Już w dzieciństwie ujawniał zamiłowanie do muzyki. Uczęszczając w Grodkowie 1775–1781 do szkoły powszechnej, śpiewał w chórze kościelnym. Od 1781 uczył się i śpiewał w szkole przy klasztorze dominikanów oraz w jezuickim Gimnazjum św. Macieja we Wrocławiu. Śpiewał tam i grał początkowo w chórze i kapeli klasztornej, następnie w chórze operowym i w orkiestrze teatralnej. W tym czasie uczył się gry na skrzypcach oraz basu cyfrowanego. Wcześnie też zaczął komponować. W 1782 w kościele św. Wojciecha we Wrocławiu został wykonany jego motetAve Maria gratiae plena na dwa głosy solowe z towarzyszeniem instrumentów.
Dysponując pięknym głosem, Elsner odnosił sukcesy jako solista; 25 marca 1785 wykonał w kościele św. Elżbiety solową partię sopranową w oratorium pasyjnym Der Tod JesuC.H. Grauna; występ ten zwrócił nań uwagę muzycznego środowiska Wrocławia. Muzykował też jako skrzypek kameralista.
Na uniwersytecie we Wrocławiu rozpoczął studia teologiczne, wkrótce potem przeniósł się na lekarskie; zamierzał je kontynuować w Wiedniu, dokąd wyjechał jako stypendysta Grodkowa jesienią 1789. Tam po długotrwałej chorobie postanowił jednak poświęcić się całkowicie muzyce i jesienią 1791 przeniósł się do Brna (Morawy) na posadę skrzypka w orkiestrze teatralnej.
Okres polski
Wiosną 1792 udał się do Lwowa, gdzie objął stanowisko kapelmistrza tamtejszego teatru. Wkrótce wystawił w nim swoje dwie opery do tekstów niemieckich (Die seltenen Brüder, Der verkleidete Sultan). Gdy Wojciech Bogusławski objął w 1795 prowadzenie niemieckiego teatru lwowskiego, Elsner został jego współpracownikiem. Odtąd zaczął komponować opery polskie do tekstów Bogusławskiego; zachowała się z nich tylko jedna: Amazonki, czyli Herminia. W tym czasie Elsner zaczął się interesować polską muzyką ludową i wplatać wątki ludowe do swoich utworów instrumentalnych (Sonata fortepianowa D-dur). W 1796 napisał trzy tria fortepianowe oparte na tematach z opery Krakowiacy i GóraleJana Stefaniego[5]. Motywy z tej opery pojawiają się również w późniejszej o niemal dekadę symfonii C-dur[6].
W latach 1795–1797 organizował we Lwowie cotygodniowe koncerty w ramach założonego przez siebie towarzystwa pn. Akademia Muzyczna. Na program koncertów składały się symfonie J. Haydna, W.A. Mozarta, P. Vranickiego, koncerty na instrumenty solowe oraz muzyka wokalna; wykonano również 3 symfonie Elsnera, które zaginęły.
Od 1798 Elsner nawiązał stosunki z wydawcami za granicą; wydał w Wiedniu u Johanna Traega 3 kwartety smyczkowe du meilleur goüt polonais[7]. W tym samym roku stworzył również Trio B-dur na fortepian, skrzypce i wiolonczelę, opublikowane w Wiedniu pod tytułem Grande Sonate pour le Clavecin avec l’accompagnement d’un Violon et Violoncelle obligé[8].
Do roku 1824 prowadził operę w Teatrze Narodowym, wzbogacając jej repertuar własnymi dziełami (30 oper i 2 balety), a z repertuaru obcego preferując operę francuską. Równocześnie prowadził własną sztycharnię nut, gdzie wydawał dzieła kompozytorów polskich. Zapoczątkowała ona powstawanie tego rodzaju przedsiębiorstw w Warszawie.
W latach 1803–1805 wydawał pierwszy w Polsce miesięcznik nutowy pt. „Wybór Pięknych Dzieł Muzycznych i Pieśni Polskich” (ukazały się 24 zeszyty). W 1805 został członkiem Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 1805–1806 brał czynny udział w Resursie Muzycznej, głównie przy organizowaniu koncertów, na których wykonywano m.in. wczesne symfonie L. van Beethovena. W latach 1802–1825 pisywał recenzje i artykuły do czasopism polskich, a w latach 1811–1819 był korespondentem lipskiej „Allgemeine Musikalische Zeitung”. W okresie 1814–1825 działał w Towarzystwie Muzyki Religijnej i Narodowej, którego był współzałożycielem. Przez wszystkie te lata rozwijał działalność pedagogiczną, ucząc śpiewu na terenie opery oraz „muzyki i śpiewania” w Szkole Dramatycznej Bogusławskiego. Potem wykładał teorię i kompozycję w prowadzonych przez siebie szkołach muzycznych: 1817–1821 w Szkole Elementarnej Muzyki i Sztuki Dramatycznej, 1821–1826 w Instytucie Muzyki i Deklamacji, czyli konserwatorium, a 1826–1831 w Szkole Głównej Muzyki, związanej wykładami z Uniwersytetem Warszawskim. Na tej uczelni wykształcił wielu polskich kompozytorów, wśród nich Fryderyka Chopina, którego uczył już od 1822. Jako nauczyciel trafnie ocenił talent Chopina, pisząc na świadectwie szkolnym: „szczególna zdatność, geniusz muzyczny”. Z Chopinem łączyły Elsnera uczucia prawdziwej przyjaźni; świadczy o tym m.in. zachowana korespondencja: 6 listów Elsnera do Chopina i 5 listów Chopina do Elsnera.
