Հայկական հնագրություն

Հայկական հնագրություն, հնագրության^[1] բաժիններից մեկը, որն ուսումնասիրում է հայերեն գրերի նշանների և նրա տեսակների աստիճանական զարգացումը։ Հայկական հնագրությունը դա նաև հայ գրերի զարգացման և աստիճանական զարգացման պատմության նկարագիրն է^[1]։ Հայերեն այբուբենը ստեղծվել է 405 թվականին Եդեսիա և Սամոսատ քաղաքներում գիտնական, կուսակրոն քահանա Մեսրոպ Մաշտոցի կողմից։ Ինչպես և համաշխարհային այլ գրերի համակարգերում, 1600 տարվա ընթացքում հայ գրերի գրաֆիկական նշանագրությունը կրել է որոշ փոփոխություն^[2]։ Միջին դարի հայ գրերի հիմնական 4 տեսակները^[3] երկաթագիրը, բոլորգիրը, Նոտրգիրն ու Շղագիրն են^[4][5]։ Նրանցից առաջինը համարվում է մեծատառ, մնացած երեքը՝ փոքրատառ նշանագրությամբ տառեր։ Այդ տեսակներից յուրաքանչյուրը հնարավոր է ունենան որոշակի տարատեսակներ^[6]։

Ուսումնասիրության պատմություն

«Էջ Ա․Տաշյանի Հայկական հնագրության ակնարկ» գրքից

Առաջին գիտական վիճաբանությունները հայ գրերի տեսակների վերաբերյալ հայտնվել են 17-18-րդ դարերում հնագրության որպես գիտության կանոնի ի հայտ գալու ժամանակաշրջանում։ 1711 թվականին Յոհան Շրյոդերը իր «Հայոց լեզվի գանձարան» աշխատության «անգլ.՝ De Orthographia»^[7] բաժնում վերանայում է հնագրությանը վերաբերող հարցեր։ Շրյոդերը կազմեց հայ գրերի տարբեր տեսակների աղյուսակ՝ մեկնաբանությունների էջերով․ 1730 թվականին անանուն հեղինակը ֆրանսերեն լեզվով պատրաստեց հայերենի ուղղագրությունը, որում նույնպես հայտնաբերվել է բաժին «ֆր.՝ De l’orthographe»՝ հայ գրերի տեսակների մասին։ Ավելի մանրամասն թեման ուսումնասիրում է Մխիթարական Ղուկաս Ինճիճյանը իր «Հայոց հողի հնագիտական նկարագրի» 3-րդ հատորում 1835 թվականին^[8]։

Սակայն որպես անկախ ճյուղ հայկական հնագիտությունը ստացվել է 19-րդ դարի վերջերին^[1]։ Հայկական հնագրության առանձին հարցեր վերանայվել են 1892 թվականին Ի․ Հարությունյանի «Հայերեն գրեր» աշխատության մեջ^[9]։ Հայկական հնագրության գիտական ուսումնասիրությունը հիմնադրվել է 1898 թվականին, երբ Ա․Տաշյանի կողմից կազմվել էր Վիեննայի Մխիթարյանների գրապահոցի հայերեն ձեռագրերի ցանկը և հայկական հնագիտության^[10] առաջին նպաստը^[9]։ Պատճառն այն գրելու համար հանդիսացավ Եգիպտոսում հայտնաբերված Հունա-Հայկական պապիրուսը^[11]։ Գրքում տրվում է գրերի միջնադարյան տեսակների ուսումնասիրությունը, ծանոթագրություն կրկնագրերի վերաբերյալ, հարցեր և այլն։ Հայերեն գրերի Տաշյանի դասակարգումը մինչև հիմա պահպանել է իր գիտական արժեքը։ Հայերեն տառերին և ձեռագրերի արվեստին վերաբերող հարցերը քննարկվում են Գ․ Հովսեփյանի «Հին հայերի գրերի արվեստը» գրքում (1913)^[12]։ Այդ ալբոմում ներկայացված են 5-18-րդ դարերի հայ գրերի 143 տեսակների պատճեններ՝ արված փափուկ նյութի, քարի կամ մետաղի վրա։ Նախասովետական ժամանակներում հրատարակվել են միայն այդ երկու աշխատանքները, որոնք նվիրված են զուտ հայկական հնագրությանը^[13]։

