Historia Kędzierzyna-Koźla – dzieje miasta, które są złożonym tematem, gdyż obejmują historię zespołu miejskiego Kędzierzyna-Koźla, który powstał w 1975 z połączenia czterech osobnych organizmów administracyjnych: Kędzierzyna, Koźla, Sławięcic i Kłodnicy.
Średniowiecze
Podzielone na spadkobierców Wygnańca Księstwo ŚląskieMonarchia Henryków Śląskich (1201-1241)Księstwo bytomskie pod panowaniem Kazimierza w latach 1303-1312 (niebieski kolor)
Tereny górnej Odry zostały zasiedlone około VIII-IX wieku przez plemiona Opolan (Opolini) i Golęszyc (Golensizi).
Nazwa Koźle pojawiła się po raz pierwszy w KroniceGalla Anonima (spisana w latach 1112-1116). Koźle było wówczas ufortyfikowanym obronnym grodem. Gród był położony w ważnym strategicznie miejscu, na skrzyżowaniu szlaków handlowych z Opawy do Opola i Wrocławia oraz z Pragi do Bytomia i Krakowa.
Rywalizacja Polski i Czech
Okres wczesnego średniowiecza był czasem rywalizacji Polski i Czech o dzielnicę śląską[1]. W 1106 doszło do spalenia Koźla, co Bolesław III Krzywousty uznał za część wojny z Czechami i pośpiesznie odbudował zniszczony gród. W 1108 doszło do bitwy z wojskami morawskimi w pobliżu Koźla[1], po której zajęto pobliski gród Racibórz. W 1133 gród Koźle został przejściowo zdobyty i spalony przez Czechów.
W 1155 odbudowane Koźle było siedzibą kasztelanii[1]. W 1245 istniała już osada Sławięcice (pisownia ówczesna: Slawentzitz – do 1936), która przed 1260 otrzymała prawa miejskie na prawie niemieckim. Jednak już w 1260 Sławięcice utraciły prawa na rzecz pobliskiego miasta Ujazd.
Około 1281 nastąpił podział księstwa opolskiego i Koźle weszło w skład księstwa bytomsko-kozielskiego (książę Kazimierz bytomski). W tym samym roku Koźle otrzymało prawa miejskie na prawie niemieckim[1]. W latach 1281–1355 Koźle znajdowało się w granicach księstwa kozielsko-bytomskiego (Piastowie śląscy)[2].
Wieś Cisowa istniała już w 1283. W 1283 wydano zezwolenie na lokowanie wsi Kędzierzyn na prawie niemieckim.
W 1303 książę Kazimierz bytomski zdecydował się wydzielić swoim dorastającym synom własne dzielnice, co dodatkowo przyczyniło się do zmniejszenia znaczenia i tak już niewielkiego państewka – młodszy Władysław otrzymał wówczas Koźle.
W zapiskach z 1303 znajduje się informacja o istnieniu wsi Kłodnica.
19 lutego 1327 książę Władysław bytomski złożył w Opawiehołd lenny królowi czeskiemuJanowi Luksemburskiemu. W celu znalezienia środków na zrównoważenie budżetu książę bytomski rozpoczął wyprzedaż swojego dziedzictwa. Najpierw w 1334 zastawił za cztery tysiące grzywien srebra księciu raciborskiemuLeszkowi księstwo kozielskie, z tym jednak zastrzeżeniem, że w przypadku jego bezpotomnej śmierci Koźle na powrót ma wrócić w granice księstwa bytomskiego. W 1336 Koźle powróciło do księstwa bytomskiego – książę Władysław bytomski wydzielił wówczas tę dzielnicę najstarszemu synowi Kazimierzowi, a po jego śmierci w 1342 kolejnym księciem kozielskim został jego młodszy brat Bolesław bytomski.
W 1355 po śmierci księcia Bolesława bytomskiego księstwo bytomsko-kozielskie zostało podzielone pomiędzy najbliższych krewnych książąt i cieszyńskich. W okresie tych ciężkich sporów mieszczanieKoźla złożyli hołd lenny księżnej Beatrycze, córce zmarłego księcia Władysława Bytomskiego.
Ostatecznie Koźle z terenami okolicznymi przypadło książętom z linii Piastów oleśnickich – książę Konrad I oleśnicki.
Przed 1373 w Koźlu osiedlili się pierwsi Żydzi (zajmowali się działalnością kredytową). Najwcześniejsze zapiski o wsi Rogi pochodzą z 1339.