Od 1825 kształcił Ignacego Dobrzyńskiego, początkowo prywatnie, potem w latach 1826–1828 w Szkole Głównej Muzyki. Elsner w raportach egzaminacyjnych oceniał Dobrzyńskiego słowami „zdolność niepospolita”[10]. Do jego pozostałych uczniów należy również Feliks Jaroński.
W latach 1835–1839 Elsner prowadził „wyższe kształcenie głosu” w Szkole Śpiewu przy Teatrze Wielkim, którego dyrektorem był K. Kurpiński, potem uczył jeszcze śpiewu w Instytucie Guwernantek. Uniwersalizm zainteresowań Elsnera wyraził się także w jego żywym stosunku do zagadnień polskiego folkloru; zbierał materiały dotyczące muzykowania ludowego; starał się uchwycić cechy melodyczne i metrorytmiczne polskiej muzyki ludowej, szczególnie jej najstarszych przekazów, a ponadto muzyki ludów słowiańskich w ogóle. Jako kompozytor poszukiwał ideału melodii wypływającej z ducha języka polskiego z uwzględnieniem jego właściwości metrycznych i intonacyjnych. Świadczą o tym dwie rozprawy: Rozprawa o metryczności i rytmiczności języka polskiego i Rozprawa o melodii i śpiewie. Elsner był członkiem honorowym licznych towarzystw muzycznych w kraju oraz lipskiego Musikverein der Universitätskirche St. Pauli. Utrzymywał bliskie kontakty z muzykami i firmami wydawniczymi Francji, Niemiec i Austrii. W 1805 odbył dłuższą podróż artystyczną do Paryża, zatrzymując się po drodze we Wrocławiu, w Lipsku i w Offenbach. W Paryżu wykonano kilka jego utworów fortepianowych oraz kwartet; skomponował tam operę pt. Chimère et réalité do tekstu francuskiego, która została wykonana dopiero w Warszawie (1808) w polskim przekładzie.
Jak wielu wybitnych ludzi tej epoki, był Elsner członkiem masonerii: w 1814 został namiestnikiem katedry w loży Świątyni Stałości (Zur Halle der Beständigkeit), w 1820 członkiem najwyższej kapituły, a w 1821 mistrzem katedry w Świątyni Stałości.
Za zasługi na polu muzyki został odznaczony w 1823 roku Orderem Świętego Stanisława IV klasy[11]. Na jego cześć zostały wybite 3 medale: ok. 1825 (J. Majnert), 1852 (J. Herckner) i 1969 (J. Stasiński), ten ostatni staraniem Komitetu Obchodów Dni Elsnerowskich w Grodkowie.
Elsner był dwukrotnie żonaty: pierwszy raz z Klarą Abt (od 1796), która zmarła przy urodzeniu córki Karoliny (1797–1823), drugi raz zaś (od 1802) z Karoliną Drozdowską (1784–1852), czołową śpiewaczką opery warszawskiej, z którą miał trzy córki. Najmłodszą z nich była Emilia (1811–1864), późniejsza żona L. Nideckiego, właścicielka sztambucha, do którego Chopin wpisał kilka swoich utworów. Grób Elsnera znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 159-5-1)[12]. W Grodkowie w latach 1969–1995 działało Muzeum im. Józefa Elsnera, a w 1974 odsłonięto jego pomnik; tutaj także obchodzone są Dni Elsnerowskie[4].
Sumariusz moich utworów muzycznych, tłumaczenie z niemieckiego Kazimierz Lubomirski (oprac.) Alina Nowak-Romanowicz. Kraków Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1957.
Upamiętnienie
31 stycznia 1979 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Mokotów zostało nadanie imię Józefa Elsnera[19].
↑Uchwała nr 32 Rady Narodowej Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 5 grudnia 1977 r. w sprawie nadania nazw ulicom, „Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, Warszawa, dnia 31 stycznia 1978 r., nr 1, poz. 1, s. 1.
Bibliografia
Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965. Zbigniew Raszewski (red.nacz.). T. t. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973. Brak numerów stron w książce
Alina Nowak-Romanowicz: Elsner Józef Antoni Franciszek. W: Elżbieta Dziębowska: Encyklopedia muzyczna PWM. T. 3: efg część biograficzna. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1987, s. 19–32. ISBN 83-224-0344-5. OCLC165082792. (pol.).
Alina Nowak-Romanowicz. Józef Elsner 1, Monografia. Kraków, 1957.
Alina Nowak-Romanowicz. Józef Elsner 2, Dodatek nutowy / Kraków, 1957.
Henryk Opieński. Józef Elsner w świetle nieznanych listów. „Polski Rocznik Muzykologiczny” (1935).
Józef WładysławReiss, Ślązak Józef Elsner, nauczyciel Chopina. Z portretem i 2 rycinami. s. 58. Katowice, 1936.
Strumiłło, Tadeusz, Nowak-Romanowicz Alina, i Kuryłowicz Teresa, Poglądy na muzykę kompozytorów polskich doby przedchopinowskiej: Ogiński, Elsner, Kurpiński. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1960.
Hanna Wróblewska-Straus, Wanda Bogdany-Popielowa, Towarzystwo im. Fryderyka Chopina i Biblioteka Narodowa (Poland). Józef Elsner. W 120-tą rocznicę śmierci [katalog wystawy], Warszawa, Zamek Ostrogskich, 16 października–6 listopada 1974 r. Warszawa: s.n., 1974.
_(2).jpg)
