W nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 roku, na teren Królestwa Polskiego wkroczyła 1 kompania kadrowa. W kolejnych dniach dołączyły do niej pozostałe oddziały. 18 sierpnia 1914 roku Józef Piłsudski wydał rozkaz w sprawie utworzenia 1 pułku piechoty w składzie pięciu batalionów: I – Żegoty -Januszajtisa, II – Norwida-Neugebauera, III – Śmigłego-Rydza, IV – Wyrwy-Furgalskiego, V – Karaszewicza-Tokarzewskiego[1].
W grudniu 1914 roku w Nowym Sączu została zorganizowana I Brygada Legionów Polskich w składzie dwóch pułków. Na bazie dotychczasowych II i IV batalionu utworzono 5 pułk[1]. Jako oficjalną datę powstania pułku uznano 18 grudnia 1914 roku[2][3]. W ramach wewnętrznej numeracji, pułk nosił numer „2” (Zamiast dwóch trzybatalionowych pułków (1 i 5), na jakie oficjalnie dzieliła się brygada, istniały trzy (1, 2 i 3) – każdy po dwa bataliony).
Walki pułku
20 grudnia 1914 roku pułk z Nowego Sącza pomaszerował pod Tarnów. W dniach 22–25 grudnia walczył z oddziałami rosyjskimi pod Łowczówkiem[4]
2 marca pułk obsadził odcinek nad Nidą w rejonie Sobowice – Pawłowice – Kwasków[4]. Tam do maja toczył walki pozycyjne. 11 maja przeprawił się przez Nidę i ścigał oddziały rosyjskie w kierunku wschodnim. Od 16 do 25 maja walczył w bitwie pod Konarami. W czerwcu, w ramach letniej ofensywy państw centralnych, 5 pp wziął udział w bitwie pod Ożarowem i Tarłowem. Za zasługi w bojach Józef Piłsudski nadał pułkowi przydomek „Zuchowatych”[3].
Po przekroczeniu Wisły pułk walczył pod Józefowem i Urzędowem. Pod Jastkowem wspierał nowo sformowany 4 pułk pułkownika Roji. W końcu sierpnia pułk walczył pod Raśną i Wysokiem Litewskiem. W pierwszych dniach września przegrupował się na Wołyń na linię Stochodu i Styru i do grudnia prowadził ciężkie walki w rejonie Kołki – Koszyszcze – Stowygoroże[3].
W końcu kwietnia 1916 roku, wspólnie z innymi oddziałami 1 Brygady Legionów obsadził rejon na północ od „Polskiej Góry” pod wsią Kostiuchnówka. Gdy trwała Ofensywa Brusiłowa, rankiem 4 lipca nastąpił ostrzał artyleryjski i natarcie piechoty rosyjskiej na polskie pozycje i rozpoczęła się Bitwa pod Kostiuchnówką[5]. Na prawym skrzydle była 128. Brygada Honwedów, a na lewym skrzydle 11. Dywizja Kawalerii, jednak już w pierwszym dniu, Węgrzy opuścili okopy. Jednak przeciwnatarcie 5. pułku piechoty doprowadziło do odzyskania pozycji. 5 lipca o godzinie 2.30 nad ranem. 3. pp odbił Rosjanom i utrzymał Polską Górę. W najtrudniejszej sytuacji znalazł się I/ 5 pp. Batalion musiał walczyć w okrążeniu. Pomimo odparcia w dniu 6 lipca szarży 11 rosyjskich szwadronów 16. Dywizji Kawalerii, w wyniku przewagi ilościowej Rosjan, oddziały 5 pp. o godzinie 15.00 otrzymały rozkaz wycofania się[6] na linię Stochodu. Mimo wycofania się armii austro-węgierskiej, za sprawą długiego oporu polskich Legionów odniesiono ważny sukces strategiczny, zapobiegając przełamaniu frontu mogącemu spowodować całkowitą dezorganizację frontu na tym odcinku[7].
W wydanym po bitwie rozkazie z 11 lipca Piłsudski napisał:
...najcięższe działanie bojowe spadło tym razem na pułk 2 mojej brygady, pułk „zuchowatych” Berbeckiego. Pułk stracił swego dowódcę ciężko rannego, obu komendantów batalionów zabitych, więcej niż połowa oficerów i prawie połowa żołnierzy spłaciła krwią serdeczną dług Ojczyźnie i sławie wojska – i pomimo to, pułk zmniejszony w składzie wyszedł wyczerpany fizycznie, nie moralnie. Boje pułku Berbeckiego [...] zaliczonymi być muszą do najsławniejszych, jakie Brygada przeżyła. [...] Dziękuję oficerom i żołnierzom pułku Berbeckiego [...] za dzielną pracę i bohaterstwo w tych walkach.
