საბჭოთა კავშირის სპორტის დამსახურებული ოსტატი

საბჭოთა კავშირის სპორტის დამსახურებული ოსტატი
ჯილდო	საპატიო სპორტული წოდება საბჭოთა კავშირში
წარადგენს	სსრ კავშირის მინისტრთა საბჭოსთან არსებული ფიზკულტურისა და სპორტის კომიტეტი
ქვეყანა	საბჭოთა კავშირი
პირველად გადაეცა	5 ივნისი, 1934
ბოლოს გადაეცა	25 თებერვალი, 1992

რუსეთის საფოსტო მარკა (2000) საფოსტო ბლოკიდან „XX საუკუნე — რუსული სპორტი“, რომელიც მიეძღვნა „სპორტის დამსახურებული ოსტატის“ წოდების დაწესებას.

საბჭოთა კავშირის სპორტის დამსახურებული ოსტატი — საპატიო სპორტული წოდება საბჭოთა კავშირში. 1983 წლამდე, წოდების ოფიციალური სახელწოდება იყო „სპორტის დამსახურებული ოსტატი“, მაგრამ ოფიციალურ დოკუმენტებში — მაგალითად, სსრ კავშირის ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის დადგენილებაში და სსრ კავშირის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის ბრძანებულებებში ორდენებისა და მედლების მინიჭების შესახებ — გამოიყენებოდა სახელწოდება „სსრ კავშირის სპორტის დამსახურებული ოსტატი“. სტანდარტულ აბრევიატურად სპორტულ საცნობარო ლიტერატურაში გამოიყენებოდა — სსრკ სდო.

წოდება დაწესებულია სსრ კავშირის ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის 1934 წლის 27 მაისის დადგენილებით „სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდების დაწესების შესახებ“, რომელიც გადაეცემა „საბჭოთა ფიზიკური კულტურის აქტიურ მშენებლობაში ჩართულ გამოჩენილ ოსტატებს“.^[1][2][3]

წოდების მინიჭების უფლებამოსილება გააჩნდა სსრ კავშირში სპორტის მმართველ უმაღლეს ორგანოს, რომელიც სხვადასხვა დროს სხვადასხვა სახელწოდებითა და სტატუსით ფუნქციონირებდა.

სპორტის პირველი დამსახურებული ოსტატები

1934 წლის 5 ივნისს წოდება 22 სპორტსმენს მიენიჭა,^[4] რომელთა სია გაზეთ „პრავდაში“ იმავე წლის 17 ივნისს გამოქვეყნდა. სპორტის დამსახურებული ოსტატის პირველი სამკერდე ნიშანი ჩქაროსნულ მოციგურავე^[5][6][7] იაკობ მელნიკოვს გადაეცა.^[8]

ამ სიიდან ათ-ათი ადამიანი მოსკოვისა და ლენინგრადის, ხოლო თითო-თითო — კიევისა და ხარკივის წარმომადგენელი იყო.^[1] სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდების პირველ მფლობელთა უმრავლესობა მოქმედ სპორტსმენს წარმოადგენდა, ხოლო ნაწილს ახალი დამთავრებული ჰქონდა სპორტული მოღვაწეობა.

№	სპორტსმენი	სპორტის სახეობა	ქალაქი	სპორტსაზოგადოება
1	იაკობ მელნიკოვი	ჩქაროსნული ციგურაობა	მოსკოვი	„ტორპედო“
2	პლატონ იპოლიტოვი	ჩქაროსნული ციგურაობა	მოსკოვი	„დინამო“
3	ვლადიმერ კალინინი	ჩქაროსნული ციგურაობა	ლენინგრადი
4	მიხეილ ბუტუსოვი	ფეხბურთი	ლენინგრადი	„დინამო“
5	პაველ ბატირევი	ფეხბურთი	ლენინგრადი	„სპარტაკი“
6	ნიკოლაი სტაროსტინი	ფეხბურთი	მოსკოვი	„სპარტაკი“
7	ფიოდორ სელინი	ფეხბურთი	მოსკოვი	„დინამო“
8	პიოტრ ისაკოვი	ფეხბურთი	მოსკოვი	„სპარტაკი“
9	ალექსანდრე ბეზრუკოვი	მძლეოსნობა	კიევი	სამხედრო ოლქი
10	ნიკოლაი სოკოლოვი	ფეხბურთი	ლენინგრადი	„დინამო“
11	ალექსანდრე დიომინი	მძლეოსნობა	მოსკოვი	ცდკა
12	ალექსეი მაკსუნოვი	მძლეოსნობა	ლენინგრადი	„დინამო“
13	ივან პრივალოვი	ფეხბურთი	ხარკივი	„ლოკომოტივი“
14	მარია შამანოვა	მძლეოსნობა	მოსკოვი	„მედიკი“
15	ალექსანდრე ბუხაროვი	ძალოსნობა	მოსკოვი	„დინამო“
16	ალექსანდრე შუმინი	ცურვა	ლენინგრადი	პროფკავშირები
17	ვლადიმერ ვონოგი	ფეხბურთი	ლენინგრადი	პროფკავშირები
18	დიმიტრი ვასილიევი	თხილამურებით რბოლა	მოსკოვი	ცდკა
19	ალექსანდრე რიჟოვი	ტყვიის სროლა	ლენინგრადი	„დინამო“
20	ევგენი კუდრიავცევი	ჩოგბურთი	ლენინგრადი	„დინამო“
21	პეტრე რომანოვსკი	ჭადრაკი	ლენინგრადი	„ისკრა“
22	ალექსანდრე მალიაევი	მძლეოსნობა	მოსკოვი	„დინამო“

იაკობ მელნიკოვს სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდების დამადასტურებელი მოწმობა სტალინის სახელობის საავტომობილო ქარხნის კულტურის სასახლეში, რამდენიმე ათასი ადამიანის თანდასწრებით საზეიმოდ გადაეცა. დანარჩენ სპორტსმენთათვის აღნიშნულ მოწმობათა გადაცემის ცერემონია ფიზიკური კულტურის საკავშირო საბჭოს შენობაში შედგა.^[1]

სსრ კავშირის ცაკ-ის 1934 წლის 27 მაისის დადგენილების ტექსტი

1. Установить звание заслуженного мастера спорта, присваиваемое выдающимся мастерам — активным строителям советской физической культуры.
2. Звание заслуженного мастера спорта присваивается постановлениями Всесоюзного Совета Физической Культуры при ЦИК Союза ССР.
3. Предложить Всесоюзному Совету Физической Культуры при ЦИК Союза ССР разработать и утвердить положение о порядке присвоения звания заслуженного мастера спорта.

1983 წლის 21 სექტემბრის ტექსტი ცვლილებებითა და დამატებებით:

1. Установить звание заслуженного мастера спорта СССР, присваиваемое выдающимся мастерам — активным строителям советской физической культуры.
2. Звание заслуженного мастера спорта СССР присваивается постановлениями Комитета по физической культуре и спорту при Совете Министров СССР.
3. Порядок присвоения звания заслуженного мастера спорта СССР устанавливается Комитетом по физической культуре и спорту при Совете Министров СССР.

სამკერდე ნიშანი სსრკ სდო

სპორტის დამსახურებული ოსტატის სამკერდე ნიშანი 1935 წელს დამტკიცდა. სამკერდე ნიშანზე — საბჭოთა სიმბოლოების ფონზე (წითელი ვარსკვლავი, წითელი დროშა წარწერით „სსრკ“, ნამგალი და ურო) — გამოსახული იყო მორბენალი ფინიშის ლენტით. სამკერდე ნიშნის ესკიზის ავტორია ალექსანდრე ნემუხინი — მხატვარი-პლაკატისტი და სათხილამურო სპორტის ერთ-ერთი პიონერი რუსეთში, 1939 წელს მას თავად მიენიჭა სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება.^[1]

• მოკრივეთა შორის პირველი სპორტის დამსახურებულ ოსტატის — ვიქტორ მიხაილოვის სამკერდე ნიშანი და მოწმობა (1936)
• 
• 
• 

სულ მოხდა 4500-ზე მეტი სამკერდე ნიშნის გადაცემა. გადაცემული სამკერდე ნიშნების რაოდენობა აღემატება სპორტის დამსახურებული ოსტატების რაოდენობას: სპორტსმენებს, რომლებსაც წოდება ჩამოერთვათ, მაგრამ მოგვიანებით აღუდგინეს ან ხელახლა მიანიჭეს (იხ. ქვემოთ), მიენიჭათ ახალი სამკერდე ნიშანი; დუბლიკატებს ასევე ჰქონდათ საკუთარი ნომერი — ასე რომ, პირველი 22 სპორტის დამსახურებული ოსტატიდან — დუბლიკატები გადაეცათ მიხეილ ბუტუსოვსა (№ 1012) და პეტრე რომანოვსკის (№ 1009).

წოდების შემდგომი ისტორია

1936–1941 წლები

წოდების მინიჭება 1936 წლიდან რეგულარულად ხდებოდა. მეორე მსოფლიო ომამდე აღნიშნული წოდება სულ 150-ზე ოდნავ მეტ ადამიანს მიენიჭა. ძირითადად, წოდება ენიჭებოდათ სპორტული მიღწევებისა და სხვა დამსახურებათა ჯამური მაჩვენებლების საფუძველზე; გამონაკლისს წარმოადგენდნენ:

• კონსტანტინე კუდრიავცევი (1940) — ჩქაროსნული ციგურაობა — 500 მ მანძილზე ისტორიაში მეორე საუკეთესო შედეგით სსრ კავშირის ჩემპიონობის მოიპოვებისთვის;^[9]
• ანატოლი აკიმოვი, სერგეი ილინი, ანდრეი სტაროსტინი, გრიგორი ფედოტოვი^[10] და მიხეილ იაკუშინი (1940) — ფეხბურთი — წოდება მიენიჭათ სოფიაში გამართულ ამხანაგურ მატჩებში მოსკოვის სხვა კლუბების მოთამაშეებით გაძლიერებული მოსკოვის „სპარტაკის“ (ფაქტობრივად — მოსკოვის ნაკრების) წარმატებული ასპარეზობისთვის.^[1][11]

დიდი სამამულო ომი

დიდი სამამულო ომის დაწყებასთან ერთად წოდების მინიჭება დროებით შეწყდა, ხოლო 1942 წელს გამოცემული ბრძანების თანახმად, „სპორტის დამსახურებული ოსტატის“ წოდება ენიჭებოდათ სპორტის ოსტატებს, რომლებმაც დამპყრობლებთან ბრძოლაში თავი გამოიჩინეს. მათ შორის:

• 1942 წლის 18 ივნისს, „წითელი არმიისა და სამხედრო-საზღვაო ფლოტისთვის რეზერვების მომზადების საქმეში გაწეული განსაკუთრებული საზოგადოებრივი და პედაგოგიური ღვაწლისა და საუკეთესო სპორტული მიღწევებისთვის“ წოდება მიენიჭა 22 სპორტსმენს, მწვრთნელსა და მასწავლებელს, რომელთა შორის იყო ცნობილი მძლეოსანი და მოგვიანებით ცნობილი მწვრთნელი ვიქტორ ალექსეევი — ბლოკადაში მოქცეულ ლენინგრადში მოქმედ „სპორტსმენ-ათასოვანთა“ მოძრაობის წევრი.

• 1942 წლის 23 სექტემბერს, „თვალსაჩინო სპორტული მიღწევებისა და წითელი არმიისთვის რეზერვების მომზადების საქმეში გაწეული შრომისა და ნაყოფიერი საზოგადოებრივი და პედაგოგიური მოღვაწეობისათვის“ წოდება მიენიჭა თეოდოსი ვანინს (რუს. Феодо́сий Ка́рпович Ва́нин), რომელმაც ისტორიაში ერთ-ერთი საუკეთესო შედეგი აჩვენა მსოფლიო რეკორდის გაუმჯობესების მიზნით გამართულ სპეციალურ გარბენში 20 000 მ-ზე.

• 1943 წლის 17 ივლისს, მათ შორის, რომელთაც წოდება მიენიჭათ იყვნენ ბლოკადაში მოქცეულ ლენინგრადში 1942 წელს გამართული საფეხბურთო მატჩების მონაწილეები — ლენინგრადის „დინამოს“ კაპიტანი ვალენტინ ფიოდოროვი და მსაჯი ნიკოლაი უსოვი.^[12] უსოვი ერთადერთია ისტორიაში, ვინც სპორტის დამსახურებული ოსტატი გახდა, როგორც სპორტული შეჯიბრების მსაჯი.

• მათ შორის, რომელთაც 1943 წლის შემოდგომაზე სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება მიენიჭათ იყვნენ ძალოსნები — ეფიმ ხოტიმსკი, მოისეი კასიანიკი და არკადი ავაქიანი.^[4][13]

მათ შორის, რომელთაც სიკვდილის შემდეგ წოდება მიენიჭათ იყვნენ:

ლიუბოვ კულაკოვა

• მოკრივე ევგენი შერონინი — საბჭოთა კავშირის ჩემპიონი (1940); ლესგაფტის სახელობის ფიზიკური კულტურის სახელმწიფო ინსტიტუტის (ГОЛИФК) პარტიზანული რაზმის დაზვერვის მეთაური, დაიღუპა 1941 წლის 14 სექტემბერს (წოდება მიენიჭა 1943 წელს);

• მოჭიდავე გრიგორი პილნოვი — საბჭოთა კავშირის 7-გზის ჩემპიონი (1933, 1935, 1937–1941); საბჭოთა კავშირის შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის სპეციალური დანიშნულების ცალკეული მოტომსროლელი ბრიგადის (ОМСБОН) ოპერატიული დანაყოფის მეთაური, დაიღუპა 1942 წლის 22 იანვარს (წოდება მიენიჭა 1942 წელს);

• მოთხილამურე ლიუბოვ კულაკოვა — საბჭოთა კავშირის 3-გზის ჩემპიონი სათხილამურო რბოლაში (1938, 1941), საკავშირო შეჯიბრებების გამარჯვებული სამთო-სათხილამურო სპორტში (1941); საბჭოთა კავშირის შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატის სპეციალური დანიშნულების ცალკეული მოტომსროლელი ბრიგადის (ОМСБОН) რაზმის დაზვერვის ოფიცერი, დაიღუპა მიღებული ჭრილობების შედეგად 1942 წლის 23 აპრილს (წოდება მიენიჭა 1942 წელს, 1943 წელს მიენიჭა სამამულო ომის II ხარისხის ორდენი);

• მოჭიდავე ალექსეი ჟელნინი — საბჭოთა კავშირის 2-გზის ჩემპიონი (1924, 1926); პოდპოლკოვნიკი, დაიღუპა 1942 წლის 7 დეკემბერს (წოდება მიენიჭა 1943 წელს).

ომისშემდგომ პირველ წლებში წოდება ენიჭებოდათ სპორტსმენებს, რომელთაც გააჩნდათ საბრძოლო დამსახურება და მიღებული მძიმე ტრავმებისა თუ ჭრილობების მიუხედავად დიდ სპორტს დაუბრუნდნენ. მათ შორის იყვნენ:

• მძლეოსანი გავრილ რაევსკი (1947) — საბჭოთა კავშირის 2-გზის ჩემპიონი (1935, 1937) და საბჭოთა კავშირის 5-გზის რეკორდსმენი (1935) ჭოკით ხტომაში, საბჭოთა კავშირის რეკორდსმენი ათჭიდში (1937);^{[კომ. 1]} თავის არეში მიყენებული მძიმე ჭრილობის შემდეგ, რის შედეგადაც მან მარცხენა თვალი დაკარგა, დაუბრუნდა სპორტს და 1947 წელს უკრაინის სსრ ჩემპიონის წოდება მოიპოვა ჭოკით ხტომაში;

• მოკრივე ვიაჩესლავ შჩერბაკოვი (1948) — რომელმაც ბრძოლაში ხელი დაკარგა, ომის შემდეგ ცნობილი მწვრთნელი გახდა.

წოდების მინიჭება რევოლუციამდელი პერიოდის სპორტსმენებისთვის

ომამდე, იმ სპორტსმენებიდან, რომლებმაც ჯერ კიდევ რევოლუციამდე მიაღწიეს წარმატებას, წოდება მხოლოდ მათ ენიჭებოდათ, რომელთაც სპორტში 1930-იან წლებშიც გააჩნდათ რაიმე მიღწევა ან გარკვეული დამსახურება. მათ შორის იყვნენ:

• პლატონ იპოლიტოვი, რუსეთის 3-გზის ჩემპიონი ჩქაროსნულ ციგურაობაში — 1934 — სპორტული ჟურნალისტი და სპორტის პოპულარიზატორი, ფიზიკური კულტურისა და სპორტის საკავშირო კომიტეტის განყოფილების ხელმძღვანელი.^[4]

• ვასილი იპოლიტოვი, ევროპის ჩემპიონი (1913) ჩქაროსნულ ციგურაობაში — 1938 — მწვრთნელი, რომელმაც საბჭოთა კავშირის ორი ჩემპიონი მოამზადა (პირველი გამარჯვება — 1935).