Հայկական հնարգությանն է նվիրված Հրաչյա Աճառյանի «Հայերեն գրեր»-ը (1928), որոնցում մանրամասն վերլուծվում են հայերեն տառերի ծագման պատմությունը և նրանց գրաֆիկական զարգացումը։ Իր գրքում Աճառյանը օգտագործում է Տաշյանի և Հովսեփյանի աշխատությունները^[14]։ Որոշակի գիտական արժեք է իրենից ներկայացնում Կ․ Կաֆադարյանի «Հայ գրերի սկզբնական տեսքը» աշխատությունը (1939)։ Հայերեն գրերի ծագման և նրանց Արամյան գրերի հետ կապի թեմային է նվիրված Ա․ Պերիխանյանի «Հայերեն գրերի ծագման մասին հարցը» հոդվածը^[15]։ Հայերեն գրերի պատմության և գրաֆիկայի էվոլյուցիայի ուսումնասիրության գործում մեծ ներդրում ունի Ա․Աբրամյանը^[16][17]։ Վերջինս վերանայում է հապավումները, գաղափարագրերը (ռուս.՝ Идеограмма), կրիպտոգրամմաները և այլն։ Հայկական հնագրության հարցերով զբաղվել են նաև Գ․ Լևոնյանը, Լ․Խաչերյանը, Է․ Աղայանը և այլք։ Հարցի ուսումնասիրման մեջ կարևորագույն ներդրում դարձավ 1960-1973 թվականներին «Հայերեն արձանագրությունների կանոններ»-ի հրապարակումը՝ կազմված չորս հատորից։

2002 թվականին Մ․ Սթոունի, Դ․ Կույումջյանի և Խ․ Լեխմանի հեղինակությամբ հրապարակվեց «Հայկական հնագրության ալբոմ»-ը^[18]։

Հայերեն գրերով հնագիտական հուշարձաններ

Հատված Հունա-Հայկական պապիրուսից 5-7-րդ դար,Հայերեն ձեռագիր խճանկար Երուսաղեմից Թվարկվում է 7-րդ դարի երկրորդ կեսից

Հայերեն գրերի նկարագրման մեթոդոլոգիայի մշակման համար կարևոր նշանակություն ունեն համեմատաբար ավելի վաղ պահպանված հուշարձանները։ Որպես հայկական վիմագրերի հնագույն օրինակ համարվում է Կարսի Տեկոր գյուղի տաճարին՝ փորագրությունը՝ արված ամենաուշը 490 թվականին^[19]։ Այսինքն ընդամենը Մեսրոպ Մաշտոցի մահից 50 տարի անց^[20]։ Փորագրությունը չունի հստակ ժամանակագրություն^[21], բայց երկրորդ տողում, որպես տաճարի հիմնադիր, հիշատակվում է կաթողիկոս Հովհաննես Ա Մանդակունու անունը, որը եղել է այդ պաշտոնում 478-490 թվականներին^[22]։ Վաղ հայկական փորագրություններում գիտնականները առանձնացնում են նաև 6-րդ դարում Դվինի Սուրբ Հռիփսիմեի վանքի փորագրությունը 618 թվականին^[23]։ Նմանապես Սուրբ Երկրումպահպանվել են 5-րդ դարի չթվագրված հայերեն փորագրություն և 5-րդ կամ 6-րդ դարերի խճանկար^[24]։

մագաղաթի վրա առաջին ընդհատումներով ձեռագրերը պատկանում են 5-6-րդ դարերին^[25]։ 640 տարուց ոչ ավելի ուշ թվարկվում է Հունա-Հայկական պապիրուսը՝ գտնված Եգիպտոսում 19-րդ դարի ավարտին։ Պապիրուսը պարունակում է հունարեն տեքստ՝ գրված հայերեն տառերով։ Հայերենով գրված ամենավաղ պահպանված հստակ թվագրված ձեռագիրը գրվել է 862 թվականին^[26]։ Հայկական հնագրության համար կարևոր նշանակություն^[27] ունի նաև Լազարյան ավետարանը, որը վերագրվել է 887 թվականին։ Հնագույն հայերեն ձեռագիրը թղթի վրա վերաբերում է 981 թվականին^[28]։ Այն գրված է Երկաթագիր և Բոլորգիր գրատեսակներով։ Ձեռագիրը հատկանշական է նաև նրանով, որ ներկայացնում է բոլորգիրի ամենավաղ (առաջին) օրինակը։

