4 listopada 1942 r. Rommel postanowił zakończyć II bitwę pod El Alamein i wycofać się na zachód w kierunku Libii. W ten sposób przeciwstawił się rozkazom Adolfa Hitlera, aby „wytrwać do ostatniego”, chcąc uratować resztę swoich sił przed zniszczeniem[1]. Afrika Korps dotarła do wioski Fuka następnego dnia. Siły włoskie przybyły wcześniej, wycofując się z El Alamein w dniach 3–4 listopada i tworząc nową linię obronną. Włosi wznowili jednak odwrót tego samego dnia po ataku aliantów, a Niemcy poszli w ich ślady[2]. Montgomery odesłał na tyły niektóre ze swoich formacji po ich wysiłkach w El Alamein, wysuwając na czoło pościgu 4 Lekką Brygadę Pancerną[3].
Deszcz po południu 6 listopada przeszkodził brytyjskim działaniom pościgowym, gdy siły Osi kontynuowały wycofywanie się, a następnego dnia w Mersa Matruh ustanowiono nową linię obrony, około 180 km na zachód od El Alamein. Rommel otrzymał od Hitlera ostrzeżenie o spodziewanym lądowaniu aliantów pomiędzy Tobrukiem a Bengazi, ale 8 listopada okazało się, że przypuszczenia te były błędne. W Maroku i Algierii miały miejsce angloamerykańskie desanty z morza pod kryptonimem Torch. Wschodnia Grupa Zadaniowa, skierowana do Algieru, wylądowała w sile 20 tys. żołnierzy i ruszyła na wschód na spotkanie z Rommlem. Z perspektywą dużej siły alianckiej za swoimi plecami, postanowił wycofać się jednym ruchem do El Agheila[4].
Siły Osi wycofały się z Sidi Barrani 9 listopada, a z przełęczy Halfaya na granicy libijsko-egipskiej, ostatniej pozycji w Egipcie, 11 listopada. Cyrenajka została porzucona bez stawienia poważnego oporu. Rommel chciał uratować 9 100 ton sprzętu pozostawionego w Tobruku, ale wpadł on w ręce Brytyjczyków 13 listopada[5]. Próba Montgomery’ego, by złapać garnizon Tobruku przez manewr okrążający w kierunku Acromy nie powiodła się, a garnizon wycofał się wzdłuż Via Balbia w kierunku Bengazi z niewielkimi stratami[6]. Derna i lotnisko w Martubie zostały zdobyte 15 listopada. RAF szybko zorganizował lotnisko na swoje potrzeby, aby zapewnić osłonę powietrzną konwojowi maltańskiemu 18 listopada[7]. Siły Osi wycofały się na odległość 640 km w ciągu dziesięciu dni[7].
Pomimo znaczenia portu w Bengazi dla łańcucha dostaw zaopatrzenia sił Osi, Rommel opuścił go, aby uniknąć powtórki katastrofalnego oblężenia, jakiego doznali Włosi podczas bitwy pod Beda Fomm w lutym 1941 r.[8] Rommel nakazał rozbiórkę obiektów portowych w Bengazi, opisując to później:
W Bengazi zniszczyliśmy obiekty portowe i platformy, a ludność cywilną ogarnął chaos w tym nieszczęśliwym mieście[9].
Bengazi zostało zajęte przez Brytyjczyków 20 listopada, a trzy dni później siły Osi wycofały się z Agedabii i wróciły do Mersa Brega. Podczas wycofywania się do Mersa Brega wojska niemiecko-włoskie napotkały na wiele trudności, w tym brytyjską przewagę w powietrzu. Samoloty RAF-u atakowały kolumny wojsk Osi na zatłoczonych drogach wzdłuż wybrzeża i pozbawione paliwa. Aby opóźnić natarcie brytyjskie, saperzy zakładali miny w rejonie Mersa Brega; w okolicy wkopano w ziemię także stalowe hełmy w celu wprowadzenia w błąd brytyjskich wykrywaczy min[10].