• ნიკოლაი პანინ-კოლომენკინი, ოლიმპიური ჩემპიონი (1908) ფიგურულ სრიალში — 1940 — ფიგურული სრიალის პირველი სახელმძღვანელოს ავტორი საბჭოთა კავშირში (1938).

ჩქაროსნულ ციგურაობაში 1910 და 1911 წლების მსოფლიოსა და ევროპის ჩემპიონ ნიკოლაი სტრუნიკოვს, რომელმაც მწვრთნელის რანგში მნიშვნელოვან წარმატებებს ვერ მიაღწია, ხოლო მოგვიანებით მთლიანად ჩამოშორდა სპორტულ საქმიანობას, წოდება არ მინიჭებია (გარდაიცვალა 1940 წელს).

ივან პოდუბნი

ომის შემდეგ სიტუაცია შეიცვალა. 1945 წელს სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება მიენიჭა რამდენიმე ვეტერან სპორტსმენს, რომელთაც პოპულარობა ჯერ კიდევ რევოლუციამდე მოიპოვეს. მათ შორის იყვნენ: ცირკის მოჭიდავეები ივან პოდუბნი^[4] და კლემენს ბული, რომლთაც არასდროს უასპარეზიათ როგორც მოყვარულ სპორტსმენებს, რუსული მძლეოსნობის პიონერი პიოტრ მოსკვინი და ოლიმპიური თამაშების (1900) ერთ-ერთი პირველი მონაწილე რუსეთიდან მოფარიკავე პიოტრ ზაკოვოროტი.

1951 წელს წოდება მიენიჭა მიხეილ დიაკოვს — მსოფლიოს მრავალგზის რეკორდსმენს (1896–1897), 1898 წლის მსოფლიო ჩემპიონატის პრიზიორს; წოდება მიენიჭა მას შემდეგ, რაც დიაკოვმა დაწერა წერილი სტალინის სახელზე, თხოვნით მისთვის პერსონალური პენსიის მინიჭების შესახებ — „სპორტში ჩემს საყვარელ სამშობლოში გაწეული შრომისთვის, რომელსაც მივუძღვენი ჩემი ცხოვრების ათწლეულები 1917 წლიდან“ (მას ასევე დაენიშნა ადგილობრივი მნიშვნელობის პერსონალური პენსია).

1940-იანი წლების შუა და 1950-იანი წლების დასაწყისი

უკვე ომის მიმდინარეობის პერიოდშივე განახლდა წოდების მინიჭება მხოლოდ სპორტული დამსახურებებისთვის.

1940-იანი წლების მეორე ნახევარში და 1950-იანი წლების დასაწყისში წოდების მინიჭების რაოდენობა მკვეთრად გაიზარდა. საიუბილეო და სადღესასწაულო თარიღებთან დაკავშირებით შედგა რამდენიმე დაჯილდოება, მათ შორის ყველაზე მასშტაბური იყო 1948 წლის 5 აგვისტოს, რომელიც „დინამოს“ საზოგადოების 25 წლის იუბილესთან დაკავშირებით მოეწყო. სპორტული ჟურნალისტი ვლადიმერ პახომოვი გაზეთ „Футбольный курьер“-ის 1993 წლის 27-ე ნომერში გამოქვეყნებულ თავის სტატიაში^[14][15] აღნიშნავს, რომ ზემდგომი ინსტანციებიდან წამოსული ინიციატივისა და გაცემული დირექტივების საფუძველზე, წოდება მიენიჭათ მათ შორის იმ სპორტსმენებსაც, რომელთაც მნიშვნელოვანი სპორტული მიღწევები არ ჰქონიათ, რის თაობაზეც მოჰყავს ფეხბურთელების მაგალითები:

• 1948 წლის 5 აგვისტოს წოდება მიენიჭა მიხეილ სუშკოვს, როგორც კიევის „დინამოს“ წარმომადგენელს, რომელიც სულ ახლად დანიშნული იყო გუნდის მწვრთნელად და არასდროს უთამაშია „დინამოს“ შემადგენლობაში; ამასთან, როგორც ფეხბურთელი, ის არასდროს ყოფილა საბჭოთა კავშირის, რსფსრ-ს ან მოსკოვის საფეხბურთო ნაკრებების წევრი.

• 1950 წლის 27 ივლისს, რკინიგზელის დღესთან დაკავშირებით, წოდება მიენიჭათ მოსკოვის „ლოკომოტივის“ მწვრთნელსა და კლუბის სამ მოთამაშეს. მიმდინარე სეზონის იმ პერიოდისთვის „ლოკომოტივი“ საბჭოთა კავშირის საფეხბურთო ჩემპიონატში მე-11 ადგილს იკავებდა,^[16][17] ხოლო კლუბის დაჯილდოებული მოთამაშეები — მიხეილ ანტონევიჩი, ვიქტორ ლახონინი და ვასილი პანფილოვი — არანაირი მნიშვნელოვანი სპორტული მიღწევებით არ გამოირჩეოდნენ.^[1]

1950-იანი წლების პირველ ნახევარში, საბჭოთა სპორტსმენების საერთაშორისო ასპარეზზე გასვლასთან დაკავშირებით, გადაწყდა სპორტსმენებისთვის წოდება დიდ საერთაშორისო შეჯიბრებებში მიღწეული თვალსაჩინო შედეგებიდან გამომდინარე მიენიჭებინათ.

1950-იანი წლების შუა პერიოდამდე წოდებას არცთუ იშვიათად ანიჭებდნენ სამწვრთნელო მიღწევებისა და პედაგოგიური დამსახურებებისთვის. 1956 წელს ამგვარი პრაქტიკა შეწყდა „საბჭოთა კავშირის დამსახურებული მწვრთნელის“ წოდების დაწესებასთან დაკავშირებით.

1950 წლიდან

1950-იანი წლების შუა პერიოდისთვის, სპორტის სახეობათა უმეტესობაში წოდებას, როგორც წესი, მხოლოდ დიდი საერთაშორისო მიღწევებისთვის ანიჭებდნენ.

1969 წლის აგვისტოში, წოდების მინიჭებასთან დაკავშირებული საკითხების მოწესრიგებისა და დარეგულირების მიზნით, საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო სპორტკომიტეტის კოლეგიამ მიიღო დებულება, რომლის თანახმადაც სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება შეიძლებოდა მინიჭებოდათ მხოლოდ ოლიმპიურ ჩემპიონებს, მსოფლიო ჩემპიონებს, ევროპის ორგზის ჩემპიონებს ან დიდ საერთაშორისო შეჯიბრებებში მიღწეული თვალსაჩინო შედეგებიდან გამომდინარე. თუმცა, პრაქტიკაში აღნიშნულ დებულებას ყოველთვის განუხრელად არ მისდევდნენ.^[18]

როგორც წესი, წოდება ენიჭებოდათ:

• ოლიმპიურ ჩემპიონებს. ამასთან, ოლიმპიურ თამაშებში გამარჯვებების შემდეგ, წოდება არ მიენიჭა რამდენიმე ჩემპიონს სპორტის გუნდურ სახეობებში (წყალბურთი, ფრენბურთი, ხელბურთი, ჰოკეი), გუნდურ შეჯიბრებებში (მხატვრული ტანვარჯიში, ფარიკაობა) და მათ, ვისაც მონაწილეობა არ მიუღია ფინალურ გუნდურ რბოლასა (ველოსპორტი) და ესტაფეტაში (მძლეოსნობა, ცურვა). ამ სპორტსმენთაგან უმეტესობას მოგვიანებით მიენიჭა საბჭოთა კავშირის სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება შემდგომ წლებში მიღწეული წარმატებისა თუ სხვა სპორტული დამსახურებისთვის ან 1989–1991 წლებში, — წოდების სპორტის ვეტერანებისთვის მინიჭებისას. საბჭოთა პერიოდის ოლიმპიური ჩემპიონებიდან, საბჭოთა კავშირის სპორტის დამსახურებული ოსტატები არ გამხდარან ფრენბურთელები: ტატიანა ვეინბერგა (1968), ვასილიუს მატუშევასი (1968 — გარდაიცვალა 1989 წელს) და ლუდმილა ჟიგილიი (1972 — რუსეთის სპორტის დამსახურებული ოსტატი, 2003), ხელბურთელი ნატალია ლუკიანენკო (1980), ჰოკეისტები: ვიქტორ ნიკიფოროვი (1956 — გარდაიცვალა 1989 წელს), ბორის ალექსანდროვი (1976) და ევგენი ბელოშეიკინი (1988, ასევე მსოფლიო ჩემპიონი 1986), ტანმოვარჯიშე დიმიტრი ლეონკინი (1952, ასევე ოლიმპიური თამაშების ბრინჯაოს მედალოსანი რგოლებით ვარჯიშებში — გარდაიცვალა 1980 წელს). ლუდმილა შიშოვა (1960).

• სპორტის ოლიმპიურ სახეობებში: ინდივიდუალურ შეჯიბრებებში, წყვილებში, ეკიპაჟებში, საესტაფეტო გუნდებში და ა.შ., წოდება ენიჭებოდათ მსოფლიო ჩემპიონებს, ხოლო სპორტის იმ სახეობებში, რომელშიც მსოფლიო ჩემპიონატები დიდი ხნის განმავლობაში არ ტარდებოდა (1970–1980-იან წლებამდე: ცურვა და წყალში ხტომა, აკადემიური ნიჩბოსნობა, კრივი, მძლეოსნობა), წოდება შესაძლებელი იყო მიენიჭებინათ ევროპის ჩემპიონატში გამარჯვებისთვის. სათამაშო სპორტის გუნდურ სახეობებში კრიტერიუმები შეიძლებოდა მნიშვნელოვნად განსხვავებული ყოფილიყო: ფეხბურთში წოდება მასიურად ენიჭებოდათ ევროპის თასების მფლობელთა თასის მოპოვებისათვის — ხოლო ჰოკეიში, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, წოდება მხოლოდ მსოფლიო ჩემპიონებს ენიჭებოდათ, ამასთან, ზოგიერთს — მხოლოდ მეორედ ან მესამედ მიღწეული გამარჯვების შემდეგ.

• სპორტის არაოლიმპიურ სახეობებში წოდება ჩვეულებრივ ენიჭებოდათ მსოფლიოს მრავალგზის ან აბსოლუტურ ჩემპიონებს.

• ასევე, წოდება შეიძლებოდა მიენიჭებინათ მსოფლიო დონის პირველი მიღწევისათვის სპორტის ნებისმიერ სახეობასა ან დისციპლინაში ან სპორტულ მიღწევათა ჯამური მაჩვენებლებიდან გამომდინარე.

სპორტის ოლიმპიურ სახეობებში ზოგიერთ სპორტსმენს წოდება მიენიჭა საკავშირო მასშტაბით მოპოვებული მიღწევებისთვის, კერძოდ:

• 1970-იანი წლების შუა პერიოდამდე ფეხბურთში წოდების მინიჭება ხდებოდა რაიმე კონკრეტული სპორტული მიღწევების გარეშეც (მოგვიანებით, მოქმედი მოთამაშეებიდან, ერთადერთი, ვისაც ამგვარად მიენიჭა წოდება იყო ფიოდორ ჩერენკოვი 1988 წელს).

• ჰოკეიში წოდება მიენიჭა სამ მოთამაშეს, რომლებიც მრავალი სეზონის განმავლობაში თავიანთი კლუბების წამყვან წევრთა შორის იყვნენ, რომელთაგან ორს — იური მოროზოვსა („ხიმიკი“, 1970) და იგორ დმიტრიევს („კრილია სოვეტოვი“, 1974) — არასდროს უთამაშიათ საბჭოთა კავშირის ეროვნული ნაკრების ოფიციალურ მატჩებში. სპორტულმა ჟურნალისტმა ლევ როსოშიკმა ამგვარი არჩევანი საკამათოდ მიიჩნია — მისი აზრით, წოდებას არანაკლებ იმსახურებდა იგორ ჩისტოვსკი გორკის „ტორპედოდან“.

• ზოგჯერ წოდება ენიჭებოდათ საბჭოთა კავშირის მრავალგზის ჩემპიონებს. განსაკუთრებით ბევრი ამგვარი მინიჭება მოხდა 1965–1966 წლებში: მოთხილამურე ივან უტრობინი (1966) — საბჭოთა კავშირის 10-გზის ჩემპიონი (1960–1966), 1964 წლის ზამთრის ოლიმპიური თამაშებისა და 1962 წლის მსოფლიო ჩემპიონატის ბრინჯაოს პრიზიორი ესტაფეტაში (4x10 კმ); მძლეოსანი ვასილი ანისიმოვი (1966) — საბჭოთა კავშირის 11-გზის ჩემპიონი (1961–1966), რომელსაც არ მოუპოვებია მედლები დიდ საერთაშორისო შეჯიბრებებზე; მოკრივე ვლადიმერ სტოლნიკოვი (1965, დიდი სპორტის დატოვების შემდეგ) — საბჭოთა კავშირის 5-გზის ჩემპიონი (1955–1961), 1959 და 1961 წლების ევროპის ჩემპიონატის პრიზიორი; იახტსმენი ევგენი კანსკი (1965) — საბჭოთა კავშირის 16-გზის ჩემპიონი (1951–1965), რომელსაც საზღვარგარეთ გასვლის უფლება ჩამორთმეული ჰქონდა. ამგვარი სახით წოდების მინიჭების შემთხვევები მოგვიანებითაც იყო — მაგალითად, კლასიკური სტილის მოჭიდავე ვასილი მერკულოვი (1979, დიდი სპორტიდან წასვლის შემდეგ) — საბჭოთა კავშირის 5-გზის ჩემპიონი (1966–1975), 1967 წლის ევროპის ჩემპიონატის ბრინჯაოს პრიზიორი.

იყო სხვა ამგვარი სახით წოდების მინიჭების შემთხვევებიც სპორტსმენებისთვის, რომელთაც არ მოუპოვებიათ მედლები დიდ საერთაშორისო შეჯიბრებებზე, კერძოდ:

აბდისალან ნურმახანოვი

• 1968 — აბდისალან ნურმახანოვი — მძიმეწონოსანი მოკრივე; საბჭოთა კავშირის ჩემპიონატების 4-გზის პრიზიორი (1957–1967), GANEFO-ს გამარჯვებული (1963). პირველი კრივში და ერთ-ერთი პირველი სპორტის დამსახურებული ოსტატი ყაზახეთის სსრ-დან.

• 1973 — ვიქტორ ბოლშოვი — მძლეოსანი; 1960 წლის საბჭოთა კავშირის ჩემპიონი, 1960 წლის ოლიმპიური თამაშებისა და 1962 წლის ევროპის ჩემპიონატის მე-4 ადგილოსანი სიმაღლეზე ხტომაში. ერთ-ერთი პირველი სპორტის დამსახურებული ოსტატი მოლდოვის სსრ-დან.

წოდება ენიჭებოდათ ასევე სპორტის იმ სახეობებში, რომელშიც საერთაშორისო შეჯიბრებები არ ტარდებოდა:

• აკრობატიკაში წოდების მინიჭება პირველად 1963 წელს მოხდა და მას შემდეგ კიდევ რამდენჯერმე, სპორტის ამ სახეობაში მსოფლიო ჩემპიონატის გამართვამდე (ტარდება 1974 წლიდან);

• მხატვრულ ტანვარჯიშში 1964 წელს, მსოფლიოს პირველ აბსოლუტურ ჩემპიონთან ერთად (1963), წოდება მიენიჭა საბჭოთა კავშირის ორ 4-გზის აბსოლუტურ ჩემპიონს;

• ქალაქობანაში (Городки) 1949 წლიდან 1981 წლამდე წოდება მიენიჭა 10 სპორტსმენს;

• 1977 წელს წოდება მიენიჭა ნატალია ბოგოსლოვსკაიას, საბჭოთა კავშირის 4-გზის ჩემპიონს მრავალჭიდში (Многоборье ГТО);

• ალპინიზმში წოდება ენიჭებოდათ სპორტული მიღწევების ჯამური მაჩვენებლების მიხედვით; გამონაკლისს წარმოადგენდა პირველ (1982) და მეორე (1989) საბჭოთა ჰიმალაის ექსპედიციებში მონაწილეობისთვის წოდების მინიჭება;

• სპორტულ ტურიზმში მიღწევებისთვის წოდება მიენიჭათ დიმიტრი შპაროს ხელმძღვანელობით მოწყობილი შემდეგი სათხილამურო ექსპედიციების მონაწილეებს: ჩრდილოეთ პოლუსზე (1979) და საბჭოთა კავშირი — ჩრდილოეთი პოლუსი — კანადა (1988, წოდებები მიენიჭათ 1989 წელს).

