Groszek

Groszek

Groszek leśny – gatunek typowy rodzaju
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bobowce
Rodzina	bobowate
Podrodzina	bobowate właściwe
Rodzaj	groszek
Nazwa systematyczna
Lathyrus L. Sp. Pl. 729. 1753
Typ nomenklatoryczny
Lathyrus sylvestris L.[3]
Synonimy Anurus C.Presl Aphaca Mill. Astrophia Nutt. Athyrus Neck. Cicercula Medik. Clymenum Mill. Graphiosa Alef. Konxikas Raf. Lastila Alef. Lathyroides Heist. ex Fabr. Lathyros St.-Lag. Menkenia Bubani Navidura Alef. Nissolia Mill. Ochrus Mill. Orobus L. Oxypogon Raf. Pisum L. Platystylis Sweet Spatulima Raf. Vavilovia Fed.[4]

Morfologia groszku łąkowego

Groszek pachnący

Kwiat groszku bulwiastego

Groszek siewny

Groszek (Lathyrus L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny bobowatych (motylkowatych). Należy do niego około 160^[5] do 180 gatunków (w szerszym ujęciu obejmującym gatunki tradycyjnie wyodrębniane w rodzaju groch Pisum)^[4].

Rodzaj najbardziej zróżnicowany jest w strefie umiarkowanej półkuli północnej. Zasięg rodzaju obejmuje poza tym Amerykę Południową i Afrykę^[4]. W Polsce występuje 15 gatunków rodzimych i trwale zadomowionych^[6]. Rośliny te rosną zarówno w podmokłych, jak i suchych zbiorowiskach trawiastych, na wydmach, w zaroślach i lasach. Wiele gatunków jest uprawianych. Do popularnych roślin ozdobnych należą groszek pachnący i szerokolistny, z kolei ważną rośliną jadalną i pastewną, uprawianą od neolitu, jest groszek siewny^[5]. Nasiona niektórych gatunków (w tym także jadalnego groszku siewnego) zawierają trujący alkaloid powodujący latyryzm^[7][8].

Zaliczany tu w szerokim ujęciu rodzaju groch zwyczajny (jako Lathyrus oleraceus)^[4] jest ważną rośliną warzywną^[9].

Rozmieszczenie geograficzne

Gatunki z tego rodzaju występują w ogromnej większości na półkuli północnej w strefie umiarkowanej^[5], głównie w zachodniej Azji i Europie (54 gatunki), poza tym w Ameryce Północnej, mniej licznie reprezentowane są we florze Ameryki Południowej (sięgając wzdłuż Andów po Ziemię Ognistą)^[5]. W Azji wschodniej, w Chinach jako rodzime występuje 15 gatunków^[10]. W Afryce przedstawiciele rosną w północnej części (w basenie Morza Śródziemnego) oraz w strefie międzyzwrotnikowej na obszarach górskich^[9][4].

Gatunki rodzime we florze Polski^[6]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[6], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[4]

• groszek błotny Lathyrus palustris L.
• groszek czerniejący Lathyrus niger (L.) Bernh.
• groszek kosmatostrąkowy Lathyrus hirsutus L.
• groszek leśny Lathyrus sylvestris L.
• groszek łąkowy Lathyrus pratensis L.
• groszek nadmorski Lathyrus maritimus (L.) Bigelow ≡ Lathyrus japonicus Willd.
• groszek różnolistny Lathyrus heterophyllus L.
• groszek skrzydlasty, g. skrzydlaty Lathyrus montanus Bernh. ≡ Lathyrus linifolius (Reichard) Bässler
• groszek szerokolistny Lathyrus latifolius L.
• groszek wielkoprzylistkowy Lathyrus pisiformis L.
• groszek wiosenny Lathyrus vernus (L.) Bernh.
• groszek wschodniokarpacki Lathyrus laevigatus (Waldst. & Kit.) Gren

Gatunki będące w Polsce antropofitami, zadomowione i przejściowo dziczejące^[6]