Հայկական հնագրությունն ուսումնասիրելու համար կարևոր են նաև այլ գտածոները, օրինակ Սասանյան դարաշրջանի հին հայերենով փորագրված գեմաքարով ոսկե մատանին։ Մակագրությունը փորագրված է կլորավուն Երկաթագրով և ունի 5-7-րդ դարերի թվագրություն^[29]։

Ի սկզբանե որպես գրանյութ ծառայել է մագաղաթը, պապիրուսը Հայաստանում չէր կիրառվում^[28]։ 20-րդ դարի կեսին հաշվառվում էր մոտ 24000^[1], ըստ արդի տվյալների՝ 30000^[30]-ից ավելի հայերեն ձեռագրեր։ Նրանց մեծ մասը թվագրված են^[13]։

Հայերեն գրերի աստիճանական զարգացումը

Հնագրության կարևոր խնդիրներից է համարվում այն հարցը, թե տառերի հատկապես ո՞ր տեսակն է օգտագործել Մեսրոպ Մաշտոցը։ Գիտնականների մեծամասնությունը համարում են, որ Մաշտոցը հորինել և օգտագործել է մի տառատեսակ, որը ներկայումս անվանվում է Մեսրոպյան երկաթագիր^[31]։ Հենց այդ մեծ, ուղղահայաց և կլորավուն լրիվ մեծատառ տառատեսակն է հանդիպում հին ձեռագրերում։ Համարվում է, որ Երկաթագրի այդ սկզբնական ձևից է հետագայում ստացվել ուղղագիծ Երկաթագիրը և նրա տարատեսակները։ Վերջին հաշվով, այդ տառատեսակը զարգանալով վերածվեց բոլորգիրի, իսկ այնուհետև Նոտրգիրի և Շղագրի^[31][32]։ Վ․Կալզոլարին և Մ․Սթոունը ենթադրում են, որ Երկաթագրի սկզբնական ձևը պետք է որ եղած լիներ ավելի սղագիր (ռուս.՝ Скоропись) և Շղագիր, ինչպես այն ժամանակների հունական և սիրիական գրերը։ Քիչ հավանական է համարվում այն, որ Ավետարանի թարգմանության համար, ինչը տասնամյակներ է տևել, Մաշտոցն ու իր աշակերտները գործածել են Երկաթագրի աշխատատար ձևը^[11]։ Գիր տերմինը հանդիպում է հայերեն գրերի բոլոր 4 անունների մեջ։

Երկաթագիր

1.Լազարյան Ավետարան, 887 թ․, Կլորավուն Երկաթագիր[33] 2.Քառաավետարան, 11-12-րդ դարեր, Ուղղագիծ Երկաթագիր[34]հայտնի 5-րդ դարից

Երկաթագիրը^[5] հին հայերեն տառատեսակ է^[34], հայտնի 5-րդ դարից։ «Հայոց լեզվի նոր բառարան»-ը (1836-1837) տալիս է նրան « Գրված երկաթե ստիլոսով » նշանակությունը։ Հայերեն գրերի պատմության մեջ այն համանման է հին լատիներեն Ունցիալ գրին և Կիրիլիկ տառատեսակին։ Ինքը տերմինը, առաջին անգամ հանդիպում է Ավետարանի հիշատակարանում (ռուս.՝ Колофон (часть книги))՝ թվագրված 10-րդ դարի սկզբին^[5]։ Ըստ գրերի տեսության մեջ ընդունված որակավորման, երկաթագիրը և նրա տարատեսակները դասվում են տառերի Մեծատառերի (ռուս.՝ Maюскул)խմբին։ Հին Հայերենի Մայուսկուլային գրերի երկու հիմնական ձևերը՝ դրանք կլորաձև և ուղղագիծ երկաթագրերն են^[35][36][29]։