სპორტსმენების გარდა, სპორტის დამსახურებული ოსტატები გახდნენ მათ შორის ისინი, რომლებიც მართალია ამყარებდნენ საერთაშორისო საავიაციო ფედერაციის (FAI) მიერ ფიქსირებულ ოფიციალურ მსოფლიო რეკორდებს, მაგრამ სპორტსმენებად არ ითვლებოდნენ — იყვნენ კოსმონავტები და მფრინავი-გამომცდელები (კოსმონავტებს შორის მხოლოდ სვეტლანა სავიცკაია, ჯერ კიდევ მის პირველ კოსმოსურ ფრენამდე გახდა სპორტის დამსახურებული ოსტატი, როგორც მსოფლიოს აბსოლუტური ჩემპიონი სათვითმფრინავო სპორტში).^[19][20]

უცხო ქვეყნის მოქალაქეების საიუბილეო დაჯილდოებები

1972 წელი — საბჭოთა კავშირის 50 წლის იუბილე

1972 წლის დეკემბერში, საბჭოთა კავშირის 50 წლისთავის აღსანიშნავად, წოდება მიენიჭათ რიგი სოციალისტური ქვეყნების საუკეთესო სპორტსმენებს (იხ. ქვემოთ).^[1]

სპორტსმენი, ქვეყანა, სპორტის სახეობა	სურათი	სპორტსმენი, ქვეყანა, სპორტის სახეობა	სურათი	სპორტსმენი, ქვეყანა, სპორტის სახეობა	სურათი
ვლოძიმეჟ ლიუბანსკი (პოლ. Włodzimierz Lubański)  პოლონეთი ფეხბურთი		ხორლოოგიინ ბაიანმუნხი (მონღ. Хорлоогийн Баянмөнх)  მონღოლეთი თავისუფალი ჭიდაობა		კარინ იანცი (გერმ. Karin Janz) გდრ სპორტული ტანვარჯიში
ანდრაშ ბალცო (უნგრ. Balczó András)  უნგრეთი თანამედროვე ხუთჭიდი		მარია გიგოვა (ბულგ. Мария Гигова)  ბულგარეთი მხატვრული ტანვარჯიში		ლი ჰო ჯუნი (კორ. 리호준)  ჩრდილოეთი კორეა სპორტული სროლა
ნიკოლაე მარტინესკუ (რუმ. Nicolae Martinescu)  რუმინეთი კლასიკური ჭიდაობა		ტეოფილო სტივენსონი (ესპ. Teófilo Stevenson)[21][22]  კუბა კრივი		ონდრეი ნეპელა (სლოვაკ. Ondrej Nepela)  ჩეხოსლოვაკია ფიგურული სრიალი

დაჯილდოებულთა შორის ყველას მოპოვებული ჰქონდა 1972 წლის ოლიმპიური თამაშების ჩემპიონის ტიტული, გარდა ორი მათგანისა: ხორლოოგიინ ბაიანმუნხი იყო ოლიმპიური თამაშების ვერცხლის პრიზიორი (მონღოლეთში ოლიმპიური ჩემპიონები არ იყვნენ), ხოლო მარია გიგოვა ასპარეზობდა არაოლიმპიური სპორტის სახეობაში, რომელშიც იმ დროისთვის მსოფლიოს ორგზის აბსოლუტური ჩემპიონის ტიტულს ფლობდა.

1985 წელი — გამარჯვების 40 წლისთავი

1985 წლის 23 აპრილს, დიდ სამამულო ომში გამარჯვების 40 წლისთავთან დაკავშირებით, წოდება მიენიჭა სპორტსმენთა ჯგუფს, რომელთა შორის იყო პოლონეთის მოქალაქე.

• ივან ანტონოვიჩი (მოსკოვი) — საბჭოთა კავშირის სპორტის ოსტატი (1941), საბჭოთა კავშირის დამსახურებული მწვრთნელი (1965); მთამსვლელი და ორგანიზატორი, სპორტული ცოცვის ფუძემდებელი; ომის დროს მეთაურობდა 346-ე სამთო-მსროლელი პოლკის ოცეულს.

• ჰუსეინ ზალიხანოვი (ნალჩიკი) — საბჭოთა კავშირის სპორტის ოსტატი (1956), საბჭოთა კავშირის დამსახურებული მწვრთნელი (1964); მთამსვლელი და ორგანიზატორი; ომის დროს ასრულებდა კავკასიის სამთო-სამაშველო სამსახურის მთავარი ინსპექტორის მოვალეობას.

• იური ნირკოვი (მოსკოვი) — საბჭოთა კავშირის სპორტის ოსტატი ფეხბურთში, თამაშობდა ცნობილ „ლეიტენანტთა გუნდში“ და საბჭოთა კავშირის ნაკრებში 1952 წლის ოლიმპიურ თამაშებზე; ომი თვითმავალი საარტილერიო დანადგარის ოცეულის მეთაურად დაასრულა; მიაღწია გენერალ-მაიორის წოდებამდე (1980).

• სტანისლავ მარუსაჟი — 1938 წლის მსოფლიო თასის ვერცხლის პრიზიორი, მსოფლიო რეკორდსმენი (1935), ოთხგზის ზამთრის ოლიმპიური თამაშების მონაწილე (1932–1952) თხილამურებით ტრამპლინიდან ხტომაში; ომის დროს ასრულებდა პოლონეთის წინააღმდეგობის სამთო კურიერის მოვალეობას.

1989–1992: წოდების მინიჭება სპორტის ვეტერანებისთვის

1989 წლის 26 აგვისტოს გაზეთ „საბჭოთა სპორტში“, სათაურით „სუბიექტური ხედვა“, გამოქვეყნდა ლევ როსოშიკის სტატია „Сочтёмся славою?“, რომელიც შეიქმნა მკითხველთა წერილების წყალობით და რომელშიც მას მოჰყავდა იმ სპორტსმენების მაგალითები, რომელთაც წოდება რაიმე მნიშვნელოვანი სპორტული მიღწევების გარეშე მიიღეს და აგრეთვე, იმ სპორტსმენების მაგალითებიც, რომელთაც დაუმსახურებლად აუარეს გვერდი წოდების მინიჭებისას. როგორც როსოშიკი აღნიშნავს, გაზეთის ამ პუბლიკაციამ ხელი შეუწყო სამართლიანობის აღდგენას: ბევრ სხვა სპორტსმენთან ერთად წოდება მიიღეს მოცურავეებმა — სემიონ ბელიც-გეიმანმა, ვლადიმერ კოსინსკიმ, ვიქტორ მაზანოვმა და ვლადიმერ სტრუჟანოვმა.

სპორტის ვეტერანებისთვის წოდების მინიჭება გრძელდებოდა 1992 წლამდე, ხოლო 1990-იანების ბოლოს და 2000-იანების დასაწყისში სპორტსმენთა გარკვეულ ნაწილს საბჭოთა პერიოდის მიღწევებისთვის „რუსეთის სპორტის დამსახურებული ოსტატის“ წოდება მიენიჭა.

მინიჭებათა სტატისტიკა

1960 წლის 1 იანვრისთვის წოდება მიიღო 1102-მა, 1975 წლის 1 იანვრისთვის — 2022-მა, 1980 წლისთვის — 2700-მა, ხოლო 1988 წლისთვის — 3 ათასზე მეტმა ადამიანმა.^[23]

სპორტსმენები, რომელთაც წოდება ჩამოერთვათ

იყო შემთხვევები, როდესაც სპორტის არაერთ დამსახურებულ ოსტატს ეს წოდება ჩამოერთვა. მიზეზები განსხვავებული იყო — მათ შორის პოლიტიკური, სკანდალებში მონაწილეობა (სისხლის სამართლის დანაშაულისათვის მსჯავრდებიდან ცენტრალურ გაზეთში გამოქვეყნებულ ფელეტონამდე, რომელში მოყვანილი ფაქტებიც, მოგვიანებით შესაძლოა არც დადასტურებულიყო), არასპორტული საქციელი, „სპორტული რეჟიმის დარღვევა“ და სხვ. ზოგს მოგვიანებით წოდება აღუდგინეს, ზოგს — არა; რამდენიმე სპორტსმენმა განმეორებით მიიღო წოდება ახალი მიღწევებისთვის.

ალა კუშნირი. 17 იანვარი, 1973

საზღვარგარეთ მუდმივად საცხოვრებლად დარჩენას ან საბჭოთა კავშირში დაბრუნებაზე უარის თქმას, როგორც წესი წოდების ჩამორთმევა მოსდევდა. მათ შორის, ვისაც წოდება ამგვარად ჩამოართვეს იყვნენ — მოჭადრაკე ალა კუშნირი (1974), მოშაშე ისერ კუპერმანი (1978), მოჭადრაკე ვიქტორ კორჩნოი (1976), მოციგურავეები ლიუდმილა ბელოუსოვა და ოლეგ პროტოპოპოვი (1979), ჰოკეისტი ალექსანდრე მოგილნი (1989). გამონაკლისს წარმოადგენდა ფეხბურთელი აგუსტინ გომესი, რომელიც ესპანელ რესპუბლიკელთა ბავშვებს შორის საბჭოთა კავშირში მოზარდობისას მოხვდა, — იგი 1956 წელს ესპანეთში დაბრუნდა და ადგილობრივი კომუნისტური პარტიის ხაზით განაგრძო საქმიანობა.^[24]

იყო წოდების ჩამორთმევის სხვა, შედარებით უფრო გახმაურებული შემთხვევებიც, მათ შორის:

• რიგ რეპრესირებულ სპორტსმენებს ასევე ჩამოერთვათ სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება, მათ შორის იყვნენ ფეხბურთელი ძმები — ალექსანდრე, ანდრეი და ნიკოლაი სტაროსტინები, რომელთაც 1943 წელს ჩამოართვეს წოდება (აღუდგინეს 1955 წელს).^[25]

• 1952 წლის ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებზე იუგოსლავიის ნაკრებთან საბჭოთა კავშირის საფეხბურთო ნაკრების დამარცხების შემდეგ, წოდება ჩამოართვეს ნაკრების მთავარ მწვრთნელ ბორის არკადიევს და ნაკრების მოთამაშეებს — კონსტანტინე ბესკოვს და ვალენტინ ნიკოლაევს (მოგვიანებით წოდება აღუდგინეს).

• 1958 წელს ფეხბურთში სამი ოლიმპიური ჩემპიონისთვის — ედუარდ სტრელცოვის, მიხაილ ოგონკოვისა და ბორის ტატუშინისთვის წვეულება სისხლის სამართლის ბრალდებით დასრულდა; წოდება სამივე ფეხბურთელს ჩამოართვეს. ოგონკოვისა და ტატუშინის მიმართ სისხლის სამართლის ბრალდება მოხსნილი იქნა, მაგრამ მათ სამუდამო დისკვალიფიკაცია მისცეს; 1962 წელს მათ მოუხსნეს დისკვალიფიკაცია და დაუბრუნეს „საბჭოთა კავშირის სპორტის ოსტატის“ წოდება. ტატუშინს სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება აღუდგინეს, ოგონკოვს წოდების აღდგენამ ვერ მოუსწრო (გარდაიცვალა 1979 წელს). სტრელცოვი, რომელიც გაასამართლეს, სასჯელის მოხდის შემდეგ დიდ სპორტს დაუბრუნდა და 1967 წელს მას კვლავ მიანიჭეს სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება.

• ხუთჭიდელ ბორის ონიშჩენკოს ჩამოართვეს წოდება 1976 წლის ოლიმპიურ თამაშებზე მომხდარი სკანდალისა და ამის შედეგად მიცემული სამუდამო დისკვალიფიკაციის შემდეგ: მან თავისი შპაგა აღჭურვა მექანიზმით, რომელიც ელექტრონულად აფიქსირებდა ჩხვლეტას მისი ფაქტობრივად მიყენების გარეშე.

• 1985 წლის დასაწყისში, კანადის საბაჟოზე ანაბოლური სტეროიდების აღმოჩენის შემდეგ სამუდამო დისკვალიფიკაცია მისცეს (2 წლის შემდეგ დისკვალიფიკაცია მოიხსნა) და წოდება ჩამოერთვათ ძალოსნებს — ალექსანდრე კურლოვიჩს (1988 წელს მან კვლავ მიიღო წოდება) და ანატოლი პისარენკოს.

არცთუ იშვიათად წოდების ჩამორთმევის მიზეზს საბჭოთა საზღვარზე „საბაჟო რეჟიმის დარღვევა“ წარმოადგენდა.

• 1964 წლის გაზაფხულზე, საბჭოთა ნაკრების იუგოსლავიიდან დაბრუნების შემდგომ ჩატარებული შემოწმებისას, მოთამაშეთა უმეტესობას აღმოაჩნდა ქვეყნიდან გამგზავრებისას დეკლარირებულ თანხაზე ბევრად მეტი ღირებულების იმპორტული ნივთები; 11 სპორტსმენიდან 10-ს ჩამოერთვა სპორტული წოდება (ხოლო 9 მათგანს დისკვალიფიკაცია მისცეს ერთი წლით, რის შედეგადაც მათ ოლიმპიური თამაშების გამოტოვება მოუწიათ), მათ შორის იყო ვიაჩესლავ კურენოი, რომელსაც სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება ჩამოერთვა (აღუდგა 1965 წელს); ამ დრომდე უცნობი რჩება, ვისი ინიციატივით და რა მიზნით განხორციელდა აღნიშნული აქცია.

• 1971 წელს რობერტ ფიშერთან 0:6 დამარცხების შემდეგ, მოჭადრაკე მარკ ტაიმანოვს საბაჟო შემოწმებისას აღმოაჩნდა სოლჟენიცინის წიგნი „В круге первом“, რის შემდეგაც მას ჩამოერთვა წოდება (აღუდგა 20 წლის შემდეგ).

• 1973 წელს, ამერიკული ტურნედან დაბრუნებული საბჭოთა კავშირის ეროვნული საკალათბურთო ნაკრების საბაჟო შემოწმების შემდეგ, წოდება ჩამოართვეს 1972 წლის ოლიმპიურ ჩემპიონებს — ალჟან ჟარმუხამედოვს, რომელსაც ჩანთაში ცეცხლსასროლი იარაღი აღმოაჩნდა და ივან დვორნის, რომელიც მალევე დააკავეს და „სპეკულაციის“ ბრალდებით გაასამართლეს. ჟარმუხამედოვს 1979 წელს ევროპის ჩემპიონატის მოგების შემდეგ წოდება კვლავ მიანიჭეს; ხოლო დვორნის 1999 წელს „რუსეთის სპორტის დამსახურებული ოსტატის“ წოდება მიენიჭა.