• groszek bezlistny Lathyrus aphaca (L.) DC. – antropofit lokalnie zadomowiony^[11]
• groszek bladożółty Lathyrus ochrus L. – efemerofit
• groszek bulwiasty Lathyrus tuberosus L. – antropofit zadomowiony
• groszek cieciorkowaty Lathyrus cicera L. – efemerofit
• groszek liściakowy Lathyrus nissolia L. – antropofit zadomowiony
• groszek niepozorny Lathyrus inconspicuus L. – efemerofit
• groszek pannoński Lathyrus pannonicus (Jacq.) Garcke – antropofit zadomowiony
• groszek siewny, g. zwyczajny Lathyrus sativus L. – efemerofit

Morfologia

Pokrój

Rośliny zielne, jednoroczne i byliny. Łodyga u większości gatunków pnąca się, u niektórych prosta, zwykle oskrzydlona. Osiąga do 2 m długości lub więcej^[5].

Liście

Pierzastozłożone, o szczytowej parze listków często przekształconych w wąsy czepne. Listki od jajowatych poprzez podługowate, lancetowate do równowąskich w liczbie do 10, ale u niektórych gatunków zredukowane i funkcję asymilacyjną pełnią liściaki – spłaszczone ogonki liściowe. Rzadko liście pojedyncze, trawiaste^[5]. Przylistki strzałkowate, zwykle mniejsze od listków, ale u niektórych gatunków okazałe^[10].

Kwiaty

Motylkowe, wyrastają w gronach z kątów liści, grona liczą do 12 kwiatów. Działki w liczbie 5 równej długości tworzą kielich dzwonkowaty lub dwuwargowy. Płatki korony różnobarwne i zróżnicowane. Dwa dolne płatki tworzą tzw. łódeczkę, dwa boczne zaokrąglone skrzydełka, a piąty wzniesiony jest do góry tworząc żagielek. Żagielek może być szeroko rozpostarty lub z brzegami podwiniętymi. Wewnątrz kwiatu, a ściślej w łódeczce, znajduje się jeden słupek z jedną, górną zalążnią zawierającą wiele zalążków oraz 10 pręcików, z których dziewięć zrośniętych jest nitkami tworząc rurkę, jeden pręcik zaś jest wolny^[5].

Owoce

Bocznie ścieśnione lub cylindryczne strąki^[10][5].

Systematyka

Rodzaj tradycyjnie wyodrębniany w plemieniu obejmującym poza tym rodzaje: soczewica (Lens), groch (Pisum), Vavilovia i wyka (Vicia). Z analiz molekularnych wynika, że tradycyjny podział taksonomiczny w obrębie tego plemienia nie odzwierciedla powiązań filogenetycznych. W obrębie rodzaju groszek (Lathyrus) zagnieżdżony jest rodzaj groch (Pisum) tworzący klad wspólnie z gatunkami z basenu Morza Śródziemnego – Lathyrus gloeosperma, L. neurolobus i L. nissolia. Podobnie w tym rodzaju zagnieżdżony jest obejmujący dwa gatunki rodzaj Vavilovia. W efekcie V. formosa (Stev.) Fed. ≡ Pisum formosum (Stev.) Alef. i V. aucheri (Jaub. & Spach) Fed. ≡ Pisum aucheri Jaub. & Spach. Z kolei zaliczany tradycyjnie do rodzaju groszek gatunek Lathyrus saxatilis (Vent.) Vis. jest zagnieżdżony w obrębie rodzaju wyka (Vicia) i klasyfikowany powinien być jako Vicia saxatilis (Vent.) Tropea^[12].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Jeden z rodzajów podrodziny bobowatych właściwych Faboideae w rzędzie bobowatych Fabaceae s.l.^[2] W obrębie podrodziny należy do plemienia Fabeae^[13].

Pozycja systematyczna według systemu Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Fabanae R. Dahlgren ex Reveal, rząd bobowce (Fabales Bromhead), rodzina bobowate (Fabaceae Lindl.), rodzaj groszek (Lathyrus L.)^[14].