W 1509 jego syn, Wilhelm von Riesenberg sprzedał księstwo kozielskie księciu opolskiemu Janowi Dobremu. Jan II nigdy się nie ożenił i nie miał następców. Powodem według wiarygodnych źródeł była impotencja.
Ostatni opolski Piast Jan II Dobry umarł bezpotomnie 27 marca 1532 w Raciborzu, a został pochowany w kościele św. Krzyża w Opolu. Po jego śmierci księstwo opolsko-raciborskie dostało się w całości w ręce margrabiegoJerzego Hohenzollerna (wyraził na to zgodę Ferdynand I Habsburg).
W pierwszej połowie XVI wieku Koźle posiadało 18 okolicznych wsi i 2 folwarki. Miasto Koźle posiadało około 170 domów i 1000 mieszkańców. Przeważała ludność polska.
W 1559 cesarz Ferdynand I Habsburg wydał edykt nakazujący Żydom opuszczenie terenów dziedzicznych Habsburgów. W 1563 zakazano tolerowania Żydów w mieście Koźle i na jego przedmieściach.
W 1563 Johann von Oppersdorff zakupił Koźle. W ten sposób Koźle przestało być miastem książęcym, a zaczęło być prywatnym.
Na początku XVII wieku Koźle liczyło 235 domów i 1800 mieszkańców. W mieście znajdował się murowany dwupiętrowy ratusz. W latach 1562–1572 odbudowano zamek kozielski, którego mury obronne (w tym wieża i baszta obronna) były otoczone dwoma fosami.
W 1617 miasto Koźle z terenami przyległymi zostało sprzedane Andrzejowi Kochcickiemu.
W 1637 król PolskiWładysław IV Waza zwrócił się do cesarza Ferdynand III Habsburg z żądaniem spłaty zaległych posagów żon zmarłego Zygmunta Wazy. Ostatecznie w 1645 zawarto porozumienie i na 50 lat do Polski przyłączono księstwo opolsko-raciborskie z dobrami kozielskimi. W 1666 po spłacie zaległego długu księstwo powróciło do Habsburgów.
Austriacka Twierdza Koźle
Widok miasta w I poł. XVIII w. – rysunek Wernhera
W 1739 kolejny pożar zniszczył większość zabudowy Koźla[2]. Odbudowę miasta ograniczały wybudowane przez Austriaków umocnienia. Utworzono Twierdzę Koźle, która była austriacką twierdzą drugiej klasy. Wokół całego miasta wybudowano umocnienia ziemne (wał ziemny, mur i rów) w kształcie gwiazdy ośmioramiennej. Prace budowlane nie zostały ukończone.
W 1735 ziemie kozielskie przekazano hrabiemu Ferdinandowi von Plettenbergowi. W XVIII wieku Koźle podlegało inspekcji podatkowej w Prudniku[3].
Wojna o sukcesję austriacką (1740-1748)
W 1741 podczas wojny o sukcesję austriackąKoźle zostało zajęte przez wojska pruskie[2]. W 1743 postanowiono wybudować w Koźlu nową twierdzę[4]. Wyburzono austriackie fortyfikacje i rozpoczęto budowę nowych na kształcie gwiazdy pięcioramiennej.
II wojna śląska (1744-1745)
Podczas II wojny śląskiej w 1745 Koźle zostało przejściowo zdobyte przez Austriaków. Miasto zostało odbite po miesięcznym oblężeniu. Bombardowanie zniszczyło większość domów.
W 1746 w Koźlu znajdowała się wartownia pocztowa, podlegająca pod urząd pocztowy w Prudniku. Między Prudnikiem i Koźlem działała poczta wozowa[5].
W 1783 Kłodnica liczyła 383 mieszkańców, Rogi liczyły 222 mieszkańców, Kędzierzyn liczył 166 mieszkańców, a Lenartowice liczyły zaledwie 99 mieszkańców[4].
W 1787 w Koźlu było prawie 200 domów. W mieście mieszkało 1710 cywilów (w tym 30 Żydów i 1300 wojskowych[4].
W latach 1792–1821 wybudowano Kanał Kłodnicki, który pobudził rozwój gospodarczy okolic Koźla.
W 1845 uruchomiono linię kolejowąOpole – Gliwice (stacja kolejowa w Kędzierzynie nazywała się wówczas Koźle-Kędzierzyn). Przyśpieszyło to rozwój gospodarczy całego regionu[6].