• 1977 წლის 23 იანვარს, საზღვარგარეთ გასვლისას ჩატარებული შემოწმების დროს საბჭოთა კავშირის ეროვნული საკალათბურთო ნაკრების წევრს ალექსანდრე ბელოვს ხატები აღმოუჩინეს, რომლებიც მას მისივე თქმით, სხვა მოთამაშის თხოვნით გაჰქონდა; ბელოვს დისკვალიფიკაცია მიეცა და წოდება ჩამოერთვა; მოგვიანებით დისკვალიფიკაცია მოუხსნეს, მაგრამ 1978 წლის 3 ოქტომბერს ალექსანდრე ბელოვი გარდაიცვალა. აღნიშნული ინციდენტის გარშემო არსებული ერთი ვერსიით, პროვოკაციის მიზანი იყო ერთ-ერთი მოთამაშის მხრიდან ეროვნული ნაკრების სასტარტო ხუთეულში მოხვედრის მცდელობა, მეორე ვერსიის მიხედვით, პროვოკაციის მოწყობა მოსკოვში იყო ჩაფიქრებული, რათა ბელოვი ლენინგრადის „სპარტაკიდან“ მოსკოვის ცსკა-ში გადასვლაზე დაეყოლიებინათ.^[26]

სპორტსმენები, რომელთაც ორჯერ მიენიჭათ სსრკ სდო-ს წოდება

სპორტსმენი	სპორტის სახეობა	თარიღი	მიღწევები მინიჭებისას / ჩამორთმევის მიზეზები
წოდების ჩამორთმევის შესახებ მონაცემები მონიშნულია ნაცრისფრად
ალექსანდრე ლუკიანოვი	აკადემიური ნიჩბოსნობა	1976	ოლიმპიური ჩემპიონი 1976, მსოფლიო ჩემპიონი 1974, 1975
		19…
		1984	„Дружба-84“-ის გამარჯვებული
ვიქტორ კუზკინი	ჰოკეი	1963	მსოფლიო ჩემპიონი 1963[27]
		1966	დებოშსა და ხულიგნობაში ბრალდებით
		1967	მსოფლიო ჩემპიონი 1967
ედუარდ სტრელცოვი	ფეხბურთი	16.02.1957	ოლიმპიური ჩემპიონი 1956
		18.02.1958	გაუპატიურების ბრალდებით
		05.11.1967	აღიარებულია საბჭოთა კავშირის წლის საუკეთესო ფეხბურთელად 1967
ალჟან ჟარმუხამედოვი	კალათბურთი [28]	1972	ოლიმპიური ჩემპიონი 1972
		1973	„საბაჟო რეჟიმის დარღვევა“
		1979	ევროპის ჩემპიონი 1979
ალექსანდრე კურლოვიჩი	ძალოსნობა	1984	„Дружба-84“-ის გამარჯვებული ატაცში, ვერცხლის პრიზიორი ორჭიდსა და აკვრაში, მსოფლიო რეკორდსმენი
		1985	კანადის საბაჟოზე ანაბოლური სტეროიდების აღმოჩენა
		1988	ოლიმპიური ჩემპიონი 1988, მსოფლიო ჩემპიონი 1987

სპორტის დამსახურებული ოსტატები ფეხბურთში

პირველ 22 სპორტსმენს შორის, რომელთაც 1934 წლის 5 ივნისს წოდება მიენიჭათ იყვნენ ფეხბურთელებიც, სულ რვა მათგანი: მიხეილ ბუტუსოვი, პაველ ბატირევი, ნიკოლაი სტაროსტინი, ფიოდორ სელინი, პიოტრ ისაკოვი, ნიკოლაი სოკოლოვი, ივან პრივალოვი და ვლადიმერ ვონოგი. თავიდან წოდების მინიჭება ხდებოდა ორ წელიწადში ერთხელ (1934, 1936, 1938, 1940). 1941 წლიდან კი — ყოველწლიურად, თუმცა დაჯილდოებულთა სიაში 1956, 1958, 1966, 1968, 1971, 1972, 1974, 1976–1980, 1983, 1984 და 1987 წლებში ფეხბურთელები არ იყვნენ წარმოდგენილნი. წოდების მინიჭების მხრივ, ყველაზე „საფეხბურთო“ წელი იყო 1948 წელი, როდესაც წოდება 31 ფეხბურთელს მიენიჭა. 20 ფეხბურთელს მიენიჭა წოდება 1989 წელს, ხოლო 17 ფეხბურთელს — 1946 წელს.

ათწლეულების მიხედვით ყველაზე „უხმოსავლიანად“ ითვლება 1940-იანები — 88 ფეხბურთელი, 1980-იანები — 52 და 1950-იანები — 44. თუკი პირველი წოდება მიენიჭა და შესაბამისად დაჯილდოებულთა სიას სათავეში ჩაუდგა ჩქაროსნული მოციგურავე (ნიშნით № 1), არსებული მონაცემებით, როგორც ჩანს დაჯილდოებულთა სია ფეხბურთელით დაიხურა. 1992 წლის 25 თებერვალს წოდებით დაჯილდოვდა იური ისტომინი, რომელსაც გადაეცა სპორტის დამსახურებული ოსტატის ნიშანი № 4402.

სულ, 58 წლის განმავლობაში წოდება 254-მა ფეხბურთელმა მიიღო. ფეხბურთელთა შორის ყველაზე ახლგაზრდა სპორტის დამსახურებული ოსტატი გახდა ედუარდ სტრელცოვი, ხოლო ყველაზე ასაკოვანი — იოჟეფ ბეცა. ფეხბურთელები, რომელთაც წოდება მიიღეს წარმოადგენენ 18 ქალაქს, რომელთაგან ყველაზე შთამბეჭდავად წარმოდგენილნი არიან მოსკოვი — 128, კიევი — 44, თბილისი — 33 და ლენინგრადი — 19. უწყებრივი კუთვნილების მიხედვით ლიდერობენ დინამოელები — 128 ადამიანი. 95 — პროფკავშირების, ხოლო 27 — საბჭოთა არმიისა და სამხედრო-საზღვაო ფლოტის წარმომადგენელია. 4 დაჯილდოებული ფეხბურთელის უწყებრივი კუთვნილების დადგენა ამ დრომდე ვერ მოხერხდა.^[29]

კლუბების ჩამონათვალი, რომელთაც ყველაზე მეტი სპორტის დამსახურებული ოსტატი მოამზადეს, ასე გამოიყურება: „დინამო“ კიევი (43), „დინამო“ მოსკოვი (40), „დინამო“ თბილისი (32), „სპარტაკი“ მოსკოვი (30), ცდკა-ცსკა (25), „ტორპედო“ მოსკოვი (14), „ლოკომოტივი“ მოსკოვი (8).

საბჭოთა კავშირის სპორტის დამსახურებული ოსტატები ფეხბურთში შემოკლებანი: სა — საბჭოთა არმია; სსფ — სამხედრო-საზღვაო ფლოტი;
პროფკავშირების სნფსს — პროფკავშირების საკავშირო ნებაყოფლობითი ფიზკულტურულ-სპორტული საზოგადოება.^[30]