Կլորաձև Երկաթագիրը ձևավորվում է ուղղահայաց առանցքների և մի քանի հորիզոնական էլէմենտներն իրար կապող ուղղանկյունների համադրությունից։ Տառերի միջև կապ չկա, բառամեջը բացակայում է։ Կլորաձև երկաթագիրը գործածվել է մինչև 13-րդ դարը, հետագայում օգտագործվել է վերնագրերի^[34] համար։ Աճառյանը գտնում էր, որ այն երկու տեսակներից ավելի հինն էր^[35]։ Այն անվանում են նաև «Բուն իմաստով Մեսրոպյան»^[37]։

Այս տառատեսակի մյուս ձևը Ուղղագիծ երկաթագիրն է։ Ինչպես և կլորաձևը, այն պահպանվել է մինչև 13-րդ դարը։ Համեմատաբար ավելի վաղ թվագրված հուշարձանները պատկանում են 10-րդ հարյուրամյակին։ Այն անվանվում է նաև «Միջինմեսրոպյան»^[35] կամ կիսաունցիալ։ Երկաթագրի այդ տեսակը դուրս է բերվում ուղղահայաց կամ դեպի աջ թեքությամբ^[38]։

Մեծատառ տեսակի երկու հիմնական գրերի շարքում երբեմն առանձնացնում են «փոքրատառ երկաթագիրը»։ Իրականում այն փոքրացված չափերով ուղղագիծ Երկաթագրն է։ Քանի որ այն չի պարունակում կառուցվածքային տարբերություն, նպատակահարմարությունը սահմանել այն որպես գրերի ինքնուրույն տեսակ՝ վիճարկվում է^[38]։ 13-րդ դարից երկաթագիրը կիրառվում է միայն խորագրեր, վերնագրային տողեր գրելիս^[36]։

Թամազ Գամղրելիձեն գտնում էր, որ այդ հնագույն հայերեն գրի գծագրությունը համարվում է նրա ստեղծողի ինքնատիպ աշխատանքի արդյունք և հիմնովին անկախ է հունարենից^[39]։

Բոլորգիր

Գոյություն ունի այս տառատեսակի պատմության քննարկման երկու մեկնաբանություն․ ի սկզբանե Երկաթագրի հետ 5-րդ դարից ի վեր գոյություն ունենալու տարբերակը և վերջինիս էվոլյուցիայի արդյունքում Բոլորգրի ստացումը։ Այն միտքը, որ երկաթագիրն ու Բոլորգիրը գոյություն են ունեցել միաժամանակ, առաջարկել է դեռ անցած դարի սկզբում հայկական հնագրության առաջին ուսումնասիրողներից մեկը՝ Հովսեփյանը^[3]։ Սանջյանը նույնպես ենթադրում է^[4], որ այդ տառատեսակը գոյություն ուներ արդեն 5-րդ հարյուրամյակում։ Կույումջյանի կարծիքով տվյալ հարցը համարվում է վիճելի^[11]։ Սերգեյ Մուրավյովը չի բացառում սովորական սղագիր Երկաթագրի հետ միաժամանակ գոյություն ունենալու հնարավորությունը, բայց ելնելով տեսական նկատառումներից՝ համարում է այն քիչ հավանական^[20]։ Ընդունված է համարել, որ Բոլորգիրը աստիճանաբար ստացվել է Երկաթագրի էվոլյուցիայի արդյունքում՝ գրիչների ժամանակի և մագաղաթի տնտեսման նկատառումներից ելնելով^[40]։