W 1846 w Koźlu było 234 domów i 2515 mieszkańców. Na obrzeżach miasta istniało 8 hut i walcowni żelaza, tartak parowy, 60 młynów wodnych, 33 wiatraki itd. Ważnym ośrodkiem przemysłowym były wówczas Sławięcice i Blachownia.
Po Kanale Kłodnickim kursowało rocznie ponad 1000 statków, przewożąc głównie towary Gliwic do manufaktury w Sławięcicach oraz do składnicy towarów żelaznych utworzonej u ujścia Kanału do Odry. W 1861 wybudowano bocznicę kolejową do przystani przy Kanale Kłodnickim.
Pod względem wyznaniowym w 1861 w Koźlu mieszkało: 2195 katolików, 475 ewangelików i 181 osób wyznania mojżeszowego.
Kędzierzyn/Pogorzelec (niem. Kandrzin/Pogorzelletz)
365
621
810
Rogi (niem. Rogau)
608
657
752
Cisowa (niem. Czissowa)
515
582
638
Lenartowice (niem. Lenartowitz)
218
282
367
Kol. Sławięcice (niem. Col. Slawentitz)
245
278
336
Miejsce (niem. Mesce)
208
255
307
Kuźniczka (niem. Kuschnitzka)
167
188
217
W 1873 nastąpiła likwidacja twierdzy kozielskiej, co umożliwiło rozwój gospodarczy Koźla[6]. Jednak Koźle nie było już w stanie dogonić sąsiedniego Kędzierzyna, który miał połączenia kolejowe z Gliwicami, Opolem, Nysą i Raciborzem. Kędzierzyn bardzo szybko rozwinął się z wioski w kolejową osadę. W latach 1880–1890 wybudowano most nadziemny nad torami.
W 1902 rozrastający się Kędzierzyn wchłonął wioskę Pogorzelec. W 1910 w Kędzierzynie żyło 3552 mieszkańców, w Kłodnicy 3709 mieszkańców, w Sławięcicach 1252 mieszkańców, a w Koźlu 7832 mieszkańców.
W 1915 w Kędzierzynie wybudowano nowy dworzec kolejowy.
I wojna światowa
I wojna światowa nie dotknęła bezpośrednio miasta, jednak wielu z tutejszych mieszkańców walczyło w szeregach armii niemieckiej.
Rewolucja listopadowa 1918 w Cesarstwie Niemieckim i utworzenie Republiki Weimarskiej znalazły przychylny oddźwięk na Śląsku. W Koźlu doszło do rozruchów i uwolniono niektórych więźniów z tutejszego więzienia. Utworzono Radę Żołnierską (niem. Soldatenrat) i Radę Robotniczą (niem. Arbeiterat), a następnie patrole republikańskiej straży żołnierskiej rozpoczęły patrolowanie powiatu dla zapewnienia porządku. Kozielska Rada Żołnierzy należała do najbardziej lewicowej na Śląsku, dlatego dowództwo niemieckiej armii rozwiązało tę Radę w czerwcu 1919.
Symboliczną linię podziału narodowościowego w powiecie kozielskim wyznaczała rzeka Odra. Nastroje propolskie panowały na prawym wschodnim brzegu rzeki, a nastroje proniemieckie na lewym zachodnim brzegu. Teren ten był w znacznym stopniu zgermanizowany. Poza uaktywnieniem się grupy narodowej polskiej i niemieckiej z żądaniami utworzenia samodzielnego państwa wystąpili Górnoślązacy. Pomysł utworzenia śląskiej autonomii w ramach państwa pruskiego przedstawiono 8 grudnia 1918 w Kędzierzynie.
Wzrost społecznych napięć doprowadził do wprowadzenia 6 marca 1919 stanu oblężenia w powiecie kozielskim.
Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska, na skutek niemieckiego terroru i represji, oraz masakry w Mysłowicach postanowiła zbrojnie rozstrzygnąć spory na swoją korzyść. W tym celu wyznaczono termin wybuchu powstania na noc z 22 na 23 czerwca 1919. Później decyzję zmieniono, jednak nowe rozkazy nie zdołały dotrzeć do wszystkich terenowych komórek na czas. W rejonie Koźla doszło wówczas do starcia z niemiecką policją Grenzschutz Ost (zginęło 3 powstańców).
