Dźwięk skrzypiec (A. Vivaldi „Zima” – Allegro non molto)model 3D skrzypiec
Skrzypce – muzycznyinstrument strunowy z grupy smyczkowych. Skrzypce są jednym z najmniejszych instrumentów z tej grupy, zarazem charakteryzują się najwyższym strojem[1].
Pudło rezonansowe skrzypiec składa się z dwóch lekko wypukłych płyt. Płyta wierzchnia często wykonana z drewna świerkowego, a spodnia z drewna jaworowego. Płyty łączą ze sobą boczki, również z drewna jaworowego. Płyty mają boczne wycięcia w kształcie litery C. Na wierzchniej płycie umieszczone są otwory rezonansowe w kształcie litery f – stąd ich potoczna nazwa: „efy”. Wierzchnia płyta wzmocniona jest belką przebiegającą pod struną G. Od wewnątrz płytę wierzchnią i spodnią rozpiera drewniany kołeczek zwany duszą (przenosi on drgania z płyty wierzchniej na spodnią). Do pudła rezonansowego przymocowana jest szyjka, na niej znajduje się bezprogowa podstrunnica, a całość kończy komora kołkowa z główką najczęściej w charakterystycznym kształcie ślimaka. Cztery struny, podparte na podstawku (zwanym też mostkiem), napinane są za pomocą kołków umieszczonych w komorze kołkowej. Skrzypkowie bardzo często w otwory zaczepienia strun (w strunniku) zakładają jednak mikrostroiki (śrubki służące do dokładnego dostrajania skrzypiec). Strunnik przymocowany jest do guzika umieszczonego w dolnej części skrzypiec przy pomocy żyłki (najczęściej plastikowej)[2].
Struny skrzypiec, niegdyś wykonywane z preparowanych jelit zwierzęcych, dziś wykonywane są z nylonu, najczęściej z owijką metalową, lub z metalu (różne stopy, gdyż ma to wpływ na brzmienie instrumentów).
Smyczek to drewniany, sprężysty pręt, wykonany najwcześniej z drewna fernambukowego, na który naciąga się końskie włosie (z ogona). Z jednej strony włosie jest umieszczone w główce smyczka (szpic), a u dołu – w żabce (zwykle drewniana – wykonana z hebanu lub innego gatunku twardego drewna, ale może być też plastikowa czy z kości słoniowej). Na końcu żabki znajduje się śrubka służąca do regulacji napięcia włosia.
Na przestrzeni dziejów budowniczowie skrzypiec – lutnicy – szukając idealnego brzmienia instrumentu, eksperymentowali z jego wymiarami i zastosowanymi materiałami (np. do dziś uważa się, iż cała tajemnica instrumentów A. Stradivariego tkwi w składnikach lakieru). Działo się tak zwłaszcza w baroku, a potem w XIX wieku.
Dla potrzeb produkcji masowej, zwłaszcza koniecznej w przypadku szkolnictwa, stworzono osiem standardowych wielkości skrzypiec – podane poniżej wartości odnoszą się do długości całego instrumentu, razem z gryfem:
Skrzypce w futerale
Wielkość
Długość
cale
cm
4/4 (pełnowymiarowe)
23 1/4
59,1
3/4
21 7/16
54,45
1/2
20 7/16
51,9
1/4
18 1/8
46,0
1/8
16 9/16
42,1
1/10
15 5/8
39,7
1/16
15
38,1
1/32
13 3/8
34,0
Instrument posiada cztery struny strojone w naturalnych kwintach do następujących dźwięków: gd¹ a¹ e² i obejmuje zakres dźwięków od g do g4 (w orkiestrze, zespole), a nawet do c5 (solo, z wykorzystaniem techniki flażoletowej)[3].