Նրանով արված ամենահին ձեռագիրը հանդիպում է 10-րդ դարում^[41], թեև 887 թվականին «Լազարյան Ավետարանում» արդեն նկատվում են Բոլորգրի օրինակներ^[42]։ Հավանաբար գրի այդ ձևը հայտնվել է ավելի վաղ. այդ տեսակի մի քանի տառեր հանդիպում են 6-7-րդ դարերի Հունա-հայկական պապիրուսի վրա, ինչպես նաև այդ ժամանակաշրջանի վաղ քիրստոնեկան ձեռագրերում^[41]։ Եվ այսպես՝ պապիրուսը դառնում է Երկաթագիրը Բոլորգրի վերածվելու էվոլյուցիայի ուսումնասիրման կարևոր օղակ^[43]։ Ինքը՝ տերմինը առաջին անգամ արձանագրվել է 12-րդ դարի ավարտին հիշատակարանում (ռուս.՝ Колофон (часть книги))^[41]: Բոլորգիրը համարվում է 13-16-րդ դարերի գրերում գերիշխող տեսակ^[44] (համաձայն Կարճ Գրական Հանրագիտարանի (ռուս.՝ КЛЭ) մինչև 15-րդ դարը^[1])։ 16-րդ դարից^[4] սկսած Բոլորգիրը նույնպես ընկած է հայերեն տպագրական տառատեսակի հիմքում^[44][38]։ 17-րդ դարի Արևմուտքի ուսումնասիրողներ Ֆ. Ռիվոլան և Կ. Գալանուսը՝ orbicularis, Ի. Շրյոդերը՝ rotunda^[41], առաջարկում էին այդ գրի լատիներեն համարժեքները։

Մասնագետների մի մասը տերմինը թարգմանում են որպես «Կլոր գիր»^[38], թեև Բոլորգիրը կազմվում է գրեթե բացառապես ուղղագիծ էլէմենտների համադրությամբ։ Հայերեն լեզվով «բոլոր» նշանակում է ոչ միայն «կլոր» կամ «կլորավուն», այլ ունի նաև «լրիվ» կամ «ամբողջ» իմաստ, այսինքն՝ «ամբողջական»^[41]։ Որպես կանոն, տառերը գրվում էին դեպի աջ թեքությամբ, թեև երբեմն հանդիպում են ուղղաձիգ առանցքով գրեր^[38]։ Արդեն այդ տառատեսակում հայտնվում է որոշակի պարզության միտում, իսկ բառերի խնբերի միջև, իսկ ավելի ուշ նաև բառերի միջև՝ հայտնվում է տարածություն^[38]։ Ի տարբերություն առաջներում գերիշխող Երկաթագրի, Բոլորգիրը գրվում էր, այլ ոչ թե նկարվում^[45]։

Շղագիր

Հատված Խաչատուր դպիրի Նոտրգրով գրված ձեռագրից (1795)

Շղագիր՝ սղագիր^[6]։ Գրերի այս ձևը հայտնի է արդեն 10-11-րդ դարերից^[38]։ Նրա ավելի վաղ օրինակը թվագրվում է 999 թվականից^[33]։ Համեմաատաբար լայն տարածում այն գտավ միայն 17-18-րդ դարերից սկսած։ Հատկապես Շղագիրն է ընկած ժամանակակից սղագրության հիմքում^[4]։ Այն ձևավորվում է ուղղագիծ, բեկված և կլորաձև տարրերի համադրությունից։ Տառատեսակի գրաֆիկական տարբերություններից մեկը նա է, որ տառի բոլոր էլէմենտները գրվում էին նույն հաստությամբ^[46]։ Ինքը տերմինը, Կույումջյանի ենթադրությամբ, հայտնվել է 19-րդ դարում^[3]։ Ավելի վաղ «Կարճ Գրական Հանրագիտարանը» (КЛЭ) նրա ծագումը նույնպես թվագրել էր 4-րդ դարով^[1]։

Նոտրգիր

Նոտրգիրը թարգմանվում է ինչպես «նոտարական գիր»^[38]։ Համարվում է, որ Նոտրգիր տեսակը ձևավորվել է 13-րդ հարյուրամյակում^[4], պահպանված ամենահին օրինակները վերաբերում են 14-րդ դարին^[38]։ «Կարճ Գրական Հանրագիտարանի» (КЛЭ) համաձայն՝ օգտագործվել է 16-18-րդ դարերում^[1]։ Այն ավելի մեծ գործածություն է ստացել հայկական սփյուռքում, ինչի հետևանքով դարձել է հայտնի տառատեսակ տպագրության մեջ^[47]։ Այս տառատեսակը Բոլորգրից մանր է և ձևավորվում է ուղղագիծ, կլորաձև և ալիքաձև տարրերի համադրությունից։ Ըստ Մաթևոսյանի՝ այն ներառում է ինչպես Բոլորգրի, այնպես էլ Շղագրի տարրեր^[48]։ Նոտրգրով էին գրվում հիմնականում ոչ պաշտոնական տեքստերը. ձեռագրերի հիշատակարաններ (Колофон), գրասենյակային փաստաթղթեր և այլն^[49]։