Spod Kostiuchnówki, pułk został wycofany nad Stochód. Tu do października prowadził jeszcze szereg walk – pod Dubniakami, Rudką Mizyńską i Sitowiczami. W połowie października został przewieziony do Baranowicz. Zaś w końcu listopada został przetransportowany do Pułtuska[8], gdzie miał stanowić podstawę do tworzenia przyszłych sił zbrojnych przy boku Niemców. Tu wszedł w podporządkowanie dowódcy III Brygady Legionów płk. Szeptyckiego.
W okresie istnienia pułku w walkach zginęło 32 oficerów i 304 szeregowych, rannych zostało 1176 oficerów oraz szeregowych[1].
Według raportu porannego z 25 czerwca 1917 roku stan zaprowiantowanych liczył 83 oficerów i 1629 szeregowych, w tym 72 urlopowanych oraz 189 koni[10].
W czasie kryzysu przysięgowego żołnierze pułku pochodzących z Królestwa Polskiego odmówili złożenia przysięgi na wierność Cesarzowi Niemieckiemu. 16 lipca 1917 roku 502. legionistów, którzy odmówili złożenia przysięgi zostało odesłanych do obozu internowania w Szczypiornie (115 z I baonu, 191 z II baonu i 196 z III baonu). 29 lipca do obozu internowania odesłanych zostało kolejnych 20 legionistów, którzy odmówili złożenia przesięgi (odpowiednio z poszczególnych batalionów 8+8+4)[11]. Część legionistów będących obywatelami Austro-Węgier, w geście solidarności, odmówiła pełnienia służby w Polskim Korpusie Posiłkowym i została wcielona do cesarskiej i królewskiej armii. Dla obu tych grup „Zuchowatych” dzień 17 lipca 1917 roku jest ostatnim dniem istnienia pułku[12][3]. W tym dniu pułk został rozwiązany[4]. Proces rozformowywania trwał jeszcze kilka tygodni.
23 lipca 1917 roku stan ewidencyjny pułku wynosił 48 oficerów i 931 szeregowców, w tym 47 oficerów i 872 szeregowców – poddanych austro-węgierskich oraz 59 szeregowców – „królewiaków”, którzy odmówili złożenia przysięgi. Podporucznik Stefan Rowecki, jako poddany Królestwa Polskiego złożył przysięgę 24 lipca 1917 roku[13]. 2 sierpnia 1917 roku w Więzieniu Fortecznym Wojsk Polskich przy ulicy Dzikiej i Gęsiej w Warszawie komendant Żandarmerii Polowej porucznik Norbert Okołowicz odebrał przysięgę od 7 aresztowanych obywateli Królestwa Polskiego – żołnierzy 5 pp[14]. 13 sierpnia 1917 roku ze służby w Polskim Korpusie Posiłkowym zostało zwolnionych 14 oficerów pułku na czele z kapitanami: Józefem Wilczyńskim i Alojzym Konasem oraz porucznikiem Stanisławem Skwarczyńskim[15].
27 i 28 sierpnia 1917 roku pułk został przetransportowany koleją z Zegrza do Galicji. 27 sierpnia o godz. 6.10 odjechał transport nr 93609, w którym znajdowało się 26 oficerów, 417 szeregowców, 100 koni i 35 wozów. Następnego dnia o godz. 9.30 odjechał transport nr 93610 z II rzutem pułku. Oba transporty pobierały prowiant 28 sierpnia na stacji w Koluszkach[a]. Po przybyciu transportów pułk został rozlokowany w Siedliskach. 16 września 1917 roku Komenda Oddziału Uzupełniającego otrzymała polecenie skierowania do Siedlisk 60 żołnierzy pod dowództwem oficera celem odbioru „materiału skarbowego po 5 pułku piechoty”[16]. Tego samego dnia dowódca Polskiego Korpusu Posiłkowego, pułkownik Zygmunt Zieliński „uwolnił ze służby Polskim Korpusie Posiłkowym” 39 oficerów na czele z kapitanem Michałem Tokarzewskim, którzy wyrazili chęć wstąpienia do c. i k. armii[17].
Od 18 do 25 września 1917 roku, w czterech transportach, wyjechało łącznie 27 oficerów i 830 żołnierzy pułku, którzy zrezygnowali ze służby w PKP i wyrazili chęć służby w c. i k. armii:
18 września, transportem nr 35148 wyjechało 5 oficerów i 219 żołnierzy z I baonu, z przeznaczeniem dla 1 i 2 Armii,
19 września, transportem nr 58027 wyjechało 3 oficerów i 95 żołnierzy z 5 i 6 kompanii, z przeznaczeniem dla 4 Armii,
22 września, transportem nr 33163 wyjechało 4 oficerów i 134 żołnierzy z 7 i 8 kompanii oraz kompanii karabinów maszynowych, z przeznaczeniem dla 10 Armii,
25 września, transportem nr 31887 wyjechało 15 oficerów i 382 żołnierzy III baonu, z przeznaczeniem dla 11 Armii.