W lutym 1921 niemieccy bojówkarze odbili z kozielskiego więzienia aresztowanych przez aliantów 17 Niemców, których zatrzymano za naruszanie porządku publicznego.
W ostatnim tygodniu przed plebiscytem na Śląsk zaczęli masowo napływać niemieccyemigranci, którzy wcześniej wyemigrowali w inne rejony Niemiec za pracą. Wniosek o możliwość głosowania przez emigrantów z Górnego Śląska złożyła strona polska.
Plebiscyt
Plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się 20 marca 1921. W powiecie kozielskim nie doszło do żadnych incydentów.
Wyniki plebiscytu w powiecie kozielskim
Powiat
Za Polską w %
Za Niemcami w %
Emigranci
Koźle
25,1
74,9
18,4
III powstanie śląskie
Pociąg wykolejony przez powstańców pod Kędzierzynem
Siły niemieckie liczyły około 3500 dobrze uzbrojonych ludzi dowodzonych przez kpt. Maya i kpt. hrabiego von Matuschkę.
3 maja 1921 polscy powstańcy zajęli na kilka godzin miasto i dworzec kolejowy w Kędzierzynie, nie zdołali jednak utrzymać swoich pozycji[9].
Bitwa o Kędzierzyn
6 maja 1921 Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych rozkazała dwóm pułkom rozpocząć natarcie z zadaniem zajęcia Kędzierzyna. Z Sośnicowic wyruszył 2 pułk piechoty wojsk powstańczych im. T. Kościuszki dowodzony przez kpt. Pawła Cymsa. Rozpoczął on ciężkie walki usiłując przedrzeć się do Kędzierzyna od strony Bierawy, Starego Koźla i Pogorzelca. Równocześnie z Łabęd wyruszył 1 katowicki pułk piechoty im. J.Piłsudskiego dowodzony przez ppor. W. Fojkisa.
7 maja 1921 siły powstańcze atakujące od wschodu zajęły Sławięcice i Blachownię. Lokalne oddziały powstańcze natarły na północny zachód, zdobywając Raszową i Januszkowice. Na południu trwały ciężkie walki w rejonie Starego Koźla.
8 maja 1921 oddziały powstańcze zdobyły Leśnicę i usiłowały kontynuować natarcie w kierunku Zdzieszowic.
Powstańcy stracili ogółem 39 zabitych i 145 rannych. Niemcy stracili około 150 zabitych i rannych. Powstańcy zdobyli duże zapasy żywności, tabor kolejowy, 700 karabinów, 20 karabinów maszynowych, kilka granatników i granaty.
W dniach 21-26 maja 1921 doszło do największej bitwy powstania, bitwy o Górę Św. Anny.
4 czerwca 1921 niemieckie oddziały przeszły do kontrofensywy, zdobywając Koźle-Port, Kłodnicę i Kędzierzyn[10]. Aby opóźnić niemieckie natarcie w kierunku na Gliwice, powstańcy wysadzili w powietrze mosty w Sławięcicach na rzece Kłodnica. Ogółem wysadzono dziewięć mostów.
Kędzierzyn/Pogorzelec (niem. Kandrzin/Pogorzelletz)
4024
5471
Kłodnica (niem. Klodnitz)
3736
4123
Sławięcice (niem. Slawentitz)
2405
2338
Koźle-Rogi (niem. Cosel-Rogau)
1042
1140
Cisowa (niem. Czissowa)
998
1207
Blachownia (niem. Blechhammer)
901
961
Lenartowice (niem. Lenartowitz)
615
753
Miejsce (niem. Mesce)
372
340
Wielki kryzys gospodarczy 1929-1933 zahamował rozwój gospodarczy tutejszego przemysłu.
III Rzesza
W latach 1933–1937 narodowi socjaliści przeprowadzili na Śląsku Opolskim kampanię zmian nazw geograficznych o słowiańskim brzmieniu na „bardziej niemieckie”. Działania takie przeprowadzono również w powiecie kozielskim.
W Sławięcicach znajdowało się dowództwo dywersyjnej grupy operacyjnej SS, która przeprowadziła w nocy z 31 sierpnia na 1 września 1939 rzekomo „polski atak” na przygraniczny niemiecki urząd celny.