Wykaz gatunków^[4][15][16]

• Lathyrus acutifolius Vogel
• Lathyrus alamutensis Mozaff., Ahavazi & Charkhch.
• Lathyrus alpestris (Waldst. & Kit.) Kit. – groszek alpejski
• Lathyrus amphicarpos L.
• Lathyrus angulatus L.
• Lathyrus anhuiensis Y.J.Zhu & R.X.Meng
• Lathyrus annuus L.
• Lathyrus apenninus F.Conti
• Lathyrus aphaca L. – groszek bezlistny
• Lathyrus armenus (Boiss. & A.Huet) Čelak.
• Lathyrus articulatus L.
• Lathyrus atropatanus (Grossh.) Širj.
• Lathyrus aureus (G.Lodd. ex Drapiez) D.Brândză – groszek złocisty
• Lathyrus basalticus Rech.f.
• Lathyrus bauhini P.A.Genty
• Lathyrus belinensis Maxted & Goyder
• Lathyrus berteroanus Colla
• Lathyrus biflorus T.W.Nelson & J.P.Nelson
• Lathyrus bijugus Boiss. & Noë
• Lathyrus binatus Pančić
• Lathyrus bitlisicus Peşmen & Güner
• Lathyrus blepharicarpos Boiss.
• Lathyrus boissieri Širj.
• Lathyrus brachycalyx Rydb.
• Lathyrus brachyodon Murb.
• Lathyrus brachypterus Čelak.
• Lathyrus brownii Eastw.
• Lathyrus cabrerianus Burkart
• Lathyrus campestris Phil.
• Lathyrus cassius Boiss.
• Lathyrus caudatus C.F.Wei & H.P.Tsui
• Lathyrus chloranthus Boiss. & Balansa
• Lathyrus chrysanthus Boiss.
• Lathyrus cicera L. – groszek cieciorkowaty
• Lathyrus ciliatidentatus Czefr.
• Lathyrus cilicicus Hayek & Siehe
• Lathyrus ciliolatus Sam. ex Rech.f.
• Lathyrus cirpicii Güneş
• Lathyrus cirrhosus Ser.
• Lathyrus clymenum L.
• Lathyrus colchicus Lipsky
• Lathyrus crassipes Gillies ex Hook. & Arn.
• Lathyrus cyaneus (Steven) K.Koch
• Lathyrus czeczottianus Bässler
• Lathyrus davidii Hance
• Lathyrus decaphyllus Pursh
• Lathyrus delnorticus C.L.Hitchc.
• Lathyrus dielsianus Harms
• Lathyrus digitatus (M.Bieb.) Fiori
• Lathyrus elegans Vogel
• Lathyrus elongatus (Bornm.) Širj.
• Lathyrus emodi (Wall. ex Fritsch) Fritsch ex T.Durand & B.D.Jacks.
• Lathyrus eucosmus Butters & H.St.John
• Lathyrus filiformis (Lam.) J.Gay
• Lathyrus fissus Ball
• Lathyrus frolovii Fisch. ex Rupr.
• Lathyrus fulvus (Sm.) Kosterin
• Lathyrus glandulosus Broich
• Lathyrus gloeosperma Warb. & Eig
• Lathyrus gmelinii (Fisch. ex Ser.) Fritsch
• Lathyrus golanensis O.Cohen & Plitmann
• Lathyrus gorgoni Parl.
• Lathyrus graminifolius (S.Watson) T.G.White
• Lathyrus grandiflorus Sm. – groszek wielkokwiatowy
• Lathyrus grimesii Barneby
• Lathyrus hallersteinii Baumg.
• Lathyrus hasslerianus Burkart
• Lathyrus heterophyllus L. – groszek różnolistny
• Lathyrus hierosolymitanus Boiss.
• Lathyrus hirsutus L. – groszek kosmatostrąkowy
• Lathyrus hirticarpus Mattatia & Heyn
• Lathyrus hitchcockianus Barneby & Reveal
• Lathyrus holochlorus (Piper) C.L.Hitchc.
• Lathyrus hookeri G.Don
• Lathyrus humilis (Ser.) Fisch. ex Spreng.
• Lathyrus hygrophilus Taub.
• Lathyrus inconspicuus L. – groszek niepozorny
• Lathyrus incurvus (Roth) Willd. – groszek odgięty
• Lathyrus japonicus Willd. – groszek nadmorski
• Lathyrus jepsonii Greene
• Lathyrus karsianus P.H.Davis
• Lathyrus ketzkhovelii Avazneli
• Lathyrus komarovii Ohwi
• Lathyrus krylovii Serg.
• Lathyrus laetivirens Greene ex Rydb.
• Lathyrus laevigatus (Waldst. & Kit.) Gren. – groszek wschodniokarpacki
• Lathyrus lanszwertii Kellogg
• Lathyrus latidentatus Elenevsky
• Lathyrus latifolius L. – groszek szerokolistny