Sposób gry
Skrzypek opiera instrument na lewym ramieniu, przytrzymując głową (kładąc ją na podbródku). Lewą ręką chwyta szyjkę, palcami naciskając struny w odpowiednich miejscach dla pożądanego dźwięku. W prawej ręce zaś trzyma smyczek, który opierając o strunę przesuwa w miejscu między podstawkiem a gryfem. Taka gra określana jest arco, może także szarpać struny palcami – ten sposób to pizzicato. Jest wiele rodzajów gry smyczkiem (rodzaje artykulacji) – legato (gra ciągła), détaché, portato (smyczki oddzielane), podrzucane, podbijane, odbijane – wszystkie te umiejętności świadczą o dobrym opanowaniu gry przez skrzypka.
Również lewa ręka ma swoje specjalizacje – grę w pozycjach (od 1 do 12), sposób i jakość wibracji (ruchu palca wzdłuż struny – w celu zmiękczenia dźwięku) celność palcowa (intonacja), biegłość (szybkość stawiania palców), chwytanie wielodźwięków (dwudźwięków). Nuty zapisywane są w kluczu wiolinowym.
Podręczniki
Od XVII wieku ukazywały się podręczniki do nauki gry na skrzypcach. Dzisiaj stanowią cenne źródło informacji o dawnych instrumentach i sposobach gry. Najbardziej znany to: Leopold MozartVersuch einer gründlichen Violinschule wydanej w 1756 w Augsburgu[4]. W XVII i XVIII wieku szkoły nauki gry na skrzypcach wydali też m.in. Daniel Speer, Georg Fackl, Daniel Merck, Caspar Majer i Francesco Geminiani[5].
Historia skrzypiec
Ta sekcja od 2009-05 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
Niektórzy naukowcy przyjęli hipotezę, że początków skrzypiec należy szukać na ziemiach polskich. Ważnym dowodem są instrumenty smyczkowe znalezione na terenie Polski w trakcie badań archeologicznych: pochodzące z XI wieku gęśle z Opola, znaleziony w 1948 roku w Gdańsku pięciostrunowy instrument z XII wieku oraz sześciostrunowy instrument z XV wieku zwany fidelią płocką, wykopany w 1986 roku w Płocku.
Bezpośrednim przodkiem skrzypiec były najprawdopodobniej polskie skrzypce (niem. Polnische Geige)[7], które jako czterostrunowy instrument strojony w kwintach wspomina Martin Agricola (1545) i Michael Praetorius (1619), a które przeniknęły z Polski do Włoch.
Pierwsze użycie nazwy skrzypice można znaleźć w zabytkach literatury polskiej już z II połowy XV wieku i I połowy XVI wieku.
Pierwszy raz włoskiego terminu określającego skrzypce użyto w 1523 roku we Włoszech, w dokumencie będącym rachunkiem za wykonaną usługę za sześć skudów za naprawę trompetts et vyellon.
Pierwsze graficzne wyobrażenie skrzypiec pochodzi z malowideł w kościele św. Krzysztofa w VercelliMadonna degli aranciGaudenzio Ferrari z roku 1529.
Pierwszy znany występ z użyciem skrzypiec miał miejsce w czasie przyjęcia cesarza Karola V i króla Franciszka I przez papieża Pawła III w Bolonii w 1538.
Martin Agricola w traktacie Musica Instrumentalis Deutsch z 1528 roku opisuje szeroko używany w Polsce instrument – polnischen Geige[8].
Najstarsze skrzypce, które przetrwały do dzisiaj, zostały wykonane ok. r. 1560 w Cremonie przez Andrea Amatiego na zamówienie króla Francji Karola IX i noszą jego imię. Pochodzą z kompletu 24 skrzypiec, za które Amati został odznaczony przez króla.
Pierwsza publikacja muzyki na skrzypce pochodzi z 1581 i zawiera ówczesną francuską dworską muzykę taneczną.
Michael Praetorius w traktacie Syntagma Musicum (1619) zamieszcza ilustrację skrzypiec i – podobnie jak Agricola – używa nazwy polnische Geigen (pol. Polskie skrzypce) oraz stwierdza, że z Polski wywodzą się najwybitniejsi muzycy grający na tym instrumencie.