გვარი, სახელი, მამის სახელი	დაბ. წელი	ქალაქი	სპორტსაზოგადოება	ბრძანების №	მიენიჭა	ნიშნის №	შენიშვნა	წყარო
1. აკიმოვი ანატოლი მიხეილის ძე	1915	მოსკოვი	„სპარტაკი“	247	19.08.1940	147		[31]
2. ალეინიკოვი სერგეი ევგენის ძე	1961	მინსკი	„დინამო“	7/2A	08.09.1988	3423
3. ანთაძე გიორგი სამსონის ძე	1920	თბილისი	„დინამო“	217	17.03.1951	769		[31]
4. ანტონევიჩი მიხეილ მოსეს ძე	1912	მოსკოვი	„ლოკომოტივი“	571	27.07.1950	720
5. არკადიევი ბორის ანდრეის ძე	1899	მოსკოვი	„ლოკომოტივი“	62м	18.06.1942	274	[კომ. 2]
6. აფანასიევი ბორის ივანეს ძე	1913	მოსკოვი	ცდსა	968	11.10.1948	598
7. აფონინი ვალენტინ ივანეს ძე	1939	მოსკოვი	ცსკა	−	17.12.1970	1939
8. ბალტაჩა სერგეი პავლეს ძე	1958	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3208
9. ბალი ანდრეი მიხეილის ძე	1958	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3209
10. ბანიშევსკი ანატოლი ანდრეის ძე	1946	ბაქო	პროფკავშირების სნფსს	43-Н	10.09.1991	4115
11. ბანიკოვი ვიქტორ მაქსიმეს ძე	1938	კიევი	„დინამო“	43-Н	10.09.1991	4113
12. ბატირევი პაველ ვასილის ძე	1897	ლენინგრადი	„სპარტაკი“	−	05.06.1934	5
13. ბაშაშკინი ანატოლი ვასილის ძე	1924	მოსკოვი	საბჭოთა არმია	199	06.05.1955	1000
14. ბელანოვი იგორ ივანეს ძე	1960	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3210
15. ბელიაევი იური ივანეს ძე	1934	მოსკოვი	სა და სსფ	43-Н	10.09.1991	4109
16. ბერძენიშვილი მიხეილ ირაკლის ძე	1914	თბილისი	„დინამო“	104	11.03.1946	348
17. ბესკოვი კონსტანტინე ივანეს ძე	1920	მოსკოვი	„დინამო“	743	05.08.1948	564	[კომ. 3]
18. ბესონოვი ვლადიმერ ვასილის ძე	1958	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3211
19. ბეცა იოჟეფ იოჟეფის ძე	1929	ზაპოროჟიე	სა და სსფ	26-Н	28.02.1991	3822
20. ბიბა ანდრეი ანდრეის ძე	1937	კიევი	„დინამო“	−	02.10.1967	1672
21. ბლინკოვი ვსევოლოდ კონსტანტინეს ძე	1918	მოსკოვი	„დინამო“	434	17.12.1945	268
22. ბლინკოვი კონსტანტინე გიორგის ძე	1896	მოსკოვი	−	47	19.03.1936	26
23. ბლოხინი ოლეგ ვლადიმერის ძე	1952	კიევი	„დინამო“	−	30.05.1975	2252
24. ბობროვი ვსევოლოდ მიხეილის ძე	1922	მოსკოვი	ცდსა	65	21.01.1948	596
25. ბოროდიუკი ალექსანდრე გენრიხის ძე	1962	მოსკოვი	„დინამო“	3/7-A	29.03.1989	3611
26. ბუბუკინი ვალენტინ ბორისის ძე	1933	მოსკოვი	„ლოკომოტივი“	917	21.07.1960	1238
27. ბურიაკი ლეონიდ იოსების ძე	1953	კიევი	„დინამო“	−	30.05.1975	2264
28. ბუტუსოვი მიხეილ პავლეს ძე	1899	ლენინგრადი	„დინამო“	−	05.06.1934	4
29. ბიშოვეცი ანატოლი ფიოდორის ძე	1946	მოსკოვი	პროფკავშირების სნფსს	43-Н	10.09.1991	4110
30. ვერემეევი ვლადიმერ გრიგორის ძე	1948	კიევი	„დინამო“	−	30.05.1975	2254
31. ვინოგრადოვი ალექსანდრე ნიკოლაის ძე	1918	მოსკოვი	საბჭოთა არმია	82	27.02.1946	425
32. ვოდიაგინი ალექსი ალექსის ძე	1925	მოსკოვი	ცდსა	216	17.03.1951	758
33. ვოინოვი იური ნიკოლაის ძე	1931	კიევი	„დინამო“	−	26.09.1959	1189
34. ვონოგი ვლადიმერ დონატის ძე	1899	ლენინგრადი	სკ „პუტილოვსკი“	−	05.06.1934	17
35. ვორონინი ვალერი ივანეს ძე	1939	მოსკოვი	„ტორპედო“	−	25.12.1964	1479
36. ვოროშილოვი ვიქტორ ფიოდორის ძე	1926	კუიბიშევი	„კრილია სოვეტოვი“	408	05.07.1955	1030
37. გაბელია ოთარ ამბროსის ძე	1953	თბილისი	„დინამო“	−	15.05.1981	2722
38. გაგუა გრიგოლ ათანასეს ძე	1915	თბილისი	„დინამო“	696	22.07.1948	555
39. გალპერინი ასირ მარკოზის ძე	1898	თბილისი	−	212	12.11.1943	249
40. გლაზკოვი გიორგი ფიოდორის ძე	1911	ვილნიუსი	„სპარტაკი“	1072	04.11.1948	639
41. ღოღობერიძე ავთანდილ ნიკოლოზის ძე	1922	თბილისი	„დინამო“	217	17.03.1951	770
42. გომესი აგუსტინ პაგოლა	1922	მოსკოვი	„ტორპედო“	27	17.01.1952	833
43. გორლუკოვიჩი სერგეი ვადიმის ძე	1961	მოსკოვი	პროფკავშირების სნფსს	3/7-A	29.03.1989	3624
44. გოსტევი გიორგი ფიოდორის ძე	1897	ლენინგრადი	−	99	07.03.1946	430
45. გრანატკინი ვალენტინ ალექსანდრეს ძე	1908	მოსკოვი	„სპარტაკი“	33	23.02.1943	200
46. გრიგორიევი პიოტრ გრიგორის ძე	1899	ლენინგრადი	„კრასნაია ზარია“	47	19.03.1936	25
47. გრინინი ალექსი გრიგორის ძე	1919	მოსკოვი	ცდკა	82	27.02.1946	424
48. გუცაევი ვლადიმერ გაბრიელის ძე	1952	თბილისი	„დინამო“	4	15.05.1981	2730
49. დანგულოვი აბრამ ქრისტეფორეს ძე	1900	მოსკოვი	„კრილია სოვეტოვი“	43	16.01.1948	512
50. დარასელია ვიტალი კუხინის ძე	1957	თბილისი	„დინამო“	4	15.05.1981	2727
51. დასაევი რინატ ფაიზრახმანის ძე	1957	მოსკოვი	პროფკავშირების სნფსს	7/2A	08.09.1988	3424
52. დემენტიევი ნიკოლაი ტიმოფეის ძე	1915	მოსკოვი	„სპარტაკი“	759	22.12.1947	671
53. დემენტიევი პიოტრ ტიმოფეის ძე	1913	ლენინგრადი	„დინამო“	130	20.03.1946	286
54. დიომინი ვლადიმერ ტიმოფეის ძე	1921	მოსკოვი	ცდკა	968	11.10.1948	597
55. დემიანენკო ანატოლი ვასილის ძე	1958	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3212
56. ჯეჯელავა გაიოზ ივანეს ძე	1914	თბილისი	„დინამო“	104	11.03.1946	352
57. ძიაპშიპა ნიაზ ალექსანდრეს ძე	1927	თბილისი	„დინამო“	234	26.03.1952	855
58. დობროვოლსკი იგორ ივანეს ძე	1967	მოსკოვი	„დინამო“	3/7A	29.03.1989	3606
59. დუბინინი ვიქტორ ივანეს ძე	1907	მოსკოვი	„დინამო“	288	24.03.1948	534
60. დუბინსკი ედუარდ ისააკის ძე	1935	მოსკოვი	საბჭოთა არმია	328	21.03.1969	1769
61. ევტუშენკო ვადიმ ანატოლის ძე	1958	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3213
62. ეგერსი ალფონს ფრიცის ძე	1919	რიგა	„დაუგავა“	333	18.04.1951	775
63. ეგოროვი ვლადიმერ კუზმას ძე	1911	მოსკოვი	„კრილია სოვეტოვი“	1347	29.12.1947	490
64. ეჟოვი პიოტრ ივანეს ძე	1900	მოსკოვი	პროფკავშირები	47	19.03.1936	24
65. ელისეევი ევგენი ივანეს ძე	1909	რიგა	„დაუგავა“	356	23.07.1946	288
66. ჟიბოედოვი კონსტანტინე მიხეილის ძე	1899	მოსკოვი	„კრილია სოვეტოვი“	1067	04.11.1948	627
67. ჟორდანია ანდრო დიმიტრის ძე	1904	თბილისი	„დინამო“	224	24.03.1947	354
68. ზავაროვი ალექსანდრე ანატოლის ძე	1961	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3214
69. ზაზროევი ანდრო ივანეს ძე	1925	კიევი	„დინამო“	67	14.02.1955	989
70. ივანოვი ვალენტინ კოზმას ძე	1934	მოსკოვი	„ტორპედო“	24	16.02.1957	1128
71. ივანოვი ლეონიდ გრიგორის ძე	1921	ლენინგრადი	„ზენიტი“	27	17.01.1952	832
72. იძკოვსკი ანტონ ლეონარდის ძე	1907	კიევი	„დინამო“	331	10.10.1945	404
73. ილინი ანატოლი მიხეილის ძე	1931	მოსკოვი	„სპარტაკი“	24	16.02.1957	1139
74. ილინი ნიკოლაი ივანეს ძე	1911	მოსკოვი	„ტორპედო“	19	14.07.1944	252
75. ილინი სერგეი სერგეის ძე	1906	მოსკოვი	„დინამო“	247	19.08.1940	146
76. ისაევი ანატოლი კონსტანტინეს ძე	1932	მოსკოვი	„სპარტაკი“	24	16.02.1957	1127
77. ისაკოვი პიოტრ ეფიმის ძე	1900	მოსკოვი	„სპარტაკი“	−	05.06.1934	8
78. ისტომინი იური ვასილის ძე	1944	მოსკოვი	სა და სსფ	83-Н	25.02.1992	4402
79. კავაზაშვილი ანზორ ამბერკის ძე	1940	მოსკოვი	„ტორპედო“	−	05.11.1967	1682
80. კალოევი ზაურ გრიგოლის ძე	1931	თბილისი	„დინამო“	−	18.01.1963	1373
81. კანუნიკოვი პაველ ალექსანდრეს ძე	1898	მოსკოვი	„ლოკომოტივი“	47	19.03.1936	31
82. კარპოვი ვიქტორ ივანეს ძე	1927	კუიბიშევი	„ზენიტი“	408	05.07.1955	1031
83. კარცევი ვასილი მიხეილის ძე	1920	მოსკოვი	„დინამო“	743	05.08.1948	567
84. კაჩალინი გავრილ დიმიტრის ძე	1911	მოსკოვი	„ლოკომოტივი“	571	27.07.1950	721
85. კვაშნინი კონსტანტინე პავლეს ძე	1899	მოსკოვი	„დინამო“	36	19.03.1936	30	[კომ. 4]
86. კეგეიანი არუთიუნ ლევონის ძე	1930	ერევანი	„სპარტაკი“	−	09.12.1960	1288
87. კესარევი ვლადიმერ პეტრეს ძე	1920	მოსკოვი	„დინამო“	−	21.07.1960	1235
88. კეტაშვილი გელა გიორგის ძე	1965	თბილისი	„დინამო“	3/7A	29.03.1989	3621
89. კიკნაძე არჩილ სამუილის ძე	1915	თბილისი	„დინამო“	743	05.08.1948	568
90. ყიფიანი დავით დავითის ძე	1951	თბილისი	„დინამო“	4	15.05.1981	2729
91. კოზლოვი მიხეილ სტეფანეს ძე	1895	მოსკოვი	„ბოლშევიკი“	19	14.07.1944	257
92. კოლოტოვი ვიქტორ მიხეილის ძე	1949	მოსკოვი	„დინამო“	−	30.05.1975	2256
93. კონკოვი ანატოლი დიმიტრის ძე	1949	მოსკოვი	„დინამო“	2	31.03.1982	2810
94. კოროვინი ივან ვასილის ძე	1908	გორკი	„ტორპედო“	1224	29.11.1947	477
95. კორჩებოკოვი ლევ ნიკოლაის ძე	1907	მოსკოვი	„დინამო“	−	24.03.1948	533
96. კოსტავა თამაზ გივის ძე	1956	თბილისი	„დინამო“	4	15.05.1981	2723
97. კოტრიკაძე სერგო პარმენის ძე	1935	თბილისი	„დინამო“	329	21.03.1969	1772
98. კოჩეტკოვი ივან ალექსანდრეს ძე	1914	მოსკოვი	ცდკა	968	11.10.1948	594
99. კოჩეტოვი ბორის სერგეის ძე	1914	მინსკი	„დინამო“	1279	27.12.1948	646
100. კრიჟევსკი კონსტანტინე სტანისლავის ძე	1926	მოსკოვი	„დინამო“	127	26.01.1954	941
101. კროტოვი ნიკოლაი ფიოდორის ძე	1898	ხარკივი	„ლოკომოტივი“	997	07.10.1947	467
102. კრუტიკოვი ანატოლი ფიოდორის ძე	1933	მოსკოვი	„სპარტაკი“	−	25.09.1967	1676
103. კუზნეცოვი ბორის დიმიტრის ძე	1928	მოსკოვი	„დინამო“	24	16.02.1957	1135
104. კუზნეცოვი ევგენი ბორისის ძე	1961	მოსკოვი	პროფკავშირების სნფსს	3/7A	29.03.1989	3609
105. კუზნეცოვი ოლეგ ვლადიმერის ძე	1963	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3215
106. კუზნეცოვი იური კონსტანტინეს ძე	1931	ბაქო	„ნეფტიანიკი“	−	25.10.1962	1361
107. კუსკოვი ვლადიმერ აპოლონის ძე	1898	ლენინგრადი	„სუდოსტროიტელი“	1066	04.11.1948	621
108. ლაპშინი ალექსეი პლატონის ძე	1909	მოსკოვი	„დინამო“	214	22.03.1947	297
109. ლახონინი ვიქტორ ტიმოფეის ძე	1914	მოსკოვი	„ლოკომოტივი“	575	27.07.1950	722
110. ლემეშევი ვლადიმერ ივანეს ძე	1911	ლენინგრადი	„დინამო“	346	26.04.1947	339
111. ლემეშევი კონსტანტინე ივანეს ძე	1907	ლენინგრადი	„ბოლშევიკი“	696	22.07.1948	556
112. ლიტოვჩენკო გენადი ვლადიმერის ძე	1963	კიევი	„დინამო“	7/2A	08.09.1988	3425
113. ლოსევი ვიქტორ ვასილის ძე	1959	მოსკოვი	„დინამო“	3/7A	29.03.1989	3626
114. ლიუტი ვლადიმერ ნიკოლაის ძე	1962	დნეპროპეტროვსკი	„დნეპრი“	3/7A	29.03.1989	−
115. ლიასკოვსკი კონსტანტინე პავლეს ძე	1908	მოსკოვი	ცდკა	82	27.02.1946	423
116. მაკაროვი ოლეგ ალექსანდრეს ძე	1929	კიევი	„დინამო“	−	16.12.1961	1323
117. მალოფეევი ედუარდ ვასილის ძე	1942	მინსკი	„დინამო“	−	05.11.1967	1684
118. მალინინი კონსტანტინე ივანეს ძე	1915	მოსკოვი	„სპარტაკი“	198	08.05.1946	306	[კომ. 5]
119. მალიავკინი ალექსანდრე თომას ძე	1918	მოსკოვი	„დინამო“	743	05.08.1948	591
120. მამედოვი ალეკპერ ამირის ძე	1930	ბაქო	„ნეფტიანიკი“	−	13.10.1960	1255
121. მარღანია ვლადიმერ ჩიჩინოს ძე	1928	თბილისი	„დინამო“	234	26.03.1952	856
122. მარქაროვი ედუარდ არტემის ძე	1942	ბაქო	„აშხატანკი“	−	31.10.1973	2156
123. მარიუტინი ფრიდრიხ მიხეილის ძე	1924	ლენინგრადი	„ზენიტი“	127	26.01.1954	944
124. მასლაჩენკო ვლადიმერ ნიკიტას ძე	1937	მოსკოვი	„სპარტაკი“	329	21.03.1969	1778
125. მასლიონკინი ანატოლი ევსტიგნის ძე	1930	მოსკოვი	„სპარტაკი“	−	16.02.1957	1142
126. მატვიენკო ვიქტორ ანტონის ძე	1948	კიევი	„დინამო“	−	30.05.1975	2259
127. მახინია ნიკოლაი ბორისის ძე	1912	კიევი	„დინამო“	356	23.07.1946	359
128. მესხი მიხეილ შალვას ძე	1937	თბილისი	„დინამო“	−	16.02.1965	1486
129. მეტრეველი სლავა კალისტრატეს ძე	1936	მოსკოვი	„ტორპედო“	−	21.07.1960	1237
130. მინაევი მიხეილ პეტრეს ძე	1911	თბილისი	„დინამო“	217	17.03.1951	772
131. მიხაილიჩენკო ალექსეი ალექსანდრეს ძე	1963	კიევი	„დინამო“	7/2A	08.09.1988	3426
132. მიხაილოვი მიხეილ ლეონიდეს ძე	1959	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3216
133. მიხალინა მიხეილ მიხეილის ძე	1924	კიევი	„დინამო“	67	14.02.1955	990
134. მოროზოვი ნიკოლაი პეტრეს ძე	1916	მოსკოვი	„ტორპედო“	83	27.02.1946	426
135. მოშკარკინი ვლადიმერ ვასილის ძე	1914	მოსკოვი	„ტორპედო“	83	27.02.1946	427
136. მუნტიანი ვლადიმერ ფიოდორის ძე	1946	კიევი	„დინამო“	−	30.05.1975	2258
137. ნარბეკოვასი არმინას ანდრეის ძე	1965	ვილნიუსი	პროფკავშირების სნფსს	3/7A	29.03.1989	3620
138. ნეტო იგორ ალექსანდრეს ძე	1930	მოსკოვი	„სპარტაკი“	127	26.01.1954	940
139. ნიკანოროვი ვლადიმერ ნიკოლაის ძე	1917	მოსკოვი	ცდკა	968	11.10.1948	593
140. ნიკიშკინი ევგენი პროკოფის ძე	1904	მოსკოვი	ცდკა	26	18.03.1938	71
141. ნიკოლაევი ვალენტინ ალექსანდრეს ძე	1921	მოსკოვი	ცდკა	968	11.10.1948	595	[კომ. 6]
142. ნოვიკოვი ვიქტორ ივანეს ძე	1912	სტალინო	„შახტიორი“	752	07.09.1951	812
143. ნირკოვი იური ალექსანდრეს ძე	1924	მოსკოვი	სა და სსფ	−	23.04.1985	3168
144. ოგონკოვი მიხეილ პავლეს ძე	1932	მოსკოვი	„სპარტაკი“	24	16.02.1957	1140	[კომ. 7]
145. ოკუნი მიხეილ ოსიპის ძე	1898	ლენინგრადი	„დინამო“	347	26.04.1947	340
146. ონიშჩენკო ვლადიმერ ივანეს ძე	1949	კიევი	„დინამო“	−	30.05.1975	2260
147. ორეშკინი ბორის სტეფანეს ძე	1912	ლენინგრადი	„დინამო“	434	17.12.1945	272
148. ოსტროვსკი ლეონიდ ალფონსის ძე	1936	კიევი	„დინამო“	57-H	29.11.1991	4196
149. ოშენკოვი ოლეგ ალექსანდრეს ძე	1911	კიევი	„დინამო“	48	17.01.1953	894
150. პავლოვი ვასილი სერგეის ძე	1907	მოსკოვი	„დინამო“	356	23.07.1946	315
151. პაიჭაძე ბორის სოლომონის ძე	1915	თბილისი	„დინამო“	19	14.07.1944	253
152. პანფილოვი ვასილი სერგეის ძე	1915	მოსკოვი	„ლოკომოტივი“	575	29.07.1950	726
153. პანიუკოვი ვიქტორ პორფირეს ძე	1917	თბილისი	„დინამო“	743	05.08.1948	575
154. პარამონოვი ალექსეი ალექსანდრეს ძე	1925	მოსკოვი	„სპარტაკი“	127	26.01.1954	939
155. ფარსადანოვი ფარუირ გერასიმეს ძე	1897	ბაქო	„ისკრა“	605	06.07.1947	451
156. ფაჩულია გრიგოლ ალექსის ძე	1904	თბილისი	„დინამო“	54	24.02.1941	155	[კომ. 8]
157. პეტროვი პიოტრ ივანეს ძე	1910	მოსკოვი	„ტორპედო“	1186	28.11.1949	692
158. პონედელნიკი ვიქტორ ვლადიმერის ძე	1937	დონის როსტოვი	სკა	−	16.02.1965	1487
159. პონომარიოვი ალექსანდრე სემიონის ძე	1918	მოსკოვი	„ტორპედო“	103	09.03.1946	436
160. პონომარიოვი ალექსეი სტეფანეს ძე	1913	მოსკოვი	„დინამო“	743	05.08.1948	578
161. პონომარიოვი ვლადიმერ ალექსეის ძე	1940	მოსკოვი	სა და სსფ	−	21.03.1969	578
162. პონომარიოვი იგორ ანატოლის ძე	1960	ბაქო	პროფკავშირების სნფსს	3/7A	29.03.1989	3601
163. პოსტავნინი ნიკოლაი ვასილის ძე	1916	მოსკოვი	„დინამო“	496	31.05.1951	792
164. პორკუიანი ვალერი სემიონის ძე	1944	კიევი	„დინამო“	43-Н	10.09.1991	4114
165. პრივალოვი ივან ვასილის ძე	1902	ხარკივი	„ლოკომოტივი“	−	05.06.1934	13	[კომ. 9]
166. პროტასოვი ოლეგ ვალერის ძე	1964	კიევი	„დინამო“	−	08.09.1988	3440
167. პრუდნიკოვი ალექსეი პავლეს ძე	1960	მოსკოვი	პროფკავშირების სნფსს	3/7A	29.03.1989	3608
168. პშენიჩნი ალექსეი ვასილის ძე	1912	ლენინგრადი	„ზენიტი“	749	15.09.1950	735
169. რადიკორსკი ვსევოლოდ კონსტანტინეს ძე	1915	მოსკოვი	„დინამო“	743	05.08.1948	592
170. რაზინსკი ბორის დავითის ძე	1933	მოსკოვი	სა და სსფ	6/15	29.09.1989	3608
171. რაცი ვასილი კარლოს ძე	1961	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3217
172. რეშკო სტეპან მიხეილის ძე	1947	კიევი	„დინამო“	−	30.05.1975	2261
173. რომანენკო სტეპან დიმიტრის ძე	1891	კიევი	„ბოლშევიკი“	348	26.05.1947	361
174. რუდაკოვი ევგენი ვასილის ძე	1942	კიევი	„დინამო“	−	24.01.1973	2098
175. რიჟკინი ვლადიმერ ალექსეის ძე	1930	მოსკოვი	„დინამო“	24	16.02.1957	1129
176. რიაზანცევი კონსტანტინე მატვეის ძე	1912	მოსკოვი	„სპარტაკი“	82	09.02.1950	687
177. საბო იოჟეფ იოჟეფის ძე	1940	კიევი	„დინამო“	−	26.01.1967	1656
178. სავდუნინი ვლადიმერ გრიგორის ძე	1924	მოსკოვი	„დინამო“	127	26.01.1954	943
179. სავიჩევი იური ნიკოლაის ძე	1965	მოსკოვი	პროფკავშირების სნფსს	3/7A	29.03.1989	3623
180. სავოსტიანოვი პაველ ალექსანდრეს ძე	1904	მოსკოვი	„შრომითი რეზერვები“	1065	04.11.1948	610
181. სალნიკოვი სერგეი სერგეის ძე	1925	მოსკოვი	„სპარტაკი“	127	26.01.1954	992	[კომ. 10]
182. საპრონოვი ვალენტინ გავრილის ძე	1932	დონეცკი	„შახტიორი“	−	29.08.1963	1427
183. სელინი ფიოდორ ილიას ძე	1899	მოსკოვი	„პიშჩევიკი“	−	05.06.1934	7
184. სემიჩასტნი მიხეილ ვასილის ძე	1910	მოსკოვი	„დინამო“	434	17.12.1945	266
185. სერებრიანიკოვი ვიქტორ პეტრეს ძე	1940	კიევი	„დინამო“	−	02.10.1967	1673
186. სიმონიანი ნიკიტა პოღოსის ძე	1926	მოსკოვი	„სპარტაკი“	127	26.01.1954	938
187. სკლიაროვი იგორ ევგენის ძე	1966	მოსკოვი	„დინამო“	3/7A	29.03.1989	3622
188. სმირნოვი ვასილი პავლეს ძე	1908	მოსკოვი	„დინამო“	1222	29.11.1947	471
189. სოკოლოვი ალექსეი ანდრეის ძე	1904	მოსკოვი	„დინამო“	607	10.07.1947	395
190. სოკოლოვი ალექსეი გენადის ძე	1912	მოსკოვი	„სპარტაკი“	1065	04.11.1948	611
191. სოკოლოვი ვასილი ნიკოლაის ძე	1912	მოსკოვი	„სპარტაკი“	198	08.05.1946	324
192. სოკოლოვი ვიქტორ ივანეს ძე	1911	რიაზანი	„სპარტაკი“	198	08.05.1946	323
193. სოკოლოვი ნიკოლაი ევგრაფის ძე	1897	ლენინგრადი	„დინამო“	−	05.06.1934	10
194. სოლოვიოვი ლეონიდ კონსტანტინეს ძე	1917	მოსკოვი	„დინამო“	434	17.12.1945	271
195. სოლოვიოვი სერგეი ალექსანდრეს ძე	1915	მოსკოვი	„დინამო“	434	17.12.1945	269
196. სტანკევიჩი ივანე ივანეს ძე	1914	მოსკოვი	„დინამო“	743	05.08.1948	571
197. სტაროსტინი ალექსანდრე პეტრეს ძე	1903	მოსკოვი	„სპარტაკი“	45	10.12.1936	46	[კომ. 11]
198. სტაროსტინი ანდრეი პეტრეს ძე	1906	მოსკოვი	„სპარტაკი“	247	19.08.1940	143	[კომ. 12]
199. სტაროსტინი ნიკოლაი პეტრეს ძე	1902	მოსკოვი	„სპარტაკი“	−	05.06.1934	6	[კომ. 13]
200. სტეპანოვი ვლადიმერ ალექსანდრეს ძე	1910	მოსკოვი	„სპარტაკი“	288	24.03.1948	535
201. სულაქველიძე თენგიზ გრიგოლის ძე	1956	თბილისი	„დინამო“	4	15.05.1981	2728
202. სტრელცოვი ედუარდ ანატოლის ძე	1937	მოსკოვი	„ტორპედო“	24	16.02.1957	1137	[კომ. 14]
203. სუშკოვი მიხეილ პავლეს ძე	1899	მოსკოვი	„დინამო“	743	05.08.1948	581
204. ტატარჩუკი ვლადიმერ იოსების ძე	1966	მოსკოვი	სა და სსფ	3/7A	29.03.1989	3610
205. ტატუშინი ბორის გიორგის ძე	1933	მოსკოვი	„სპარტაკი“	24	16.02.1957	1138	[კომ. 15]
206. ტეტერინი ვიქტორ სერგეის ძე	1906	მოსკოვი	„დინამო“	356	26.01.1947	326
207. ტიმაკოვი ოლეგ მიხეილის ძე	1920	მოსკოვი	„სპარტაკი“	34	18.01.1952	841
208. ტიშჩენკო ვადიმ ნიკოლაის ძე	1963	დნეპროპეტროვსკი	„დნეპრი“	3/7A	29.03.1989	−
209. ტიშჩენკო ნიკოლაი ივანეს ძე	1926	მოსკოვი	„სპარტაკი“	24	16.02.1957	1136
210. ტოვაროვსკი მიხეილ დავითის ძე	1903	მოსკოვი	„ისკრა“	993	07.10.1947	394
211. ტროფიმოვი ვასილი დიმიტრის ძე	1919	მოსკოვი	„დინამო“	434	17.12.1945	270
212. ტროშკინი ვლადიმერ ნიკოლაის ძე	1947	კიევი	„დინამო“	−	30.05.1975	2262
213. ტურიანჩიკი ვასილი იურის ძე	1935	კიევი	„დინამო“	−	02.10.1967	1674
214. უსოვი ნიკოლაი ხარიტონის ძე	1904	ლენინგრადი	−	138	17.07.1943	233
215. ფიოდოროვი ვალენტინ ვასილის ძე	1911	ლენინგრადი	„დინამო“	138	17.07.1943	214
216. ფედოტოვი გრიგორი ივანეს ძე	1916	მოსკოვი	ცდკა	247	19.08.1940	144
217. ფილიპოვი პიოტრ პავლეს ძე	1893	ლენინგრადი	„დინამო“	564	10.10.1946	343
218. ფოკინი ევგენი ვასილის ძე	1909	მოსკოვი	„დინამო“	434	17.12.1945	267
219. ფოკინი სერგეი ალექსანდრეს ძე	1961	მოსკოვი	სა და სსფ	3/7A	29.03.1989	3626
220. ფომენკო მიხეილ ივანეს ძე	1948	კიევი	„დინამო“	−	30.05.1975	2263
221. ფომინი ვლადიმერ ვასილის ძე	1905	ხარკივი	„დინამო“	47	19.03.1936	27
222. ფომინი კონსტანტინე ვასილის ძე	1903	მოსკოვი	„დინამო“	47	19.03.1936	28
223. ხალკიოპოვი პაველ ვასილის ძე	1899	მოსკოვი	ცდკა	49	27.01.1947	364
224. ხარინი დიმიტრი ვიქტორის ძე	1968	მოსკოვი	„დინამო“	3/7A	29.03.1989	3619
225. ხიზანიშვილი ნოდარ გიორგის ძე	1953	თბილისი	„დინამო“	4	15.05.1981	2725
226. ხიდიატულინი ვაგიზ ნაზირის ძე	1959	მოსკოვი	„სპარტაკი“	2/7A	08.09.1988	3441
227. ხინჩაგაშვილი შოთა იურის ძე	1951	თბილისი	„დინამო“	4	15.05.1981	2726
228. ხომიჩი ალექსეი პეტრეს ძე	1920	მოსკოვი	„დინამო“	743	05.08.1948	587
229. ხურცილავა მურთაზ კალისტრატეს ძე	1943	თბილისი	„დინამო“	10	30.10.1969	1833
230. ხუსაინოვი გალიმზიან სალიხის ძე	1937	მოსკოვი	„სპარტაკი“	−	26.01.1967	1657
231. ცარიოვი ვიქტორ გრიგორის ძე	1931	მოსკოვი	„დინამო“	−	25.02.1960	1219
232. ჩანოვი ვიქტორ ვიქტორის ძე	1959	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3218
233. ჩერედნიკი ალექსეი ვალენტინის ძე	1960	დნეპროპეტროვსკი	„დნეპრი“	3/7A	29.03.1989	−
234. ჩერენკოვი ფიოდორ ფიოდორის ძე	1959	მოსკოვი	„სპარტაკი“	8/10	23.12.1988	3447
235. ჩერნიშიოვი არკადი ივანეს ძე	1914	მოსკოვი	„დინამო“	288	24.03.1948	530
236. ჩივაძე ალექსანდრე გაბრიელის ძე	1955	თბილისი	„დინამო“	4	15.05.1981	2724
237. ჩისლენკო იგორ ლეონიდეს ძე	1939	მოსკოვი	„დინამო“	23-H	30.12.1990	3832
238. ჩისტოხვალოვი ვიქტორ ალექსანდრეს ძე	1921	მოსკოვი	ცდსა	216	17.03.1951	765
239. ჩოხელი გივი დიმიტრის ძე	1937	თბილისი	„დინამო“	−	16.02.1965	1488
240. შავგულიძე შოთა იოსების ძე	1912	თბილისი	„დინამო“	54	24.02.1941	153
241. შაპოშნიკოვი ალექსეი ნიკოლაის ძე	1899	მოსკოვი	„ზენიტი“	1348	29.12.1947	491		[32]
242. შენგელია რამაზ ალექსანდრეს ძე	1957	თბილისი	„დინამო“	4	15.05.1981	2731
243. შესტერნიოვი ალბერტ ალექსეის ძე	1941	მოსკოვი	საბჭოთა არმია	−	26.01.1967	1658
244. შორეცი გიორგი ვასილის ძე	1911	ლენინგრადი	„დინამო“	286	24.03.1948	527
245. შუდრა სერგო პეტრეს ძე	1913	თბილისი	„დინამო“	743	05.08.1948	590
246. შუსტიკოვი ვიქტორ მიხეილის ძე	1939	მოსკოვი	„ტორპედო“	328	21.03.1969	1779
247. შჩეგოლკოვი ვლადიმერ ნიკოლაის ძე	1937	კიევი	„დინამო“	−	02.10.1967	1675
248. იაკოვენკო პაველ ალექსანდრეს ძე	1964	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3219
249. იაკუშინი მიხეილ იოსების ძე	1910	მოსკოვი	„დინამო“	247	19.08.1940	145
250. იამანიძე შოთა დავითის ძე	1937	თბილისი	„დინამო“	329	21.03.1969	1779
251. იანონისი არვიდას ალექსანდრეს ძე	1960	ვილნიუსი	პროფკავშირების სნფსს	3/7A	29.03.1989	3629
252. იარემჩუკი ივანე ივანეს ძე	1962	კიევი	„დინამო“	−	19.05.1986	3220
253. იაროვენკო ევგენი ვიქტორის ძე	1963	ალმა-ათა	პროფკავშირების სნფსს	3/7A	29.03.1989	3630
254. იაშინი ლევ ივანეს ძე	1929	მოსკოვი	„დინამო“	24	16.02.1957	1141

