysokoniemieckim. Łączenie obu tych języków w jedną całość ma częściej wymiar polityczny i kulturowy niż językoznawczy.
Język dolnoniemiecki często bywa nazywany językiem dolnosaksońskim, tak jak jego zachodnie dialekty (pars pro toto). Jest to spowodowane tym, że wschodnie dialekty dolnoniemieckie i tak wywodzą się z dolnosaksońskich. Język dolnosaksoński w wyniku ekspansji drastycznie zwiększył swój obszar najpierw do całych północnych Niemiec, a później także i północnej Polski. To wszystko spowodowało wymarcie najpierw dialektów połabskich, a potem wszystkich słowiańskich gwar pomorskich (z wyjątkiem kaszubszczyzny i gwary słowińskiej) oraz języka pruskiego. W ten sposób powstały dialekty: meklembursko-przedniopomorski, północnomarchijski i dolnopruski[1].
Nazwę język dolnosaksoński preferują językoznawcy holenderscy, często włączający ten język (a przynajmniej jego holenderską część) do języka niderlandzkiego. Wynika to z faktu, że przez sąsiedztwo z językiem Holandii język dolnoniemiecki używany w tym kraju nabrał wiele cech typowych dla języków dolnofrankońskich. Może to również wynikać z chęci podkreślenia odrębności od języka niemieckiego i pokazania, iż język dolnoniemiecki jest bliższy dialektom dolnofrankońskim niż wysokoniemieckim. W Holandii unika się również stosowania umlautów, a cała ortografia dolnoniemiecka oparta na ortografii języka niemieckiego została zastąpiona ortografią języka niderlandzkiego.
W szerszym znaczeniu do dolnoniemieckiego mogą być zaliczone dialekty dolnofrankońskie[2][3], a nawet języki anglo-fryzyjskie, co znaczy, że wszystkie dialekty zachodniogermańskie dzieli się na dolnoniemieckie i wysokoniemieckie[4]. Często jednak przeciwstawia się dolnofrankoński dolnoniemieckiemu utożsamionemu z szeroko rozumianym dolnosaksońskim. Większość językoznawców nie zalicza jednak np. języka angielskiego do dolnoniemieckich.
Ethnologue wyróżnia podgrupę dolnosaksońsko-dolnofrankońską i nie wspomina o dolnoniemieckim[5].
Kontrowersyjny niemiecki językoznawca Theo Vennemann przedstawił teorię, według której wysokoniemiecka przesuwka spółgłoskowa miała miejsce już w I wieku p.n.e.[6], i na tej podstawie dzieli wszystkie języki germańskie na dolnogermańskie i wysokogermańskie. Jednak niewielu językoznawców podziela ten pogląd.
Dialektami zachodnimi posługuje się ludność północno-zachodnich Niemiec oraz Holandii. W Niemczech północno-wschodnich używa się dialektów wschodniodolnoniemieckich. Do dialektów tych zalicza się przede wszystkim tzw. gwary pomorskie języka dolnoniemieckiego (Pommersch), którymi obecnie posługuje się ludność Meklemburgii – Pomorza Przedniego. Dialekty dolnofrankońskie, spokrewnione z dolnosaksońskimi, stanowią obecnie język niderlandzki.
Zasięg dialektów dolnoniemieckich wg opracowania Sprach-Atlas von Nord- und MitteldeutschlandGeorga Wenkera z 1881.
W średniowieczu odmiana języka dolnoniemieckiego z miasta Lubeka służyła jako lingua francaHanzy i zyskała duże znaczenie w rejonie Morza Bałtyckiego i Norwegii. W miastach hanzeatyckich dolnoniemiecki był także językiem, w którym zapisywano dokumenty dyplomatyczne i sądowe.
Większa część zapożyczeń „niemieckich” w kaszubszczyźnie, w języku estońskim i w językach skandynawskich faktycznie nie pochodziła z języka niemieckiego, ale z języka dolnoniemieckiego. Mennonici, którzy teraz mieszkają w wielu częściach świata, mówią dialektem dolnoniemieckim (Plautdietsch), który był używany w Polsce wokół ujścia Wisły[potrzebny przypis].
Język dolnoniemiecki był używany również na części obszarów, które w 1945 roku przypadły Polsce.
Dolnoniemiecki zachował się jako język potoczny północnych Niemiec, jednak jego istnienie jest zagrożone. Od 1994 roku dolnoniemiecki jest chroniony przez Unię Europejską. W niektórych landach istnieje nawet ustawodawstwo chroniące dolnoniemiecki przed dyskryminacją, np. w Szlezwiku-Holsztynie urzędnicy są zobowiązani, aby na pisma petentów w języku dolnoniemieckim odpowiadać również po dolnoniemiecku.
Dużą trudnością w utrzymaniu języka dolnoniemieckiego przy życiu jest zasadniczo brak standardu pisanego. I choć podejmowano i podejmuje się próby utworzenia reprezentatywnego języka literackiego, wsparcie tego projektu cieszy się małym zainteresowaniem, także środowisk akademickich. Dodatkowo wydaje się, iż wariant używany w Holandii kodyfikowany jest niezależnie od części niemieckiej. Odzwierciedleniem tego jest chociażby istnienie dwóch odrębnych edycji językowych Wikipedii – dolnosaskiej holenderskiej (w języku dolnosaksońskim używanym w HolandiiNedersaksisch {Nederlaands Leegsaksisch}) i dolnoniemieckiej niemieckiej (w języku dolnoniemieckim Plattdüütsch), a każda z nich posiłkuje się inną ortografią. Z drugiej strony to właśnie Internet jest obecnie szansą na rozwój piśmiennictwa dolnoniemieckiego. W sieci pojawiają się kursy do nauki dolnoniemieckiego wspomagane nagraniami.
Swoistym standardem literackim jest Plautdietsch, odmiana dialektu dolnopruskiego o silnych wpływach języków obcych. Przetłumaczono na niego Biblię. Nie jest to jednak odmiana reprezentatywna dla całego języka dolnoniemieckiego, jego użytkownicy są rozsiani po całym świecie, składnia została wyraźnie uproszczona, a słownictwo obce zastąpiło nawet określenia używane w podstawowej komunikacji.
↑Vennemann, Theo (1994): „Dating the division between High and Low Germanic. A summary of arguments”. In: Mørck, E./Swan, T./Jansen, O.J. (eds.): Language change and language structure. Older Germanic languages in a comparative perspective. Berlin/New York: 271–303.
