Tomáš BaťaPomnik Jana Antonína Baťy naprzeciwko wieżowca Baty w ZlinieReklama polskiej przedwojennej „spółki córki” Bata SADom handlowy Baty na placu Wacława w Pradze (1927–1929)Budynek b. domu handlowego Baty w Brnie, obecnie dom handlowy Centrum (1929–1930)Dom handlowy Baty na placu Masaryka w Ostrawie (1931)Siedziba koncernu Bata w Toronto (1965-2004)Wieżowiec Baty w Zlinie (1938)Muzeum Obuwia Baty w TorontoDom dwurodzinny Baty w Best w Holandii, uznany za zabytek
Bata, też Baťa lub Baťovy závody (ang.Bata Shoes) – międzynarodowy koncern obuwniczy z siedzibą w Lozannie.
Historia
21 września 1894 trójka rodzeństwa Antonín Baťa (1874–1908), Tomáš Baťa i Anna Baťova (1872–1936) założyło w Zlinie zakład szewski pod nazwą T. & A. Baťa. W otwarciu zakładu finansowo pomógł im ojciec Antonín Baťy (1844–1905) oraz pieniądze uzyskane ze spadku po zmarłej matce. Początkowo przedsiębiorstwo poza założycielami zatrudniało jeszcze trzech chałupników. Przełomem dla rozwoju przedsiębiorstwa był okres I wojny światowej, kiedy to firma otrzymała duże zamówienia od wojska, a dzienna produkcja przekroczyła 10 tys. par obuwia przy zatrudnieniu ponad 5 tys. pracowników. W 1930 w koncernie wprowadzono 40-godzinny tydzień pracy. W 1931 przedsiębiorstwo zostało przekształcone w spółkę akcyjną. Po śmierci Tomáša Baty w wypadku lotniczym w Otrokovicach pod Zlinem, w czasie rejsu do Zurychu samolotem Junkers F.13 o numerze rejestracyjnym D-1608, od 1932 przedsiębiorstwem zarządzał jego przyrodni brat Jan Antonín Baťa.
Rodzina Baty dostrzegała potencjał produkcji na dużą skalę (Tomáš Bata był np. określany „Henry Fordem z Europy Wschodniej”). Bata dywersyfikowała swoje działania angażując się w bardzo odległe od obuwnictwa dziedziny, m.in. w przemysł budowlany (od 1924 własny oddział budowlany, przekształcony w 1931 w spółkę „Zlin”; cegielnia z 1924), chemiczny, bawełniany, tekstylny, papierniczy, rolnictwo, leśnictwo, maszynowy, taboru kolejowego, lotniczy (np. Zlínská letecká společnost, a. s.), oponiarski (firma Barum), wydobywczy (2 kopalnie węgla brunatnego, np. od 1932 w Dubnanach), transport (kolejowy, lotniczy, morski i śródlądowy), hotelarstwo (w 1933 hotel Moskva w Zlinie), filmowy (studio filmowe w 1936), ubezpieczenia (od 1930 firma Atlas), działalność eksportowo-importową w prawie wszystkich branżach (w 1933 firma Kotva), wydawniczą czy plantacje kauczuku. Budowano nie tylko zakłady, lecz też infrastrukturę mieszkaniową[1] oraz techniczną, jak np. zrealizowany w latach 1935–1938 Kanał Baty. W Zlinie wybudowano też 2 elektrownie (1913, 1921), ciepłownię (1931), gazownię (1931), stadion (1940), kąpielisko (1939), korty tenisowe, szpital (1927–1936), szkoły (m.in. techniczną (1937), handlową (1937), zarządzania (1938), projektantów obuwia (1939), pilotażu), przedszkola, biblioteki, kino na 2–3 tys. widzów (1932)[a], domy towarowe (1927, 1931), sklepy spożywcze, kościoły – ewangelicki (1937) i katolicki, muzeum obuwia (1930), cmentarz (1932) itd. 25 lutego 1939 r. firma Bata, poprzez spółkę komandytową HUMUS, odkupiła od spadkobierców Jánosa Ferenca Pálffy’ego zamek w Bojnicach wraz z obsługującym go gospodarstwem, tamtejszym uzdrowiskiem oraz 11 tys. ha gruntów (w przeważającej części lasów).
Bata ma zakłady produkcyjne w 27 państwach, sklepy zaś w ponad 50. Szacuje się, że w historii przedsiębiorstwa sprzedano 14 mld par butów.
Chronologicznie przedsiębiorstwo było zarządzane kolejno ze Zlinu, Londynu, Nowego Jorku, od 1964 z Toronto, a od 2002 z Lozanny.