Przez większość czasu trwania pościgu do El Agheila Brytyjczycy nie byli pewni co do zamiarów Rommla. We wcześniejszych kampaniach nie raz zostali złapani w pułapkę przez wroga, który przyciągał ich na swoje pozycje, a następnie kontratakował. Montgomery zamierzał podnieść morale swojej armii poprzez zerwanie z retoryką towarzyszącą dotychczasowym porażkom i odwrotom, a brytyjska 1 Dywizja Pancerna i nowozelandzka 2 Dywizja Piechoty były trzymane w Bardiji, odpoczywając i zapewniając możliwość obrony przed ewentualnymi kontratakami wroga. Pomimo obaw Rommla o okrążenie jego wojsk przez szybki aliancki atak na Cyrenajkę, Montgomery był świadomy, że rozległe i izolowane siły mogą być równie narażone na zniszczenie, tak jak na początku 1941 r. i na początku 1942 r., kiedy siły zwiadowcze złożone z samochodów pancernych zostały wysłane naprzód, a następnie opóźnione przez podmokły grunt[11]. Wywiad wojskowy poinformował 8 Armię, że Panzerarmee została praktycznie unieruchomiona z powodu braku paliwa, co skłoniło Montgomery’ego do wysłania większych sił do pościgu. Słysząc o obecności wrogich oddziałów zwiadowczych, Rommel przesunął linię docelową odwrotu do Bengazi[12].
Preludium
Siły Osi
W ciągu osiemnastu dni, jakie upłynęły od ewakuacji Agedabii 23 listopada a rozpoczęciem bitwy pod El Agheila 11 grudnia Rommel toczył spory ze swoimi politycznymi i wojskowymi zwierzchnikami oraz zaangażował się w bezowocne sprzeczki z Hitlerem, Hermannem Göringiem, gen. Albertem Kesselringiem, włoskim szefem sztabu w Comando Supremo gen. Ugo Cavallero i gubernatorem Libii, gen. Ettore Bastico[13]. Rommel chciał jak najszybciej wycofać się do Tunisu, lecz pozostali chcieli, aby stanął na linii El Agheila – Mersa Brega[14]. Benito Mussolini nakazał Rommlowi stanąć na linii El Agheila w obronie kolonialnej włoskiej Trypolitanii, co w pełni poparł Hitler, który nakazał, aby El Agheila została utrzymana „w każdych okolicznościach”[15].
Chociaż pozycja El Agheila była naturalnie silna, otoczona solnymi bagnami, miękkim piaskiem lub skalistym podłożem, ograniczając zdolność pojazdów do manewrowania, Rommel ocenił, że byłby w stanie utrzymać tę pozycję tylko wtedy, gdyby otrzymał artylerię i czołgi oraz jeśli Luftwaffe zostałaby wzmocniona, a jej zapasy paliwa i amunicji przywrócone[16]. Do tego czasu wszyscy dostępni ludzie i sprzęt musieliby zostać skierowani do Tunisu, zwłaszcza po alianckich desantach w ramach operacji Torch, aby zapobiec upadkowi Tunezji pod alianckim naporem z Algierii. Do czasu wizyty Rommla w Berlinie na początku grudnia Mussolini i Hitler zaakceptowali faktyczną sytuację i zgodzili się na przygotowania do odwrotu w kierunku Buerat, około 250 km na zachód i do 3 grudnia niezmechanizowana piechota włoska faktycznie rozpoczęła wycofywanie się[17].