სპორტის დამსახურებული ოსტატები საქართველოდან

სპორტსმენის სახელისა და გვარის შემდეგ მითითებულია წოდების მინიჭების თარიღი, ნიშნის ნომერი და შესაბამისი სპორტის სახეობა.

ა ბ გ დ ე ვ ზ თ ი კ ლ მ ნ ო პ ჟ რ ს ტ უ ფ ქ ღ ყ შ ჩ ც ძ წ ჭ ხ ჯ ჰ

ა

• როსტომ აბაშიძე (1962, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• გიორგი ავალიშვილი (1955, კალათბურთი)^[33][34][35]
• ნანა ალექსანდრია (1971, ჭადრაკი)
• ვაჟა ამბროლიძე (1991, სპორტული აკრობატიკა)^[36]
• გიორგი ანთაძე (17.03.1951, № 769, ფეხბურთი)^[31]
• ალექსანდრე ანპილოგოვი (04.09.1976, ხელბურთი)
• ნუგზარ ასათიანი (1964, ფარიკაობა)
• იოსებ ასლანიშვილი (1946, ალპინიზმი)
• ვლადიმერ აფციაური (1984, ფარიკაობა)
• თეიმურაზ აფხაზავა (1982, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• გივი ახვლედიანი (1951, ფრენბურთი)
• ლევან ახვლედიანი (1966, ალპინიზმი)^{[37][38][39][40]}

ბ

• გიორგი ბაბილოძე (1948, სპორტული ტანვარჯიში)
• ვახტანგ ბალავაძე (1955, თავისუფალი ჭიდაობა)
• არჩილ ბაქრაძე (1943, სპორტული ტანვარჯიში)^[41][42][43]
• ზარბეგ ბერიაშვილი (1969, თავისუფალი ჭიდაობა)
• მიხეილ ბერძენიშვილი (11.03.1946, № 348, ფეხბურთი)^[31]
• გურამ ბიგანიშვილი (1984, აფროსნობა)
• ვახტანგ ბლაგიძე (1978, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)

გ

• ოთარ გაბელია (15.05.1981, № 2722, ფეხბურთი)^[31]
• გრიგოლ გაგუა (22.07.1948, № 555, ფეხბურთი)^[31]
• ასირ გალპერინი (12.11.1943, № 249, ფეხბურთი)^[44]
• ნონა გაფრინდაშვილი (1964, ჭადრაკი)
• გურამ გედეხაური (1987, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• დავით გვანცელაძე (1971, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• მაქსიმე გვარლიანი (1951, ალპინიზმი)
• ნოდარ გვახარია (1960, წყალბურთი)
• მიხეილ გიორგაძე (1982, წყალბურთი)
• დავით გობეჯიშვილი (1986, თავისუფალი ჭიდაობა)
• ვიქტორ გოგლიძე (1941, ჭადრაკი)
• გურამ გოგოლაური (1974, ძიუდო)
• ვლადიმერ გოგოლაძე (1988, სპორტული ტანვარჯიში)
• ელენე გოკიელი (1946, მძლეოსნობა, თარჯრბენი, სიგრძეზე ხტომა)
• ალექსანდრე გოლდშტეინი (1939, კრივი)
• შალვა გორგასლიძე (1951, კრივი)
• პავლე გუმაშიანი (1952, ძალოსნობა)^[45]
• ვლადიმერ გუცაევი (15.05.1981, № 2730, ფეხბურთი)^[31]

დ

• ვიტალი დარასელია (15.05.1981, № 2727, ფეხბურთი)^[31]
• ნიკოლოზ დერიუგინი (1982, კალათბურთი)
• ნადეჟდა დვალიშვილი-ხნიკინა (1953, სპრინტი, სიგრძეზე ხტომა)
• ბორის დიაჩკოვი (1940, მძლეოსნობა, თარჯრბენი, სიგრძეზე ხტომა)^[46][47][48]
• ვლადიმერ დიაჩკოვი (1939, მძლეოსნობა, თარჯრბენი, ჭოკით ხტომა)^[49][50]
• ნინო დუმბაძე (1943, ბადროს ტყორცნა)

ე

• ომარ ეგაძე (1971, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• გიორგი ეგნატაშვილი (1936, სპორტული ტანვარჯიში)

ვ

• გიორგი ვართანოვი (1948, კრივი)^{[51][52][კომ. 16][53]}

ზ

• რაისა ზაალიშვილი (1947, სპორტ. ტანვარჯიში)^{[54][55][56][კომ. 17]}
• ანდრო ზაზროევი (14.02.1955, № 989, ფეხბურთი)^[31]
• გოჯი ზურებიანი (1950, ალპინიზმი)

თ

• ნიკოლოზ თაყაიშვილი (1948, სპ. ტანვარჯიში)^{[57][58][59][კომ. 18]}
• ლევან თედიაშვილი (1971, თავისუფალი ჭიდაობა)

ი

• ვახტანგ იაგორაშვილი (1990, თანამედროვე ხუთჭიდი)
• შოთა იამანიძე (21.03.1969, № 1779, ფეხბურთი)^[60]
• თამაზ იმნაიშვილი (1981, სასტენდო და ტყვიის სროლა)
• ლევან ინწკირველი (1962, კალათბურთი)^[61][62]
• დიმიტრი იოსელიანი (1936, მძლეოსნობა)^{[63][64][65][66]}
• ვლადიმერ ისელიძე (1981, წყალბურთი)^[67][68]

კ

• ანზორ კავაზაშვილი (05.11.1967, № 1682, ფეხბურთი)^[31]
• თეიმურაზ კაკულია (1977, ჩოგბურთი)
• ზაურ კალოევი (18.01.1963, № 1373, ფეხბურთი)^[69]
• გივი კარტოზია (1953, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• მოისეი კასიანიკი (1943, ძალოსნობა)
• ვაჟა კაჭარავა (1965, ფრენბურთი)
• იოსებ კახიანი (1961, ალპინიზმი)^[70][71]
• გელა კეტაშვილი (29.03.1989, № 3621, ფეხბურთი)^[69]
• დავით კვაჭაძე (1981, კრივი)
• ისააკ კიზირია (1943, ცხენოსნობა)^[72][73][74]
• ანზორ კიკნაძე (1964, ძიუდო)
• არჩილ კიკნაძე (05.08.1948, № 568, ფეხბურთი)^[69]
• ალექსანდრე კილაძე (1962, კალათბურთი)^[75][76][77]
• კონსტანტინე კობერიძე (1943, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• გაიოზ კოპლატაძე (1947, სპორტული ტანვარჯიში)^[78][79]
• გურამ კოსტავა (1967, ფარიკაობა)
• თამაზ კოსტავა (15.05.1981, № 2723, ფეხბურთი)^[69]
• სერგო კოტრიკაძე (21.03.1969, № 1777, ფეხბურთი)^[69]
• ვიქტორ კრატასიუკი (1972, ნიჩბოსნობა)
• კობა კურტანიძე (1990, ძიუდო)
• ვახტანგ კუხიანიძე (1951, თავისუფალი ჭიდაობა)^{[80][81][82][83][84]}

ლ

• შოთა ლომიძე (1969, თავისუფალი ჭიდაობა)
• ქეთევან ლოსაბერიძე (1980, მშვილდოსნობა)

მ

• ვლადიმერ მარღანია (26.03.1952, № 856, ფეხბურთი)^[69]
• ნიკოლოზ მეიფარიანი (1944, სპორტული ტანვარჯიში)^[85][86]
• არსენ მეკოკიშვილი (1951, თავისუფალი ჭიდაობა)
• გიორგი მერკვილაძე (1943, სპორტული ტანვარჯიში)
• მიხეილ მესხი (16.02.1965, № 1486, ფეხბურთი)^[69]
• ალექსანდრე მეტრეველი (1966, ჩოგბურთი)
• სლავა მეტრეველი (21.07.1960, № 1237, ფეხბურთი)^[69]
• მიხეილ მინაევი (17.03.1951, № 772, ფეხბურთი)^[69][87][88]
• გურამ მინაშვილი (1965, კალათბურთი)
• ლევან მოსეშვილი (1965, კალათბურთი)
• პეტრე მშვენიერაძე (1956, წყალბურთი)
• გიორგი მშვენიერაძე (1980, წყალბურთი)^{[89][90][91][92]}

ნ

• ანდრო ნავასარდოვი (1948, კრივი)^[93][94][95]

ო

• დიმიტრი ობოლაძე (1965, ალპინიზმი)^[96][97][40]
• სურენ ოგანეზოვი (1948, კალათბურთი)^{[98][99][100][კომ. 19][101]}
• გივი ონაშვილი (29.12.1976, ძიუდო)

პ

• ბორის პაიჭაძე (14.07.1944, № 253, ფეხბურთი)^[69]
• ვიქტორ პანიუკოვი (05.08.1948, № 575, ფეხბურთი)^[69]
• ტიგრან პეტროსიანი (1960, ჭადრაკი)

ჟ

• ანდრო ჟორდანია (1947, ფეხბურთი)
• მამია ჟღენტი (1951, ძალოსნობა)^{[102][103][104][105]}
• ტარიელ ჟღენტი (1973, სასტენდო და ტყვიის სროლა)

რ

• ვლადიმერ რუბაშვილი (1961, თავისუფალი ჭიდაობა)
• რომან რურუა (1966, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• გიორგი რცხილაძე (1936, სპორტული ტანვარჯიში)

ს

• ზურაბ საკანდელიძე (1967, კალათბურთი)
• მიხეილ სალაძე (1981, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• ნინო სალუქვაძე (1988, სასტენდო და ტყვიის სროლა)
• ლევან სანაძე (1957, მძლეოსნობა)
• ვიქტორ სანეევი (1968, მძლეოსნობა, სამხტომი)
• გურამ საღარაძე (1965, თავისუფალი ჭიდაობა)
• ვლადიმერ სვეტილკო (1950, ძალოსნობა)
• თენგიზ სულაქველიძე (15.05.1981, № 2728, ფეხბურთი)^[60]
• გიორგი სხირტლაძე (1960, თავისუფალი ჭიდაობა)

ტ

• ამირან ტოტიკაშვილი (1990, ძიუდო)

უ

• ვლადიმერ უგრეხელიძე (1964, კალათბურთი)

ფ

• ლევან ფალავანდიშვილი (1946, კალათბურთი)^{[106][107][108][100]}
• ჭიჭიკო (გრიგოლ) ფაჩულია (24.02.1941, № 155, ფეხბურთი)^{[69][109][კომ. 20]}
• ომარ ფხაკაძე (1965, ველოსპორტი)