Historia Baty w Polsce
W Polsce międzywojennej w 1929 przedsiębiorstwo powołało Polską Spółkę Obuwia Bata S.A. w Krakowie, o kapitale akcyjnym 3 mln zł, który został podzielony na 12 tys. akcji po 250 zł[2], oraz:
od 1932 zakłady produkcyjne w Chełmku koło Chrzanowa, znane w okresie powojennym jako Południowe Zakłady Obuwia (1947–1959), Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego „Chełmek” (1959–1990), Południowe Zakłady Przemysłu Skórzanego „Chełmek” S.A. (1991–2003), obecnie nie funkcjonują[3],
Do przedsiębiorstwa Bata należał też uruchomiony w 1931 zakład niemieckiej filii koncernu pn. Niemieckie Zakłady Obuwnicze Bata S.A. (Deutsche Schuh Aktiengesellschaft Bata) w ówczesnym Ottmuth na niemieckim Górnym Śląsku, do którego w 1933 przeniesiono też z Berlina siedzibę zarządu filii. W 1938 zmieniono nazwę zakładu na Śląskie Zakłady Obuwnicze OTA Otmęt S.A. (OTA Schlesische Schuh-Werke Ottmuth A.G.). Produkcję wznowiono w 1946. Kolejne nazwy to: Fabryka Obuwia OTA w Otmęcie – Tymczasowy Zarząd Państwowy (1945–1948), Śląskie Zakłady Obuwia (1948–1962), Śląskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Otmęt” (1962–1999). Obecnie sukcesorem zakładów jest kilku mniejszych producentów obuwia. Miejscowość Otmęt w 1961 została wchłonięta przez pobliskie Krapkowice[4].
W 1995 Bata reaktywował w Polsce spółkę dystrybucji obuwia, z siedzibą w Warszawie.
Specyfika Baty
Jej elementem jest wdrażana przez rodzinę Baty, zwłaszcza w okresie międzywojennym, idea „kapitalizmu z ludzką twarzą”, tanich i dobrej jakości wyrobów przy zapewnieniu godziwych warunków pracy i płacy oraz życia pracowników, dla których tworzono całą infrastrukturę komunalną. Model macierzystych zakładów w Zlinie przenoszono do wielu miejsc w świecie, m.in. do:
Rodzina Baty należała do grona najbogatszych w ówczesnym świecie.
Obecnie specyfiką Baty jako zjawiskiem naukowym zajmują się historycy, socjolodzy, urbaniści i architekci, publikując swe prace oraz dyskutując na szeregu konferencji naukowych, jak np. 24–25 marca 2011 w Pradze, 8 października 2011 w Chełmku oraz 13–14 września 2012 w Zlinie.
Wykaz miejscowości Baty
Miejscowości założone przez rodzinę Bata, ułożone w porządku alfabetycznym:
Batadorp-Best, Holandia (1933),
Batafler Peñaflor-Santiago de Chile, Chile (1939),
Bataganj, Digha, Indie (1931),
Bataguassu, Brazylia (1953),
Batanagar, Indie (1934),
Batapur, Pakistan (1938),
Batatuba, Brazylia (1939),
Bataville, Francja (1932),
Batawa, Kanada (1939),
Batayporã, Brazylia (1963),
Batizovce, obecnie Svit, Słowacja (1934),
Baťov-Otrokovice, Czechy (1930),
Baťovany, obecnie Partizánske, Słowacja (1938).
Ciekawostki
Interesującym architektonicznie jest 16-piętrowy budynek z 1938 zarządu przedsiębiorstwa w Zlinie, tzw. budynek nr 21, ówcześnie najwyższy w Czechosłowacji, drugi w Europie. Ewenementem na skalę światową jest zainstalowana tam jedna z wind, mieszcząca mobilny gabinet szefa firmy (6x6 m) wraz z klimatyzacją, telefonem oraz ciepłą i zimną wodą. Po renowacji z 2004 w budynku znajdują się urzędy – wojewódzki i skarbowy.
W 1936 plan urbanistyczny miasta opracował Le Corbusier, który nie doczekał się jego realizacji.
Innowacyjny przemysłowiec Tomáš Baťa jako jeden z pierwszych dostrzegł możliwości transportu lotniczego. Paradoksalnie, w samolocie zakończył swoje życie. Od 1924 zakłady Baty dysponowały całą flotyllą samolotów: Aero A.35 (5 sztuk), Aero A-38 (2), Albatros (4), Avia B.22 (1), Avia/Fokker F.VII6/3n (2), Blackburn Bluebird (1), Cierva C.30 Autogiro (1)[8], De Havilland Dragon (1), De Havilland Moth (2), De Havilland Puss Moth (3), Heath LNB-4 Parasol (1), Junkers F.13 (2), Lockheed L-10A Electra (2), Rearwin 4000 Junior (1), Stinson SR Reliant (1), Spartan Cruiser II (2), Taylorcraft Club E-2 (1) oraz Zlin Z.XII (21)[9].
2 listopada 1944 zakłady w Zlinie zostały częściowo zbombardowane przez lotnictwo Stanów Zjednoczonych.
W 1979 powstała Fundacja Tomáša Baťy (Thomas Bata Foundation/Nadace Tomáše Bati), z siedzibą w Zlinie.
Uniwersytetowi w Zlinie nadano imię Tomáša Baťy (Univerzita Tomáše Bati ve Zlíně).
Imieniem Thomasa J. Baty nazwano budynek biblioteki uniwersytetu Trent (Trent University) w Peterborough w kanadyjskim stanie Ontario.
W Zlinie imię Tomáša Baťy nosi Szpital Wojewódzki (Krajská nemocnice T. Bati).
W okresie międzywojennym wydano płytę pt „Odkaz Tomáše Bati” (Przekaz Tomáša Baťy), z jego przesłaniem[11].
W latach 1932–1933 firma Bata była właścicielem pełnomorskiego frachtowca – s.s. „Morava” (3463 BRT), oraz w okresie 1932–1935 niewielkiej jednostki „Little Evy” (461 BRT), dopuszczonej do pływania jedynie na Bałtyku i Morzu Północnym.