Siły brytyjskie
Brytyjczycy musieli zaopatrywać swoje siły z Egiptu do Agedabii. Zapasy można było przetransportować koleją na dystansie 710 km z Aleksandrii do Tobruku. Dystans 630 km z Tobruku do Agedabii był nieco krótszy, ale zapasy musiały być transportowane drogami Via Balbia lub drogą morską do Bengazi, a następnie lądem do Agedabii. 26 listopada X Korpus gen. Briana Horrocksa został przeniesiony do rezerwy, a XXX Korpus gen. Olivera Leese’aa przejął linię frontu 8 Armii z 7 Dywizją Pancerną gen. Johna Hardinga, 51 Dywizją Górską gen. Douglasa Wimberlaya i nowozelandzką 2 Dywizją Piechoty gen. Bernarda Freybega[18]. Pod koniec listopada Montgomery planował, że nowozelandzka 2 Dywizja z 4 Lekką Brygadą Pancerną na czele rozpocznie 13 grudnia szeroki manewr oskrzydlający. Manewr miał być zamaskowany przez bombardowania i pozorowane ataki piechoty na przednie pozycje Panzerarmee, które miały się rozpocząć w nocy z 11 na 12 grudnia, aby odwrócić uwagę wroga. Frontalny atak 51 Dywizji Górskiej na wybrzeżu i 7 Dywizji Pancernej w głębi lądu po ich lewej stronie miał się rozpocząć w nocy 16–17 grudnia, gdy Nowozelandczycy znajdą się za pozycjami Osi[19].
Bitwa
Sytuacja zaopatrzeniowa Rommla nie uległa poprawie: choć Tunezja nadal była traktowana priorytetowo dla dostaw, spośród statków, które zostały wysłane do Trypolisu w celu zaopatrzenia Afrika Korps w listopadzie trzy czwarte zostało zniszczone. Rommlowi brakowało ludzi i sprzętu oraz paliwa i amunicji[19]. Jego zamierzoną intencją było zatem wytrwanie jak najdłużej, ale w końcu wycofanie się w obliczu silnej presji ze strony wroga. Kiedy 11 grudnia rozpoczęły się wstępne ataki, Rommel uznał to za początek ofensywy 8 Armii i rozpoczął odwrót. Do rana 12 grudnia patrole wykryły, że pozycje sił Osi zaczynają się kurczyć. W odpowiedzi Montgomery nakazał dywizji nowozelandzkiej natychmiastowe przeniesienie się i przeniósł główny atak do nocy z 14 na 15 grudnia[20]. Do wieczora 12 grudnia wycofanie się wojsk niemiecko-włoskich było już w toku, z wyjątkiem niektórych jednostek, które zajmowały się wydobyciem[21].
13 grudnia samoloty zwiadowcze Osi odkryły ok. 300 pojazdów na północ od oazy Marada 121 km na południe od El Agheila (kolumna nowozelandzka), co oznaczało, że wojskom niemiecko-włoskim groziło niebezpieczeństwo oskrzydlenia. Rommel chciał wysłać pozostałe mu jeszcze siły pancerne do tej bitwy, ale powstrzymał go brak paliwa, więc nakazał kontynuowanie odwrotu[22]. Atak 7 Dywizji Pancernej został odparty w akcji rewanżowej włoskiej Dywizji Ariete. W swoim dzienniku Rommel napisał:
Późnym rankiem nadciągające siły wroga rozpoczęły atak na Grupę Bojową Ariete, która znajdowała się na południowy zachód od El Agheili, z prawą flanką spoczywającą na Sebcha Chebira, a lewą łączącą się z 90 Dywizją Lekką. Ciężkie walki toczyły się z 80 brytyjskimi czołgami i trwały prawie dziesięć godzin. Włosi stoczyli wspaniałą walkę, za którą zasłużyli na najwyższe uznanie. W końcu wieczorem Brytyjczycy zostali odrzuceni przez kontratak pułku pancernego z Dywizji Centauro, który pozostawił 22 nieprzyjacielskie czołgi i 2 samochody pancerne spalone lub uszkodzone na polu bitwy. Brytyjski zamiar odcięcia 90 Dywizji Lekkiej został udaremniony[23].