Transport nr 33163 wyjechał ze stacji kolejowej Przemyśl. Pozostałe transporty odjechały ze stacji Bakończyce. Pododdziały pułku do stacji załadowczych udawały się marszem. W czasie marszu przez miejscowości obowiązywał zakaz śpiewu[18].
Sztandar pułku
Prawa strona wykonana była z czerwonego jedwabiu. W środku znajdował się w wieńcu laurowym herb dwupolowy Rzeczypospolitej pod koroną. U góry widniał napis „WOJSKO POLSKIE” na dole „PUŁK 5-TY PIECHOTY”. Na lewej stronie, na białym tle znajdował się herb dwupolowy Rzeczypospolitej, a na dole data „1914-1916”[19].
Żołnierze byłego 5 pułku piechoty Legionów Polskich, którym Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz nadał dekretem z 17 maja 1922 Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari[22]:
↑Dane o składzie transportu nr 93609 podane 27 sierpnia 1917 roku o godz. 7.50 przez adiutanta 5 pp, porucznika Gluth w meldunku telefonicznym do Dowództwa Legionów Polskich różnią się od składu podanego przez Dowództwo LP w depeszy nr pf 10127 do Dowództwa 5 pp z 26 sierpnia 1917 roku, gdzie jest mowa o 40 oficerach, 430 żołnierzach, 96 koniach i 32 wozach, dla których przewidziano 44 wagony. W depeszy nr pf 10142 Dowództwa LP do Dowództwa 5 pp z 27 sierpnia 1917 roku transport nr 93610 miał liczyć 12 oficerów, 430 żołnierzy, 95 koni i 33 wozy. Łącznie w obu transportach miało się znaleźć 52 oficerów, 860 żołnierzy, 191 koni i 65 wozów. Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I. 120.1.562, s. 242, 248, 272 [1].
↑Raport poranny Komendy 5 Pułku Piechoty Legionów Polskich z 25 czerwca 1917 roku, Centralne Archiwum Wojskowe sygn. I.120.1.145 s. 379.
↑Pismo L. 1788/III Adj. dowódcy 5 Pułku Piechoty Wojsk Polskich, majora Józefa Zająca do Dowództwa Legionów Polskich w Warszawie z 12 sierpnia 1917 roku, Centralne Archiwum Wojskowe sygn. I.120.1.13 s. 129-137 [2].
↑Sumaryczne zestawienie stanu oddziałów z dnia 23 lipca 1917 roku. Pismo L. 1835 dowódcy 5 Pułku Piechoty Wojsk Polskich do Dowództwa Legionów Polskich w Warszawie z 23 lipca 1917 roku [3].
↑Pismo L. 11618/17 komendanta Żandarmerii Polowej Wojsk Polskich do Dowództwa Legionów Polskich w Warszawie z 3 sierpnia 1917 roku, Centralne Archiwum Wojskowe sygn. I.120.1.13 s. 368 [4]. Według M. Klimeckiego i K. Filipowa, Legiony Polskie. Dzieje bojowe i organizacyjne, Bellona SA, Warszawa 2014, s. 186 przysięgę złożyło 2 oficerów i 1 żołnierz, a więc autorzy nie uwzględnili aresztantów.
↑Wykaz oficerów Legionów Polskich zwolnionych do c. i k. Armii, Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I. 120.1.563, s. 249 [5].
↑Depesza L. 538 porucznika Józefa Papeć do Komendy Oddziału Uzupełniającego z 16 września 1917 roku, Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I. 120.1.563, s. 87.
↑Rozkaz Nr 363 dowódcy Polskiego Korpusu Posiłkowego z 16 września 1917 roku, Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I. 120.1.563, s. 306.
↑Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I. 120.1.563, s. 123-124, 127, 163-164, 426-433.
↑Pismo mjr. Józefa Zająca do Dowództwa Legionów Polskich z 1 sierpnia 1917 roku o objęciu dowództwa 5 Pułku Piechoty Wojsk Polskich, Centralne Archiwum Wojskowe, sygn. I.120.1.368 s. 364 [6].
Bolesław Prugar Ketling: Księga chwały piechoty. Warszawa 1937-1939: Departament Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych (Wydawnictwo Bellona 1992 – reprint), 1939.
Dariusz Faszcza: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. 5 pułk piechoty Legionów. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1994. ISBN 83-85621-43-1.
.jpg)
