Ścierwnik

Ścierwnik

Neophron percnopterus[1]
(Linnaeus, 1758)
Ścierwnik na cmentarzysku krów, sfotografowany w Indiach
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	szponiaste
Rodzina	jastrzębiowate
Podrodzina	orłosępy
Plemię	Gypaetini
Rodzaj	Neophron[2] Savigny, 1809[3]
Gatunek	ścierwnik
Synonimy
Rodzaju: Percnopterus Rafinesque, 1815[4] Abernius C.T. Wood, 1835[5] Gatunku: Vultur Perenopterus Linnaeus, 1758[6] Vultur ginginianus Latham, 1790[7] Abernius albus C.T. Wood, 1835[5]
Podgatunki
N. p. ginginianus (Latham, 1790) N. p. majorensis Donázar, Palacios, Gangoso, Ceballos, González & Hiraldo, 2002[8] N. p. percnopterus Linnaeus, 1758
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[9]
zagrożony
Zasięg występowania
Przybliżony zasięg występowania:      całoroczny      obszar lęgowy

Ścierwnik^[10], ścierwnik biały^[11], białosęp^[12] (Neophron percnopterus) – gatunek dużego ptaka padlinożernego z podrodziny orłosępów (Gypaetinae) w rodzinie jastrzębiowatych (Accipitridae), jedyny przedstawiciel rodzaju Neophron^[10][13]. Występuje w Afryce oraz od południowej Europy po środkową i południową Azję. Jest zagrożony wyginięciem.

Zasięg występowania

Ścierwnik zamieszkuje w zależności od podgatunku^[13][14]:

• Neophron percnopterus ginginianus – Nepal i Indie.
• Neophron percnopterus majorensis – Wyspy Kanaryjskie^[8].
• Neophron percnopterus percnopterus – południową Europę przez Bliski Wschód i Kaukaz po Azję Środkową i północno-zachodnie Indie, oraz północną i wschodnią Afrykę. Na południu sięga do Tanzanii; na zachodzie osiąga Wyspy Zielonego Przylądka, jest tam jednak obecnie (2019) skrajnie nieliczny^[15]. Dawniej nielicznie zamieszkiwał też Afrykę Południową, gdzie prawdopodobnie wymarł^[15]. Północna część populacji wędrowna^[14]. Nieliczne osobniki osiągają np. północną część Francji, a trzykrotnie obserwowano okazy ścierwnika nawet na terytorium Wielkiej Brytanii: w 1825 r. w hrabstwie Somerset, w 1868 r. w hrabstwie Essex, a w czerwcu 2021 r. na wyspach Scilly u wybrzeży Kornwalii^[16]. Do Polski zalatuje sporadycznie. Znanych jest 9 wiosenno-letnich obserwacji (głównie maj–sierpień), z czego ostatnia pochodzi z 28 kwietnia 2015 r. (nad Puszczą Knyszyńską)^[17][18]; łącznie obserwowano 11 osobników^[18].

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w 10. edycji Systema Naturae, nadając mu nazwę Vultur Perenopterus^[6]. Jako miejsce typowe wskazał Egipt^[6].

Etymologia

• Neophron: w mitologii greckiej Neophron był synem Timandry zazdrosnym o jej romans z Aegypiusem. Neophron z kolei uwiódł matkę Aegypiusa, Bulis, a następnie go oszukał, sprawiając że dzielił łoże z własną matką. W następstwie późniejszych wypadków Neophron i Aegypius zostali zamienieni w sępy, Bulis w czaplę, a Timandra w jastrzębia lub małego ptaka^[19].
• Percnopterus, percnopterus (perenopterus (pisownia oryginalna)): łac. percnopterus „sęp”, od gr. περκνοπτερος perknopteros „sęp”, od περκνος perknos „ciemny”; -πτερος -pteros „-skrzydły”, od πτερον pteron „skrzydło”^[20].
• Abernius: niem. abernten „zbierać plony”; Wood w swoim tekście podał niemiecką nazwę „Gemeine Aberne” oznaczającą „zbieracz brudu”^[21].
• ginginianus: Gingi, Wybrzeże Koromandelskie (tj. Gingee, Tamilnadu), Indie^[22].
• albus: łac. albus „biały, martwy biały” (por. candidus „lśniący biały”)^[23].
• majorensis: Majorata, starożytna nazwa Fuerteventury, od nazwy „Majos” – plemienia Guanczów, które zamieszkiwało tę wyspę^[24].

Morfologia

Długość ciała ok. 54–70 cm, rozpiętość skrzydeł 146–175 cm; masa ciała 1600–2400 g^[14]. Samica jest niewiele większa od samca, ale może być cięższa o 10–15%^[14].

Dorosłe osobniki brudnobiałe z czarnymi lotkami. Przód głowy i wole nagie, skóra żółta. Dziób ciemny, nogi żółte. Młode całe brązowe. N. percnopterus ginginianus jest mniejszy i ma żółty dziób.

Ekologia

Biotop

Góry, tereny otwarte i osiedla ludzkie.

Gniazdo

Na półce skalnej, w załomach budynków (w tym egipskich piramid). Zwykle gnieździ się pojedynczo, jednak w sprzyjających warunkach buduje gniazda gęsto obok siebie. W połowie XIX w. w Stambule istniała kolonia, licząca 2000 gniazd^[25].