Na potrzeby budowy zakładów i utrzymania produkcji rozpoczęto w 1940 tworzenie rozległej sieci różnego rodzaju obozów, położonych w pasie od Blachowni przez Kędzierzyn i Azoty do Bierawy. Skoncentrowano tutaj około 35 000 ludzi uwięzionych w różnych obozach.
W wyniku masowych bombardowań tutejsze zakłady chemiczne zostały zniszczone. W dniach 21/22 stycznia 1945 przeprowadzono ewakuację zakładów i obozów przymusowej pracy.
W Polsce Ludowej
Okupacja radziecka
W dniach 23/24 stycznia 1945 Armia Czerwona zajęła Sławięcice. Po dalszych walkach 31 stycznia 1945 zajęła Kędzierzyn (dokonały tego oddziały 21 Armii 1 Samodzielnego Korpusu Kawalerii Gwardii 1 Frontu Ukraińskiego, którym w parku miejskim wzniesiono Pomnik Wdzięczności[14]) i Kłodnicę. W wyniku „operacji opolskiej” 18 marca 1945 Koźle zostało zajęte przez oddziały 13 i 314 Dywizji Piechoty 43 Korpusu Piechoty 59 Armii 1 Frontu Ukraińskiego (na pamiątkę tego wydarzenia przy ul. Piastowskiej wzniesiono Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej). W walkach poległo 142 żołnierzy radzieckich[14].
21 marca 1945 rozpoczęło się przejmowanie od Armii Czerwonej obiektów gospodarczych w powiecie kozielskim. Rosjanie przed wycofaniem się przeprowadzili całkowity demontaż urządzeń i aparatury zakładów chemicznych (zniszczenia osiągnęły poziom 100%) i innych lokalnych zakładów przemysłowych. Pozostałe urządzenia wywieźli Polacy do odbudowywanych zakładów chemicznych w Oświęcimiu, Chorzowie i Tarnowie.
Napływowi nowych osadników (m.in. z Kresów Wschodnich) towarzyszyły przymusowe wysiedlenia ludności niemieckiej. Pierwsi polscy osadnicy przybyli do Koźla pod koniec kwietnia 1945. W początkach lipca rozpoczęło się wysiedlanie do Niemiec mieszkańców narodowości niemieckiej. Pierwszą grupę poprowadzono pieszo do Prudnika, skąd w wagonach towarowych zostali przewiezieni do Zgorzelca[16].
↑A. Konieczny, Śląsk a wojna powietrzna lat 1940–1944, Wrocław 1998.
↑ abRada Ochrony Pomników Walki iR.O.P.W.MęczeństwaRada Ochrony Pomników Walki iR.O.P.W., „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939- 1945”, Sport i Turystyka, 1988, s. 488, ISBN 83-217-2709-3.
↑Dane Urzędu Statystycznego w Opolu (roczniki statystyczne).
Bibliografia
Gall Anonim, Kronika Polska, polski przekład, tł. R. Grodecki, M. Plezia, Wrocław 1989 (kilka wydań)
Janusz Bogdanowski: „Twierdza Koźle. Problem planu w świetle systemu kleszczowego szkoły staropruskiej i szkoły Arad”. W: Studia i Materiały do Historii Sztuki Wojennej, t. 12, Cz. 1, Warszawa 1966, strony 153-162.
Grzegorz Bukal: „Gerhard Cornelius Walrave i holendersko-pruska fortyfikacja na ziemiach polskich”. W: Niderlandyzm w sztuce polskiej. PWN, Warszawa 1995, strony 351-363.
Karol Jonca: „Wielka Armia Napoleona w kampanii 1807 roku pod Koźlem”. Instytut Śląski w Opolu. Opole 1997.
Ryszard Pacułt: Kędzierzyn-Koźle. Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza RSW „Prasa-Książka-Ruch”, 1981.
Ryszard Pacułt, Zyta Zarzycka: Twierdza Kozielska. Kędzierzyn-Koźle: Urząd Miasta Kędzierzyn-Koźle, 1997. Brak numerów stron w książce
Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląski w Opolu, praca zbiorowa pod redakcją Edwarda Nycza i Stanisława Senfta „Kędzierzyn-Koźle. Monografia Miasta”. Opole 2001.
Ryszard Kasza: Ulicami Prudnika z historią i fotografią w tle. Przemysław Birna, Franciszek Dendewicz, Piotr Kulczyk. Prudnik: Powiat Prudnicki, 2020. ISBN 978-83-954314-5-6.
Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!
.png)