Okres baroku – wiek XVII i pierwsza połowa XVIII wieku – jest już okresem ogromnej popularności instrumentu. Skrzypce barokowe wyglądały nieco inaczej niż współczesne, miały nieco krótszą szyjkę, płaski i krótki gryf, struny z jelit zwierzęcych, nie używano także podbródka.
W tym okresie w całej Europie istniało wiele zakładów lutniczych produkujących skrzypce – głównie we Włoszech, Francji i Niemczech. Zajmowały się tym całe rody lutników, przekazując sobie szczegóły i tajemnice produkcji, jak np. Amati czy Guarneri.
Stradivarius
Do najsłynniejszych budowniczych skrzypiec wszech czasów należy Antonio Stradivari. Wytworzył on około 1100 egzemplarzy, z których wiele zachowało się do dziś. Skrzypce Stradivariego są przedmiotem pożądania współczesnych instrumentalistów, stać na nie jednak tylko najbogatszych, często też są własnością instytucji, fundacji lub skarbu państwa.
W ostatnim dziesięcioleciu dwudziestego wieku na publicznych aukcjach sprzedano sześć par skrzypiec pochodzących z pracowni Stradivariego. Osiągnęły one następujące ceny:
listopad 1990 – 820 000 GBP za instrument z 1720 r.
1 listopada 1994 – 501 390 USD
21 marca 1995 – 610 670 USD
20 czerwca 1995 – 604 555 USD
31 października 1995 – 219 620 USD
19 marca 1997 – 202 520 USD
18 listopada 1998 – 877 422 USD
Lutnicy polscy
W Polsce począwszy od XVI wieku działały wybitne rody lutnicze Grobliczów (Kraków) i Dankwartów (Warszawa i Wilno), kojarzone z polską szkołą lutniczą[9]. Lutnictwo rozwijało się także w innych miastach – w Gdańsku czy Poznaniu[10].
W dawnej Europie skrzypce uważane były za instrument nienadający się dla młodych kobiet, zwłaszcza z tzw. dobrych domów, co tak wyjaśnia Danuta Gwizdalanka:
Skrzypce miały deformować sylwetkę, groziły szpecącym znamieniem na podbródku, a z łopotania obszernych rękawów sukni skrzypaczek naśmiewano się w prasie. Tabuizacja skrzypiec powoli zaczęła ustępować w połowie XIX stulecia, stopniowo wzrastała więc ilość dziewcząt wybierających dla siebie ów instrument. Około 1900 roku magazyny kobiece zapewniały niespokojne matki, iż gra na skrzypcach nie narusza zasad dobrego tonu[12].
↑AndrzejA.ChodkiewiczAndrzejA., Encyklopedia muzyki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, ISBN 83-01-11390-1, OCLC34128613 [dostęp 2020-02-14]. Brak numerów stron w książce
↑JanJ.KarońJanJ., Poznaj skrzypce: co powinniśmy wiedzieć o skrzypcach, wyd. 1, Kraków: Polskie Wyd. Muzyczne, 1969. Brak numerów stron w książce
↑JerzyJ.HabelaJerzyJ., Słowniczek muzyczny, wyd. XVII, 1968, s. 177, 184–185, ISBN 83-224-0336-4.
↑Leopold Mozart Gruntowna szkoła skrzypcowa. Poznań, Stowarzyszenie Miłośników Kultury i Sztuki, 2007 – przekład wg III wydania, zatytułowanego: Gründliche Violinschule.
↑Martin Agricola: „Musica instrumentalis dedsch erste und vierte Ausgabe”. Wittemberg: reprint w „Publikation alterer praktischer und teoretischer Musik-werke...”, Jahrgang 24, band 20, Leipzig 1896, 1528, s. 204.
↑raca zbiorowa pod redakcją Patryka Frankowskiego: Polska szkoła lutnicza. Instrumenty Grobliczów i Dankwartów. Poznań: Muzeum Narodowe w Poznaniu, 2016. ISBN 978-83-64080-26-5. Brak numerów stron w książce