ქ

• შოთა ქველიაშვილი (1967, სასტენდო და ტყვიის სროლა)
• ანზორ ქიბროწაშვილი (1969, ძიუდო)
• ავთანდილ ქორიძე (1960, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• მიხეილ ქორქია (1972, კალათბურთი)
• ოთარ ქორქია (1950, კალათბურთი)

ღ

• ავთანდილ ღოღობერიძე (17.03.1951, № 770, ფეხბურთი)^[31]
• ლევან ღუდუშაური (1951, კრივი)^[110][111]

ყ

• თემურ ყაზარაშვილი (1982, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)
• ლევან ყანჩაველი (1938, სპორტული ტანვარჯიში)^[112]
• დავით ყიფიანი (15.05.1981, № 2729, ფეხბურთი)^[69]

შ

• შოთა შავგულიძე (24.02.1941, № 153, ფეხბურთი)^[60]
• რობერტ შავლაყაძე (1960, მძლეოსნობა, სიმაღლეზე ხტომა)
• დიმიტრი შანიძე (1973, ძალოსნობა)
• გალინა შარაბიძე (1952, სპორტული ტანვარჯიში)
• რამაზ შენგელია (15.05.1981, № 2731, ფეხბურთი)^[60]
• სერგო შუდრა (05.08.1948, № 590, ფეხბურთი)^[60]

ჩ

• ჭიჭიკო ჩართოლანი (1951, ალპინიზმი)
• გიორგი ჩიკვაიძე (1943, ძალოსნობა)^[113][114]
• დიმიტრი (დავით) ჩიკვაიძე (1943, სპორტული ტანვარჯიში)^[115][116]
• მაია ჩიბურდანიძე (1978, ჭადრაკი)
• ალექსანდრე ჩივაძე (15.05.1981, № 2724, ფეხბურთი)^[60]
• ფარნაოზ ჩიკვილაძე (1965, ძიუდო)
• რაფაელ ჩიმიშკიანი (1952, ძალოსნობა)
• შალვა ჩიხლაძე (1952, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)^[117]
• გიორგი ჩოგოვაძე (1988, წყალში ხტომა)
• შოთა ჩოჩიშვილი (1972, ძიუდო)
• გივი ჩოხელი (16.02.1965, № 1488, ფეხბურთი)^[60]

ც

• მირიან ცალქალამანიძე (1957, თავისუფალი ჭიდაობა)
• დავით ციმაკურიძე (1951, თავისუფალი ჭიდაობა)
• ანდრო ცხოვრებოვი (1968, თავისუფალი ჭიდაობა)

ძ

• ლევ ძეკონსკი (1947, კალათბურთი)
• ნიაზ ძიაპშიპა (1952, ფეხბურთი)
• რომან ძნელაძე (1956, ბერძნულ-რომაული ჭიდაობა)

წ

• კობა წაქაძე (1966, სათხილამურო სპორტი)^[118][119]
• არჩილ წერეთელი (1943, კალათბურთი)^{[120][121][122][123][100]}

ჭ

ხ

• შოთა ხაბარელი (1980, ძიუდო)
• ლერი ხაბელოვი (1986, თავისუფალი ჭიდაობა)
• რამაზ ხარშილაძე (1981, ძიუდო)
• დავით ხახალეიშვილი (1992, ძიუდო)
• აკაკი ხერგიანი (1982, ალპინიზმი)^{[124][125][40]}
• ბექნუ ხერგიანი (1951, ალპინიზმი)
• მიხეილ ხერგიანი (1963, ალპინიზმი)
• ნოდარ ხიზანიშვილი (15.05.1981, № 2725, ფეხბურთი)^[60]
• შოთა ხინჩაგაშვილი (15.05.1981, № 2726, ფეხბურთი)^[60]
• ნოდარ ხოხაშვილი (1972, თავისუფალი ჭიდაობა)
• თემურ ხუბულური (1980, ძიუდო)
• მურთაზ ხურცილავა (30.10.1969, № 1833, ფეხბურთი)^[60]

ჯ

• სერგო ჯაიანი (1954, სპორტული ტანვარჯიში)
• ალექსანდრა ჯაფარიძე (1945, ალპინიზმი)
• ალექსანდრე ჯაფარიძე (1941, ალპინიზმი)
• გაიოზ ჯეჯელავა (1946, ფეხბურთი)
• ალექსანდრე ჯორჯაძე (1938, სპ. ტანვარჯიში)^{[126][127][128][129][კომ. 21][130][131]}
• ნოდარ ჯორჯიკია (1952, კალათბურთი)
• მედეა ჯუღელი (1952, სპორტული ტანვარჯიში)

ლიტერატურა

• ბერიშვილი, ელგუჯა., ქართული სპორტის ოქროს წიგნი, თბ.: პალიტრა L, 2013.
• ცამციშვილი, ა., სპორტის დამსახურებული ოსტატები, თბ.: ტრანსჟელდორიზდატი, 1959.
• ჯაფარიძე, ივანე., სპორტის დამსახურებული ოსტატები, თბ., 2010.

პერიოდიკა

• კალანდაძე, მ., საინტერესო ექსკურსი // გაზ. „ლელო“, 5 ოქტომბერი, 1980, № 193 (6754), გვ. 2.

რესურსები ინტერნეტში

• ქართული სპორტი · მემატიანე
• საქართველოს ეროვნული ოლიმპიური კომიტეტი
• საქართველოს ოლიმპიელთა კლუბი
• საქართველოს ბიოგრაფიული ლექსიკონი
• ქართველი სპორტსმენები: ბიოგრაფიული ლექსიკონი
• 99 Заслуженных Мастеров Спорта · ДСО · Список Баскетболисты СССР · Списки заслуженных мастеров спорта СССР · Энциклопедия бокса
• ჰელსინკი 1952 · მელბურნი 1956 · რომი 1960 · ტოკიო 1964 · მეხიკო 1968 · მიუნხენი 1972 · მონრეალი 1976 · მოსკოვი 1980 · სეული 1988

კომენტარები

1. მრავალჭიდი — სპორტული შეჯიბრება, რომელიც მოიცავს რამდენიმე აუცილებელ დისციპლინას. იყოფა ორ ძირითად ჯგუფად: 1. მრავალჭიდი, რომელშიც შედის ერთგვაროვანი დისციპლინები, მაგ.: ტანვარჯიშული, საციგურაო, ძალოსნური. 2. მრავალჭიდი, რომელიც აერთიანებს სხვადასხვაგვაროვან დისციპლინებს, მაგ.: თანამედროვე ხუთჭიდი, ბიათლონი, სათხილამურო მრავალჭიდი. მრავალჭიდის უძველეს ნაირსახეობად აღიარებულია ძველბერძნული ხუთჭიდი — პენტატლონი (სტადიოდრომი, სიგრძეზე ხტომა, ჭიდაობა, შუბისა და ბადროს ტყორცნა), რომელიც ანტიკური ოლიმპიადების პროგრამაში შედიოდა. მრავალჭიდში გამარჯვებულს, როგორც უნივერსალურ ათლეტს, განსაკუთრებულ პატივს მიაგებდნენ. ამჟამად მრავალჭიდის ყველაზე გავრცელებული ფორმებია: 1. კაცთა მძლეოსნური ათჭიდი (რბენა 100, 400, 1500 მ, თარჯრბენი 110 მ, სიგრძეზე, სიმაღლეზე და ჭოკით ხტომა, ბადროს და შუბის ტყორცნა, ბირთვის კვრა) და ქალთა მძლეოსნური შვიდჭიდი (რბენა 200, 800 მ, თარჯრბენი 100 მ, სიგრძეზე და სიმაღლეზე ხტომა, ბადროს ტყორცნა, ბირთვის კვრა); 2. თანამედროვე ხუთჭიდი (ფარიკაობა, ტყვიის სროლა, ცხენოსნობა, ცურვა, რბენა); 3. ტანვარჯიშული მრავალჭიდი (ქალები: ბჯენითი ხტომა, ნაირსიმაღლის ორძელი, დვირი, თავისუფალი ვარჯიში; კაცები: თავისუფალი ვარჯიში, ტაიჭი, რგოლები, ბჯენითი ხტომა, ორძელი, ღერძი); 4. საციგურაო ოთხჭიდი (ქალები: 500, 1000, 1500, 3000 მ. კაცები: 500, 1000, 1500, 5000, 10000 მ); 5. ბიათლონი (თხილამურებით რბოლა, შაშხანით სროლა); 6. საცხენოსნო სამჭიდი (სამანეჟო სვლა, საველე გამოცდა, დაბრკოლებათა გადალახვა); 7. სათხილამურო ორჭიდი (თხილამურებით რბოლა, ტრამპლინიდან ხტომა); 8. სამთო-სათხილამურო კომბინაცია (სწრაფდაშვება, სლალომი); 9. მხატვრულტანვარჯიშული მრავალჭიდი (სახტუნებელი, რგოლი, გურზები, ბურთი, ლენტი) და ჯგუფური ორჭიდი (ვარჯიში ბურთით და შერეული საგნებით).
2. წოდება ჩამოერთვა 1952 წლის 18 აგვისტოს (ბრძანება № 793); წოდება აღუდგა 1955 წლის 30 აგვისტოს (ბრძანება № 467).
3. წოდება ჩამოერთვა 1952 წლის 2 სექტემბერს (ბრძანება № 808); წოდება აღუდგა 1953 წლის 7 სექტემბერს (ბრძანება № 340).
4. წოდება ჩამოერთვა 1944 წელს; წოდება აღუდგა 1946 წლის 2 აგვისტოს (ბრძანება № 373). წოდება ხელმეორედ ჩამოერთვა 1946 წლის 22 ოქტომბერს (ბრძანება № 594); წოდება ხელმეორედ აღუდგა 1969 წლის 21 მარტს (ბრძანება № 327).
5. წოდება ჩამოერთვა 1950 წლის 18 ნოემბერს (ბრძანება № 263с); წოდება აღუდგა 1991 წლის 30 იანვარს (ბრძანების ნომერი მითითებული არ არის).
6. წოდება ჩამოერთვა 1952 წლის 2 სექტემბერს (ბრძანება № 808); წოდება აღუდგა 1959 წლის 7 სექტემბერს (ბრძანება № 340).
7. წოდება ჩამოერთვა 1958 წლის 18 თებერვალს (ბრძანება № 53).
8. წოდება ჩამოერთვა 1950 წლის 27 აგვისტოს (ბრძანება № 323).
9. წოდება ჩამოერთვა (თარიღი და ბრძანების ნომერი მითითებული არ არის); წოდება აღუდგა 1958 წლის 1 თებერვალს (ბრძანება № 27; ნიშნის № 1169).
10. წოდება ჩამოერთვა 1955 წლის 10 აპრილს (ბრძანება № 170); წოდება აღუდგა 1955 წლის 16 ივლისს (ბრძანება № 299).
11. წოდება ჩამოერთვა 1941 წელს (ბრძანების ნომერი მითითებული არ არის); წოდება აღუდგა 1955 წლის 26 აპრილს (ბრძანება № 187; ნიშნის № 1025).
12. წოდება ჩამოერთვა 1941 წელს (ბრძანების ნომერი მითითებული არ არის); წოდება აღუდგა 1955 წლის 26 აპრილს (ბრძანება № 187; ნიშნის № 1023).
13. წოდება ჩამოერთვა 1941 წელს (ბრძანების ნომერი მითითებული არ არის); წოდება აღუდგა 1955 წლის 26 აპრილს (ბრძანება № 187; ნიშნის № 1024).
14. წოდება ჩამოერთვა 1958 წლის 18 თებერვალს (ბრძანება № 53); წოდება აღუდგა 1967 წლის 5 ნოემბერს (ბრძანების ნომერი მითითებული არ არის; ნიშნის № 1683).
15. წოდება ჩამოერთვა 1958 წლის 18 თებერვალს (ბრძანება № 53); წოდება აღუდგა 1991 წლის 30 ნოემბერს (ბრძანება № 67-H; ნიშნის № 4243).
16. Вартанов Георгий Амазаспович (1913–1984), Тбилиси, "Спартак", с 1941 "Динамо". ЗМС 1948). Чемпион СССР !938-1940 в п/легк.в., судья ВК-1939. Разносторонний спортсмен. Занимался спортивной гимнастикой и выступал однократно в соревнованиях по программе мастеров спорта, но предпочтение отдавал боксу. Закончив выступления на ринге, работал тренером по боксу Груз. совета "Д".
17. Заалишвили (Коган) Раиса Семеновна — Род. 1918, Одесса (Украина). Заслуженный мастер спорта. "Динамо", Тбилиси (Грузия). Чемпионка СССР в опорных прыжках (1945), в упражнениях на брусьях (1945) и перекладине (1944, 1946), серебряный призер в упражнениях на брусьях (1949), кольцах (1944) и перекладине (1948), бронзовый призер в многоборье (1945, 1947), в упражнениях на коне (1945) и кольцах (1945, 1950).
18. Такайшвили Николай Ираклиевич — Род. 1916. Умер 1985, Тбилиси (Грузия). Заслуженный мастер спорта. "Динамо", Тбилиси. Чемпион СССР в упражнениях на кольцах (1948), брусьях (1946) и в опорных прыжках (1939), серебряный призер в многоборье (1947), в упражнениях на кольцах (1947) и в опорных прыжках (1947, 1951), бронзовый призер в упражнениях на кольцах (1946), брусьях (1948) и перекладине (1950).
19. სურენ სერგოს ძე ოგანეზოვი (1909–1976) — საბჭოთა კალათბურთელი და კალათბურთის მწვრთნელი. საბჭოთა კავშირის სპორტის დამსახურებული ოსტატი (1948). საქართველოს სსრ დამსახურებული მწვრთნელი (1966). სათამაშო კარიერა თბილისის საბჭოთა ვაჭრობის მუშაკთა გუნდში დაიწყო (1924–1929). 1930 წლიდან თამაშობდა თბილისის „სტროიტელში“ (1930–1934). 1935 წლიდან ომის დაწყებამდე იყო თბილისის „დინამოს“ მოთამაშე (1935–1941). დიდი სამამულო ომის მონაწილე. 1944 წელს დაბრუნდა მოქმედი არმიიდან და თბილისის არმიის სპორტული კლუბის (ასკ თბილისი) გუნდში განაგრძო თამაში (1944–1949). მის შემადგენლობაში ორჯერ საბჭოთა კავშირის ჩემპიონი (1944, 1946) და ერთხელ საბჭოთა კავშირის ვიცე-ჩემპიონი (1945) გახდა. 1948 წელს მიენიჭა საბჭოთა კავშირის სპორტის დამსახურებული ოსტატის წოდება. სათამაშო კარიერის დასრულების შემდეგ თბილისის ერთ-ერთ ახალგაზრდულ სპორტულ სკოლაში კალათბურთის მწვრთნელად მუშაობდა.
20. წოდება ჩამოერთვა (27.08.1950, ბრძანების № 323).
21. Джорджадзе Александр Иванович (1913–1989) — род. 15.10.1913, Тбилиси (Грузия). Умер 25.10.1989, Тбилиси (Грузия). Заслуженный мастер спорта. Кандидат педагогических наук. "Динамо", Тбилиси (Грузия). Чемпион III Рабочей Олимпиады в командном первенстве (1937), бронзовый призер в многоборье (1937). Чемпион СССР в упражнениях на перекладине (1939, 1943, 1949), серебряный призер в упражнениях на кольцах (1945), бруьях (1939) и перекладине (1946), бронзовый призер в многоборье (1939) и в опорных прыжках (1939).