Ծանոթագրություններ

1. КЛЭ, 1968, էջ 545-551
2. Туманян, 1990
3. Kouymjian, 1997, էջ 180
4. Sanjian, 1999, էջ ix
5. Valentina Calzolari, Michael E. Stone, 2014, էջ 11
6. Юзбашян, 2005, էջ 14
7. Schröder, 1711, էջ 1-8
8. Kouymjian, 1997, էջեր 178-179
9. АСЭ, 1980, էջ 462
10. Ташян, 1898
11. Valentina Calzolari, Michael E. Stone, 2014, էջ 15
12. Овсепян, 1913
13. Юзбашян, 1959, էջ 115
14. Kouymjian, 1997
15. Периханян, 1966
16. Абрамян, 1948
17. Абрамян, 1959
18. Album of Armenian Paleography, 2002
19. Album of Armenian Paleography, 2002, էջ 14
20. Муравьёв, 1980, էջ 222
21. Кафадарян, 1962, էջ 43
22. Кафадарян, 1962, էջ 45
23. Кафадарян, 1962, էջ 52-53
24. Kouymjian, 2013, էջ 22
25. Муравьёв, 1980, էջ 221-222
26. Valentina Calzolari, Michael E. Stone, 2014, էջ 6
27. Матевосян, 1973, էջ 123
28. Акимушкин, 1987, էջ 151
29. Хуршудян, Акопян, 1999, էջ 185-186
30. Kouymjian, 2012, էջ 19
31. Valentina Calzolari, Michael E. Stone, 2014, էջ 14
32. Kouymjian, 2013, էջ 26
33. Матевосян, 1973, էջ 125
34. Акимушкин, 1987, էջ 153
35. Ачарян, 1952, էջ 70
36. Юзбашян, 2005, էջ 13
37. Юзбашян, 1959, էջ 119
38. Акимушкин, 1987, էջ 154
39. Гамкрелидзе, 1988, էջ 29
40. Kouymjian, 1997, էջ 182
41. Valentina Calzolari, Michael E. Stone, 2014, էջ 13
42. Матевосян, 1973, էջ 125, 132
43. Kouymjian, 1997, էջ 186
44. Valentina Calzolari, Michael E. Stone, 2014, էջ 12
45. КЛЭ, 1968, էջ 545-5 51
46. Матевосян, 1982, էջ 523
47. Peter T. Daniels, William Bright, 1996, էջ 357
48. Матевосян, 1982, էջ 348
49. Kouymjian, 1997, էջ 187

Գրականություն

Հայոց լեզվով

• Ա.Ս. մաթևոսյան. Լազարյան ճեմարանի հնագույն ձեռագիր // Պատմա-բանասիրական ամսագիր. — 1973.
• Հրաչյա Աճառյան. V դարի հայկական ձեռագիր // Հասարակագիտական գիտությունների լրատու. — 1952. Архивировано из первоисточника 13 Հուլիսի 2020.
• Գ.Կ. Կաֆադարյան V դարի Տեկորյան վանքի ձեռագիր և հայերեն այբուբենը մեսրոպյան գրերով // Պատմա-բանասիրական ամսագիր. — 1962.
• Գ.Պետրոսյան, Վ.Ալեքսանյան Հնագրություն // Հայկական սովետական հանրագիտարան. —Եր., 1980. — Т. 6. — С. 462.
• Ա. Մաթևոսյան Շղագիր // Հայկական սովետական հանրագիտարան. —Եր., 1982. — Т. 8. — С. 523.
• Ա. Մաթևոսյան Նոտրգիր // Հայկական սովետական հանրագիտարան. —Եր., 1982. — Т. 8. — С. 348-349.
• Յ. Տաշյան Հայկական հնագրության ակնարկ = Ակնարկ մը հայ հնագրութեան վրայ. — Վիենա: Մխիթարյանների հրատ., 1898. — С. 203.
• Գ. Հովսեփյան Հին հայերի գրերի արվեստը. — Վաղարշապատ, 1913.
• Ա. Աբրահամյան Հայկական հնագրություն. — Եր., 1948.
• Ա. Աբրահամյան Հայերեն գրերի և մատենագրության պատմություն. — Եր., 1959.
• Կ. Ն. Յուզբաշյան Ա. Գ. Աբրահամյան, «Հայերեն գրերի և մատենագրության պատմություն», Երևան, Հայպետհրատ, 1959, էջ 415 // Հասարակագիտական գիտությունների լրատու. — 1959. — С. 115-124. Архивировано из первоисточника 24 Մայիսի 2015.
• Մ. Սթոուն Նորահայտ հայկական ձեռագրեր Երուսաղեմից // Պատմա-բանասիրական ամսագիր. — 1993. — С. 15-26.