Jaja

W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając dwa jaja w marcu lub maju (populacje europejskie).

Wysiadywanie

Jaja wysiadywane są przez okres około 42 dni.

Pisklęta

Opuszczają gniazdo po 70–90 dniach.

Pożywienie

Padlina i odchody zwierząt. Potrafi rozbijać strusie jaja, obrzucając je kamieniami.

Status i ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) od 2007 roku uznaje ścierwnika za gatunek zagrożony (EN – Endangered); wcześniej – od 1988 roku miał on status gatunku najmniejszej troski (LC – Least Concern). Liczebność światowej populacji wstępnie szacuje się na 12 400 – 36 000 dorosłych osobników, a jej trend uznaje się za silnie spadkowy^[9].

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty ścisłą ochroną gatunkową^[26].

Galeria zdjęć

• 
• 
• 
• 
  Jajo z kolekcji muzealnej

Zobacz też

• ptaki Polski

Przypisy

1. Neophron percnopterus, [w:] Integrated Taxonomic Information System  (ang.).
2. Neophron, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2010-12-30]  (ang.).
3. M.J.C. Savigny: Système des oiseaux de l'Egypte et de la Syrie. W: France. Commission des sciences et arts d’Egypte: Description de l’Égypte, ou, Recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l’expédition de l’armée française. T. 1: Historie Naturelle. Paris: Imprimerie impériale, 1809, s. 68, 75. (fr.).
4. C.S. Rafinesque: Analyse de la nature: or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 69. (fr.).
5. Ch.T. Wood: The ornithological guide: in which are discussed several interesting points in ornithology. London: Whittaker, 1835, s. 185. (ang.).
6. C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 87. (łac.).
7. J. Latham: Index ornithologicus, sive, Systema ornithologiae; complectens avium divisionem in classes, ordines, genera, species, ipsarumque varietates: adjectis synonymis, locis, descriptionibus, &c.. Londini: Sumptibus authoris, 1790, s. 7. (łac.).
8. J.A. Donázar, C.J. Palacios, L. Gangoso, O. Ceballos, M.J. González & F. Hiraldo. Conservation status and limiting factors in the endangered population of Egyptian vulture (Neophron percnopterus) in the Canary Islands. „Biological Conservation”. 107 (1), s. 89–97, 2002. DOI: 10.1016/S0006-3207(02)00049-6. (ang.). 
9. BirdLife International, Neophron percnopterus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2022-2 [dostęp 2023-02-17]  (ang.).
10. Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Gypaetini Bonaparte, 1831 (Wersja: 2018-06-24). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2018-08-02].
11. ścierwnik biały [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2023-02-17].
12. białosęp [w:] Słownik języka polskiego [online], PWN [dostęp 2023-02-17].
13. F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-24]. (ang.).
14. Orta, J., Kirwan, G.M. & Christie, D.A.: Egyptian Vulture (Neophron percnopterus). W: J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal, D.A. Christie & E. de Juana (red.): Handbook of the Birds of the World Alive. Barcelona: Lynx Edicions, 2013. [dostęp 2015-01-07]. (ang.). Brak numerów stron w książce
15. Volen Arkumarev, Mike McGrady, Ivaylo Angelov. A literature review of occurrence of Egyptian Vulture (Neophron percnopterus) resident in Africa. „Vulture News”. 77, 2019. DOI: 10.4314/vulnew.v77i1.1. (ang.). 
16. B. Niedziński: Sęp egipski pierwszy raz od ponad 150 lat w Wielkiej Brytanii. [w:] Onet.pl [on-line]. Ringier Axel Springer Polska, 2021-06-16. [dostęp 2023-02-17].
17. Krzysztof Grochal, Michał Polakowski. Ścierwnik NEOPHRON PERCNOPTERUS nowym gatunkiem na Nizinie Północnopodlaskiej. „Kulon”. 20, s. 124–127, 2015. (pol.). 
18. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 32. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2015. „Ornis Polonica”. 57, s. 117–147, 2016. 
19. Jobling 2021 ↓, s. Neophron.
20. Jobling 2021 ↓, s. Percnopterus.
21. Jobling 2021 ↓, s. Abernius.
22. Jobling 2021 ↓, s. gingensis / gingica / gingicus / ginginianus.
23. Jobling 2021 ↓, s. albus.
24. Jobling 2021 ↓, s. majorensis.
25. Makatsch Wolfgang: Ptak i gniazdo, jajo, pisklę, wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1957, s. 74.
26. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

• Tajemnice zwierząt: Ptaki drapieżne Europy. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1991. ISBN 83-7023-149-7. Brak numerów stron w książce
• James A. Jobling: The Key to Scientific Names. [w:] Birds of the World [on-line]. Cornell Laboratory of Ornithology, Ithaca, NY, USA, 2021. (ang.).

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

Kontrola autorytatywna (takson):

• GND: 1125560665
• J9U: 987007554082305171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: animal/Egyptian-vulture
• БРЭ: 4165845
• SNL: åtselgribb
• Catalana: 0081884
• DSDE: ådselgrib

Identyfikatory zewnętrzne:

• BioLib: 8509
• EoL: 45515788
• EUNIS: 1155
• GBIF: 2480696
• identyfikator iNaturalist: 5361
• ITIS: 175481
• NCBI: 33608
• identyfikator taksonu Fossilworks: 137200
• CoL: 73W3F