Zmiana planu 8 Armii nadeszła za późno i kiedy 15 grudnia dywizja nowozelandzka zakończyła manewr oskrzydlający, rozproszyła się po trudnym terenie i pozostało jej tylko 17 czołgów. Znalazła 15 Dywizję Pancerną na skarpie, strzegącą drogi przybrzeżnej, a 6 Brygadzie Nowozelandzkiej, dalej na zachód, rozkazano uformować blok na drodze przybrzeżnej, podczas gdy 5 Brygada chroniła dywizyjne pojazdy dostawcze i transportowe[24]. W nocy z 15 na 16 grudnia większość pozostałych elementów Panzerarmee Afrika była w stanie wycofać się w kierunku Nofaliya, poruszając się małymi, szybkimi kolumnami przez szczeliny w rozproszonych jednostkach nowozelandzkich, pod osłoną ciemności[25]. 18 grudnia w Nofaliya (160 km na zachód od El Agheila) miały miejsce krótkotrwałe, ale zacięte walki, które zakończyły bitwę pod El Agheila[26].
Następstwa
Analiza
Po bitwie Rommel skomentował, że doświadczenie powinno było powiedzieć Montgomery’emu, że istnieje spora szansa na to, że:
nie zaakceptujemy tej bitwy. Nie powinien zatem zacząć bombardować naszych punktów umocnionych i atakować naszej linii, dopóki jego oddziały oskrzydlające nie zakończą ruchu i nie będą w stanie posuwać się naprzód drogą wzdłuż wybrzeża w skoordynowanym czasie z atakiem frontalnym[27].
Straty
W 1966 r. brytyjski historyk Ian Playfair podał szacunkową liczbę 450 jeńców Osi wziętych przez wojska alianckie w tej bitwie, a także 25 dział i 18 czołgów zniszczonych od 13 do 17 grudnia[25]. W 1962 r. William Stevens, oficjalny historyk Nowej Zelandii, oszacował straty nowozelandzkiej 2 Dywizji Piechoty na 11 zabitych, 29 rannych i 8 pojmanych[28].
Późniejsze operacje
Rommel planował obronić lukę Gabesa w Tunezji, na wschód od przedwojennej francuskiej linii Mareth, trzymając port Buerat, podczas gdy 5 Armia Pancerna gen. Hansa Jürgena von Arnima już w Tunezji stawiła czoła aliantom jako 1 Armia[29]. Front znajdował się 640 km od Tobruku i przy takich trudnościach z zaopatrzeniem 8 Armia nie była w stanie wykorzystać wszystkich swoich jednostek. Buerat nie było silnie bronione i pomimo stanu sił Osi, Montgomery zatrzymał się do 16 stycznia 1943 r., kiedy 8 Armia miała przewagę 4:1 w piechocie i przewagę 7,5:1 w czołgach. Bombardowania rozpoczęły się 12 stycznia, a XXX Korpus zaatakował 15 stycznia, wybierając drogę wzdłuż wybrzeża, przez pola minowe i miny-pułapki. Nowozelandczycy oraz 7 Dywizja Pancerna przemieściły się w głąb lądu przez Tarhunę, a zaopatrzenie zapewniały Royal Army Service Corps i New Zeland Army Service Corps, a operacja zależała od szybkiego przejęcia portu. Rommel wycofał się 15 stycznia i do 19 stycznia opuścił Trypolis po zniszczeniu instalacji portowych. Oddziały Osi przeprowadzały następnie działania opóźniające w Tunezji. 7 Dywizja Pancerna wkroczyła do Trypolisu w nocy z 22 na 23 stycznia, a Panzerarmee dotarła do linii Mareth, kolejne 320 km na zachód, 23 stycznia[30].
Harry Hinsley Hinsley: British Intelligence in the Second World War: Its influence on Strategy and Operations. T. II. London: HMSO, 1981. (ang.).
Robin Neillands: Eighth Army: From the Western Desert to the Alps, 1939–1945. London: John Murray, 2004. (ang.).
Ian Stanley Ord Playfair: The Mediterranean and Middle East: The Destruction of the Axis Forces in Africa. Wyd. Naval & Military Press. T. IV. London: HMSO, 2004, seria: History of the Second World War United Kingdom Military Series. (ang.).
Erwin Rommel: The Rommel Papers. New York: Da Capo Press, 1982. (ang.).
William George Stevens: Bardia to Enfidaville. Wyd. online. Wellington: War History Branch, Department of Internal Affairs, 1962, seria: The Official History of New Zealand in the Second World War 1939–1945. (ang.).