• Lathyrus laxiflorus (Desf.) Kuntze
• Lathyrus layardii Ball ex Boiss
• Lathyrus ledebourii Trautv.
• Lathyrus lentiformis Plitmann
• Lathyrus leptophyllus M.Bieb.
• Lathyrus libani Fritsch
• Lathyrus linearifolius Vogel
• Lathyrus linifolius (Reichard) Bässler – groszek skrzydlasty
• Lathyrus littoralis (Nutt.) Endl. ex Walp.
• Lathyrus lomanus I.M.Johnst.
• Lathyrus lycicus Boiss. & Heldr.
• Lathyrus macropus Gillies ex Hook. & Arn.
• Lathyrus macrostachys Vogel
• Lathyrus magellanicus Lam.
• Lathyrus marmoratus Boiss. & Balansa
• Lathyrus meridensis Pittier
• Lathyrus miniatus M.Bieb. ex Steven
• Lathyrus mulkak Lipsky
• Lathyrus multiceps Clos
• Lathyrus multijugus (Ledeb.) Czefr.
• Lathyrus nervosus Lam.
• Lathyrus neurolobus Boiss. & Heldr.
• Lathyrus nevadensis S.Watson
• Lathyrus niger (L.) Bernh. – groszek czerniejący
• Lathyrus nigrivalvis Burkart
• Lathyrus nissolia L. – groszek liściakowy
• Lathyrus nitens Vogel
• Lathyrus nivalis Hand.-Mazz.
• Lathyrus numidicus Batt.
• Lathyrus ochroleucus Hook.
• Lathyrus ochrus (L.) DC. – groszek bladożółty
• Lathyrus odoratus L. – groszek pachnący
• Lathyrus oleraceus Lam. – groch zwyczajny
• Lathyrus pallescens (M.Bieb.) K.Koch
• Lathyrus palustris L. – groszek błotny
• Lathyrus pancicii (Jurišić) Adamović
• Lathyrus pannonicus (Jacq.) Garcke – groszek pannoński
• Lathyrus paraguariensis Hassl.
• Lathyrus paranensis Burkart
• Lathyrus parodii Burkart
• Lathyrus pauciflorus Fernald
• Lathyrus pisiformis L. – groszek wielkoprzylistkowy
• Lathyrus plitmannii Greuter & Burdet
• Lathyrus polyphyllus Nutt.
• Lathyrus pratensis L. – groszek łąkowy
• Lathyrus pseudocicera Pamp.
• Lathyrus pubescens Hook. & Arn.
• Lathyrus pusillus Elliott
• Lathyrus pygmaeus Gomb.
• Lathyrus quinquenervius (Miq.) Litv.
• Lathyrus rigidus T.G.White
• Lathyrus roseus Steven – groszek różowy
• Lathyrus rotundifolius Willd. – groszek okrągłolistny
• Lathyrus satdaghensis P.H.Davis
• Lathyrus sativus L. – groszek siewny
• Lathyrus saxatilis (Vent.) Vis.
• Lathyrus sericeus Lam.
• Lathyrus setifolius L.
• Lathyrus spathulatus Čelak.
• Lathyrus speciosus G.Don
• Lathyrus sphaericus Retz.
• Lathyrus splendens Kellogg
• Lathyrus stenolobus Boiss.
• Lathyrus stenophyllus Boiss. & Heldr.
• Lathyrus subandinus Phil.
• Lathyrus subulatus Lam.
• Lathyrus sulphureus W.H.Brewer ex A.Gray
• Lathyrus sylvestris L. – groszek leśny
• Lathyrus tauricola P.H.Davis
• Lathyrus tefennicus Genç & Sahin
• Lathyrus tingitanus L. – groszek tangerski
• Lathyrus torreyi A.Gray
• Lathyrus × tournefortii (Lapeyr.) A.W.Hill
• Lathyrus trachycarpus (Boiss.) Boiss.
• Lathyrus tracyi Bradshaw
• Lathyrus transsylvanicus (Spreng.) Rchb.f. – groszek transylwański
• Lathyrus tremolsianus Pau
• Lathyrus tropicalandinus Burkart
• Lathyrus tuberosus L. – groszek bulwiasty
• Lathyrus tukhtensis Czeczott
• Lathyrus undulatus Boiss.
• Lathyrus vaniotii H.Lév.
• Lathyrus variabilis (Boiss. & Kotschy) Čelak.
• Lathyrus venetus (Mill.) Wohlf. – groszek błękitny
• Lathyrus venosus Muhl. ex Willd.
• Lathyrus vernus (L.) Bernh. – groszek wiosenny
• Lathyrus vestitus Nutt.
• Lathyrus vinealis Boiss. & Noë
• Lathyrus vivantii P.Monts.
• Lathyrus whitei Kupicha
• Lathyrus woronowii Bornm.
• Lathyrus zalaghensis Andr.