სქოლიო

1. ↑ Когорта сильнейших и доблестных. olympic.ru. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-04-23. ციტირების თარიღი: 2022-02-19.
2. ცვლილება შეტანილია სსრ კავშირის უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის 1983 წლის 21 სექტემბრის განკარგულებით „ჯანმრთელობის, ფიზიკური კულტურისა და სპორტის, სახალხო განათლებისა და კულტურის საკითხებთან დაკავშირებულ სსრ კავშირის ზოგიერთ საკანონმდებლო აქტში ცვლილებათა შეტანის შესახებ“ (გამოქვეყნდა: Ведомости Верховного Совета СССР. — 1983, № 39. — გვ. 583).
3. ისინი პირველები იყვნენ // „ლელო“, 7 ნოემბერი, 1987, № 214 (9625), გვ. 2.
4. ↑ Бурт, Валерий. „7 фактов о звании Заслуженного мастера спорта и его обладателях“. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-02-07. ციტირების თარიღი: 2022-05-09. ციტატა: „27 мая 1934 года ЦИК СССР принял постановление «Об установлении звания заслуженного мастера спорта», которое присваивалось «выдающимся мастерам — активным строителям советской физической культуры». Первыми лауреатами стали 22 спортсмена, фамилии которых опубликовала 17 июня того же года главная газета страны «Правда».“
5. ჩქაროსნული ციგურაობა. nplg.gov.ge.
6. ჩქაროსნული ციგურაობა. sok.ge. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-09-24. ციტირების თარიღი: 2024-06-06.
7. ზამთრის ოლიმპიური სახეობები (ჩქაროსნული ციგურაობა).
8. Яков Федорович Мельников. federacia.ru.
9. Кудрявцев Константин Константинович // Выдающиеся вологжане: Биографические очерки. — Вологда: ВГПУ, издательство «Русь», 2005. — ISBN 5-87822-271-X
10. ფედოტოვი გრიგორი (1916–1957). უნივერსალური ენციკლოპედიური ლექსიკონი.
11. Владимир Пахомов. Мог ли Пеле стать ЗМС? // «Футбольный курьер». — 1993. — № 27 (28 июля — 3 августа). — С. 14—15.
12. Футбол. Памятная дата... Блокадный Матч. Невский Спорт. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-02-12. ციტირების თარიღი: 2022-05-09.
13. Аптекарь Михаил Лазаревич, Тяжёлая атлетика. Справочник, М.: «Физкультура и спорт», 1983. — გვ. 59. 416 გვ.
14. Пахомов, Владимир., Мог ли Пеле стать ЗМС? // «Футбольный курьер», 28 ივლისი — 3 აგვისტო, 1993, № 27 (100), გვ. 14.
15. Пахомов, Владимир., Мог ли Пеле стать ЗМС? // «Футбольный курьер», 28 ივლისი — 3 აგვისტო, 1993, № 27 (100), გვ. 15.
16. Чемпионат СССР 1950. 30 июля. ЦДКА (Москва) 4–0 Локомотив (Москва). fc-dynamo.ru.
17. Чемпионат СССР 1950. Локомотив (Москва). fc-dynamo.ru.
18. Николаев, Эрнест., Гвардейцы футбола // «Футбол», 1995, № 6, გვ. 12—13.
19. ფოროსტენკო, ი., სტარტზე არიან ავიატორები // „ლელო“, 9 ივნისი, 1968, № 112 (3596), გვ. 4.
20. ბარჯაძე, გ., ცის ფეიერვერკი // „ლელო“, 6 მარტი, 1983, № 46 (7357), გვ. 2.
21. თეოფილო, „მედალა ორო“ // „სარბიელი“, 26 დეკემბერი, 1998, № 238 (773), გვ. 10.
22. ოლიმპიური წლის გაცილება // „ლელო“, 31 დეკემბერი, 1972, № 260 (4770), გვ. 3.
23. Источники данных по количеству присвоений:
    Заслуженный мастер спорта СССР // Энциклопедический словарь по физической культуре и спорту. — М.: «Физкультура и спорт», 1961. — Т. 1. — С. 298.
    Спортивные звания — статья из Большой советской энциклопедии.
    Союз Советских Социалистических Республик // Олимпийская энциклопедия. — М.: «Советская энциклопедия», 1980. — С. 330.
    Мастер спорта // Советский энциклопедический словарь. — М.: «Советская энциклопедия», 1989. — ISBN 5-85270-001-0. — С. 781.
24. Петров, Юрий., Красная Площадь Агустина Гомеса // «Футбол», 26 ნოემბერი, 1995, № 48 (1850), გვ. 10–12.
25. 11 футболистов, которых лишали «Заслуженного мастера спорта СССР»
26. Александр Белов. spartak70.ru. Спортивное общество Спартак. ციტატა: „Один из игроков команды, мечтавший играть в стартовой пятерке и видевший в Белове основное препятствие к этому, решил его убрать чужими руками. Он «стукнул» куда следует о том, что в багаже Белова не предназначенные для провоза вещи, и знаменитого центрового задержали. По одной из версий эту провокацию специально подстроили чиновники из Спорткомитета, чтобы выбить знаменитого центрового из ленинградского «Спартака» и переманить его в Москву. На эту версию косвенно указывают некоторые факты. Например, такой: сразу после отчисления Белова из команды тот человек, который всучил ему злополучные иконы, настоятельно советовал переходить в ЦСКА, где ему сразу восстановят все звания и возьмут обратно в сборную.“
27. Кузькин Виктор Григорьевич. Красная машина.
28. ჟარმუხამედოვი დევისის წინააღმდეგ // „ლელო“, 25 დეკემბერი, 1972, № 256 (5546), გვ. 1.
29. Николаев, Эрнест., Заслуженные мастера спорта // «Футбольный курьер», 02–09.02.1993, № 2 (75), გვ. 12.
30. პროფკავშირების საკავშირო ნებაყოფლობითი ფიზკულტურულ-სპორტული საზოგადოება (რუს. Всесоюзное добровольное физкультурно-спортивное общество (ВДФСО) профсоюзов.)
31. ↑ Николаев, Эрнест., Футбола славные сыны. Заслуженные мастера спорта // «Футбольный курьер», 02–09.02.1993, № 2 (75), გვ. 12.
32. Кузница футбола. Часть 1. Двадцатые годы. bogorodsk-noginsk.ru.
33. გიორგი ავალიშვილი. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
34. გიორგი ავალიშვილი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
35. Указ о награждении Орденом «Знак Почёта» Авалишвили Георгия Ивановича — заслуженного тренера СССР, гор. Тбилиси. Сборник указов Президиума Верховного Совета СССР о награждении орденами и медалями СССР, Июль 1957, № 27 (120). — С. 20.. Научно-практическая электронная библиотека «Наука права».
36. 8th World Cup. Results (გვ. 7). sportsacrobatics.info.
37. ლევან ახვლედიანი. ფოტომატიანე „ივერიელი“.
38. ლევან ახვლედიანი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
39. საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება (№ 271) ლ. ახვლედიანის ღირსების ორდენით დაჯილდოების შესახებ. matsne.gov.ge.
40. ↑ გურასაშვილი, ა. „„თუჯი ჩეი,“ ცის მბრძანებელო!“ (PDF). „ლელო“, № 118 (7178), გვ. 1.
41. არჩილ ბაქრაძე. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
42. არჩილ ბაქრაძე. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
43. ბაქრაძე, თ. „არჩილ ბაქრაძე. წარსულის გახსენება“ (PDF). „ლელო“, № 68 (5358), გვ. 2.
44. ასირ გალპერინი. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
45. პავლე გუმაშიანი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
46. ბორის დიაჩკოვი. საქ. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
47. ბორის დიაჩკოვი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
48. Дьячков Борис Михайлович // Большая олимпийская энциклопедия: В 2 т. / Автор-составитель В. Л. Штейнбах. — М.: Олимпия Пресс, 2006.
49. სიძლიერის, ახალგაზრდობისა და სილამაზის დღესასწაული // „კომუნისტი“, 17 მაისი, 1941, № 114 (6119), გვ. 3.
50. Дьячков Владимир Михайлович // Большая олимпийская энциклопедия: В 2 т. / Автор-составитель В. Л. Штейнбах. — М.: Олимпия Пресс, 2006.
51. გიორგი ვართანოვი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
52. К. В. Градополов. Бокс. — М.: Физкультура и Спорт, 1951. — стр. 38-39.
53. Вартанов Георгий Амазаспович. boxing.ru.
54. რაისა ზაალიშვილი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
55. საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება (№ 417) საქართველოს ვეტერანი სპორტსმენების საქართველოს ორდენებითა და მედლებით დაჯილდოების შესახებ. matsne.gov.ge. ციტატა: „საქართველოს სპორტული ტანვარჯიშის განვითარებასა და მის პოპულარიზაციაში შეტანილი დიდი წვლილისათვის, ნაყოფიერი პედაგოგიური და საზოგადოებრივი მოღვაწეობისათვის ვეტერანი სპორტსმენები დაჯილდოვდნენ საქართველოს ორდენებითა და მედლებით: რაისა ზაალიშვილი — ქ. თბილისის მერიის განათლების მთავარი სამმართველოს ოლიმპიური რეზერვის ტანვარჯიშის სპორტული სკოლის უფროსი მეთოდისტი, სპორტის დამსახურებული ოსტატი (ღირსების მედლით). 11 აგვისტო, 1997.“
56. Заалишвили (Коган) Раиса Семеновна. gymnast.ru. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-12-26. ციტირების თარიღი: 2022-02-19.
57. ნიკოლოზ თაყაიშვილი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
58. ნიკოლოზ თაყაიშვილი. ეროვნული ფოტომატიანე.
59. Такайшвили Николай Ираклиевич. gymnast.ru. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-12-26. ციტირების თარიღი: 2022-02-19.
60. ↑ Футбола славные сыны. Заслуженные мастера спорта // «Футбольный курьер», 17–23.02.1993, № 4 (77), გვ. 12.
61. ლევან ინწკირველი. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
62. ლევან ინწკირველი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
63. დიმიტრი იოსელიანი. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
64. დიმიტრი იოსელიანი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
65. დიმიტრი იოსელიანი. ფოტომატიანე „ივერიელი“.
66. ისინი პირველები იყვნენ // „ლელო“, 7 ნოემბერი, 1987, № 214 (9625), გვ. 2.
67. ვლადიმერ ისელიძე. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
68. ვლადიმერ ისელიძე. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
69. ↑ Футбола славные сыны. Заслуженные мастера спорта // «Футбольный курьер», 10–16.02.1993, № 3 (76), გვ. 12.
70. იოსებ კახიანი. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
71. იოსებ კახიანი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
72. ისააკ კიზირია. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
73. ისააკ კიზირია. ფოტომატიანე „ივერიელი“.
74. ღია წერილი რედაქციას // „ლელო“, 29 ივლისი, 1964, № 148 (2511), გვ. 2.
75. ალექსანდრე კილაძე. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
76. ალექსანდრე კილაძე. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
77. Киладзе, Александр Иванович. aztekium.pl. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-01-22. ციტირების თარიღი: 2023-09-09.
78. გაიოზ კოპლატაძე. ეროვნული ფოტომატიანე.
79. სპორტსმენების ჯგუფი (მარჯვნიდან მე-3: გაიოზ კოპლატაძე; მე-4: ივანე (ვანია) მერკური). ეროვნული ფოტომატიანე.
80. ვახტანგ კუხიანიძე. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
81. ვახტანგ მელიტონის ძე კუხიანიძე (1914–1985).
82. Кукианидзе Вахтанг Мелитонович, змс (1951).
83. „ლელო“, № 31 (837), გვ. 3. // 17.04.1955
84. Указ о награждении Орденом «Знак Почёта» Кухианидзе Вахтанга Мелитоновича — заслуженного мастера спорта СССР, гор. Тбилиси. Сборник указов Президиума Верховного Совета СССР о награждении орденами и медалями СССР, Июль 1957, № 27 (120). — С. 23.. Naukaprava.ru. Научно-практическая электронная библиотека «Наука права».
85. ნიკოლოზ მეიფარიანი. ფოტომატიანე „ივერიელი“.
86. ნიკოლოზ მეიფარიანი — საქართველოს სახელმწიფო ფიზიკური კულტურის ინსტიტუტის ტანვარჯიშის კათედრის გამგე 1956–1966 წლებში, საქართველოს ფიზიკური კულტურის და სპორტის დამსახურებული მუშაკი, სპორტის დამსახურებული ოსტატი, დოცენტი. sportuni.ge.
87. Минаев Михаил Петрович. dinamo-tbilisi.ru. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-01-24. ციტირების თარიღი: 2023-03-04.
88. მიხეილ მინაევი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
89. Giorgi Mshvenieradze. Sports Reference. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-12-17. ციტირების თარიღი: 2022-02-19.
90. Giorgi Mshvenieradze. Olympedia.
91. Мшвениерадзе Георгий Петрович. infosport.ru.
92. Мшвениерадзе Георгий Петрович. dynamo.su.
93. ანდრო ნავასარდოვი. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
94. ანდრო ნავასარდოვი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
95. როგორ მოიგო ანდრო ნავასარდოვმა ამიერკავკასიის პირველობა კრივში. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-01-19. ციტირების თარიღი: 2023-09-16.
96. დიმიტრი ობოლაძე. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
97. დიმიტრი ობოლაძე. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
98. Оганезов, Сурен Сергеевич. aztekium.pl. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-01-22. ციტირების თარიღი: 2023-09-09.
99. სურენ ოგანეზოვი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
100. ↑ კალათბურთი. სპორტის სახეობის აღწერა. ქართული სპორტი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-01-22. ციტატა: „1930-იანი წლების დასაწყისში საქართველოში რამდენიმე ძლიერი გუნდი იყო, რომელთა შემადგენლობაში გამოდიოდნენ ლევან ფალავანდიშვილი, ვლადიმერ და რობერტ მდივნები, ვახტანგ ციციშვილი, არჩილ წერეთელი, ლეონიდ ძეკონსკი, შალვა ყიასაშვილი, გიორგი ავალიშვილი, შალვა დიასამიძე, სურენ ოგანეზოვი და სხვები.“ ციტირების თარიღი: 2023-09-09.
101. დიდების სათავეებთან // „ლელო“, 12 მაისი, 1968, № 92 (3576), გვ. 3.
102. მამია ჟღენტი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
103. ძალოსნობა — მამია ჟღენტი. ქართული სპორტი.
104. მამია ჟღენტი. ეროვნული ფოტომატიანე.
105. „ლელო“, № 12 (818), გვ. 4. // 09.02.1955
106. ლევან ფალავანდიშვილი. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
107. საქართველოს პრეზიდენტის ბრძანებულება (№ 719) ლ. ფალავანდიშვილის ღირსების ორდენით დაჯილდოების შესახებ. matsne.gov.ge.
108. „ლელო“, № 60 (866), გვ. 3. // 27.07.1955
109. ჭიჭიკო ფაჩულია. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
110. ლევან ღუდუშაური. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
111. ლევან ღუდუშაური. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
112. ლევან ყანჩაველი. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
113. გიორგი ჩიკვაიძე. საქ. ბიოგრაფ. ლექსიკონი.
114. გიორგი ჩიკვაიძე. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
115. ბედოშვილი, შ., გამოჩენილი ქართველი სპორტსმენები. დიმიტრი ვლადიმერის ძე ჩიკვაიძე // „ლელო“, 28 იანვარი, 1953, № 9 (608), გვ. 2.
116. დავით ჩიკვაიძე — საქართველოს სახელმწიფო ფიზიკური კულტურის ინსტიტუტის ტანვარჯიშის კათედრის გამგე 1943–1955 წლებში, სპორტის დამსახურებული ოსტატი, დოცენტი. sportuni.ge.
117. შალვა კონსტანტინეს ძე ჩიხლაძე (1912–1997). // ქართული სპორტი
118. კობა წაქაძე. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
119. კობა წაქაძე. Sports Reference.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-12-18. ციტირების თარიღი: 2023-02-05.
120. Церетели, Арчил Николаевич. sport-strana.ru. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-01-22. ციტირების თარიღი: 2023-09-09.
121. Церетели, Арчил Николаевич. aztekium.pl. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-01-22. ციტირების თარიღი: 2023-09-09.
122. Церетели, Арчил Николаевич. podvignaroda.ru. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-01-22. ციტირების თარიღი: 2023-09-09.
123. Церетели, Арчил Николаевич. Кто-это.рф. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-01-22. ციტირების თარიღი: 2024-06-06.
124. აკაკი ხერგიანი. ფოტომატიანე „ივერიელი“.
125. კარიერა ფრაზებში: რომან გიუტაშვილი. mygoals.ge. ციტატა: „…ჩემამდე ევერესტის მწვერვალთან ყველაზე ახლოს აკაკი ხერგიანი იყო. 1982 წლის ამბებს გიყვებით. მაშინ პირველი საბჭოთა ექსპედიცია მოეწყო და აკაკი იმდენად კარგ ფორმაში იყო, რომ საიერიშო ჯგუფშიც შეიყვანეს, მაგრამ მოგვიანებით ექსპედიციის ხელმძღვანელმა ევგენი ტამმა მისი პიკზე გაშვება გადაიფიქრა. რატომ მოხდა ასე, არ ვიცი, თუმცა ფაქტია, რომ ხერგიანი კინოკამერით ორჯერ ავიდა 8 ათას მეტრზე.“
126. ალექსანდრე ჯორჯაძე. ბიოგრაფიული ლექსიკონი.
127. Джорджадзе Александр Иванович. sportgymrus.ru.
128. Джорджадзе Александр Иванович. gymnast.ru. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-10-26. ციტირების თარიღი: 2022-02-19.
129. ძველი ფოტოსურათები მოგვითხრობენ. ალექსანდრე ჯორჯაძე, გიორგი ბაბილოძე და კოტე ზაალიშვილი // „ლელო“, 26 მაისი, 1964, № 102 (2465), გვ. 4.
130. თაობათა ესტაფეტა // „ლელო“, 7 ნოემბერი, 1987, № 214 (9625), გვ. 3.
131. იმ შორეულ ოცდაათიან წლებში // „ლელო“, 27 თებერვალი, 1986, № 41 (9132), გვ. 2.