ռուսաց լեզվով

• О. А. Князевская, М. В. Крюков. Палеография / Гл. ред. А. А. Сурков. — Краткая литературная энциклопедия. — М.: Сов. энцикл., 1968. — Т. 5. — С. 545-551.
• А. Периханян. К вопросу о происхождении армянской письменности // Переднеазиатский сборник: II. Дешифровка и интерпретация письменности Древнего Востока.. —М., 1966.
• О. Ф. Акимушкин. Рукописная книга в культуре народов Востока: очерки. — Наука, 1987. — (Культура народов Востока).
• К. Н. Юзбашян. Армянские рукописи в петербургских собраниях. Каталог // Православный Палестинский сборник. — СПб.: Дмитрий Буланин, 2005. — В. 41 (104).
• С. Н. Муравьёв. О протосистеме армянского алфавита. // Историко-филологический журнал. — 1980. — № 2.
• Э. Хуршудян, Н. Акопян. Сасанидский золотой перстень с геммой на древнеармянском (V-VII вв.) // Страны и народы Ближнего Среднего Востока. — Зангак-97, 1999. — Т. 18. — С. 182-187.
• Т. В. Гамкрелидзе. Происхождение и типология алфавитной системы письма (Письменные системы раннехристианской эпохи) // Вопросы языкознания. —М., 1988. — № 6. — С. 5-33.
• Э. Г. Туманян. Армянское письмо // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: Советская энциклопедия, 1990.

անգլերեն

• Michael E. Stone, Dickran Kouymjian, Henning Lehmann Album of Armenian Paleography. — Aarhus University Press, 2002.
• Michael E. Stone Armenian Apocrypha Relating to Abraham. — Society of Biblical Lit, 2012. — (Early Judaism and its literature, 37).
• Valentina Calzolari, Michael E. Stone. Armenian Philology in the Modern Era: From Manuscript to Digital Text. — BRILL, 2014.
• Peter T. Daniels, William Bright. The World's Writing Systems. — Oxford University Press, 1996.
• A. K. Sanjian. Medieval Armenian Manuscripts at the University of California, Los Angeles. — University of California Press, 1999.
• D. Kouymjian Notes on Armenian Codicology. Part 1: Statistics Based on Surveys of Armenian Manuscripts // Comparative Oriental Manuscript Studies Newsletter no. 4. — 2012. — С. 18-23. Архивировано из первоисточника 5 Մարտի 2016.
• D. Kouymjian Notes on Armenian Codicology. Part 2: Statistics Based on Surveys of Armenian Manuscripts // Comparative Oriental Manuscript Studies Newsletter no. 6. — 2013. — С. 22-28. Архивировано из первоисточника 22 Մայիսի 2015.
• D. Kouymjian. Armenian paleography: a reassessment // Scribes et manuscrits du Moyen-Orient. —Paris, 1997. — С. 177-188. Архивировано из первоисточника 10 Դեկտեմբերի 2023.

լատիներեն

• Johann Joachim Schröder Thesaurus linguae Armenicae, antiquae et hodiernae. — Amsterdam, 1711.