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-09-23]  (ang.).
3. Lathyrus. [w:] Index Nominum Genericorum [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2009-02-05].
4. Lathyrus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-18].
5. Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2011, s. 132. ISBN 0-333-74890-5.
6. ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 106, ISBN 978-83-62975-45-7 .
7. S. Bagiński, J. Mowszowicz: Krajowe rośliny trujące. Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963. Brak numerów stron w książce
8. Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 240. ISBN 83-7079-778-4.
9. David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 506-507, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
10. Bojian Bao i Gregory Kenicer: Lathyrus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2014-05-30].
11. B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012. ISBN 978-83-62940-34-9. Brak numerów stron w książce
12. Hanno Schaefer, Paulina Hechenleitner, Arnoldo Santos-Guerra, Miguel Menezes de Sequeira, R. Toby Pennington, Gregory Kenicer, Mark A. Carine. Systematics, biogeography, and character evolution of the legume tribe Fabeae with special focus on the middle-Atlantic island lineages. „BMC Evolutionary Biology”. 12: 250, 2012. DOI: 10.1186/1471-2148-12-250. 
13. Lathyrus. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. [dostęp 2010-02-05].
14. Crescent Bloom: Systematyka rodzaju Lathyrus. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-02-05]. (ang.).
15. Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2. Brak numerów stron w książce
16. Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973. Brak numerów stron w książce

Kontrola autorytatywna (takson):

• NKC: ph221555
• J9U: 987007555783905171

Encyklopedie internetowe:

• SNL: erteknappslekta
• DSDE: fladbælg

Identyfikatory zewnętrzne:

• EoL: 27793
• Flora of China: 117720
• Flora of North America: 117720
• GBIF: 2962244
• identyfikator iNaturalist: 50321
• IPNI: 22746-1
• ITIS: 25834
• NCBI: 3853
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30005985-2
• Tela Botanica: 86673
• identyfikator Tropicos: 40002489
• USDA PLANTS: LATHY
• CoL: 5BBK