Nudez na arte

O espido era aceptado polos que concorrían ós salóns literarios franceses do século XIX, a condición de que a contorna fóra claramente "clásica", presentando personaxes dunha cultura na cal a nudez era usual, tal como se mostra neste cadro de Jean-Léon Gérôme (1847).
Estudantes pintando "da realidade" na École. Fotografía cara a finais da década de 1880.

A nudez na arte refírese á nudez en tódalas disciplinas artísticas, incluídas composicións vernáculas e históricas. A nudez na arte reflectiu polo xeral - aínda que con algunhas excepcións - os estándares sociais para a estética e a moralidade na época en que se realizou a pintura, escultura ou máis recentemente a fotografía.

Desde épocas prehistóricas, as representacións do corpo espido foron un tema central da arte.

Moitas culturas toleran a nudez na arte en maior medida que a nudez na realidade, con diferentes estándares sobre que é aceptable. Por exemplo, aínda nun museo no cal se mostran obras con espidos, en xeral non se acepta a nudez do visitante. Por outra banda, as leis sobre fotografía de nenos a miúdo restrinxen escenas en maior medida que os actos mostrados (as fotografías de actos legais e aínda de nudez inocente poden chegar a ser ilegais).

Ás veces o espido é máis aceptable se o modelo non se move; véxase Windmill Theatre. Noutras culturas, por exemplo no Xapón, onde a nudez non posúe connotacións negativas, a arte erótica shunga tendía a presentar participantes que se atopan vestidos en forma parcial.

Presentacións xerais

O Moscoforos da Acrópole, cara ó 570 a.C. Un mozo portando un becerro cara ó sacrificio é mostrado nun espido completo frontal, con todo atópase parcialmente vestido cunha tea cerimonial que lle cobre as súas costas, zona superior dos brazos e zona frontal das coxas.
Copia romana, en mármore, dun orixinal grego do século III a.C..
Copia realizada por Philippe Magnier para Versalles dos mesmos loitadores.
Pequena reprodución en bronce existente en Múnic do mármore romano.

Dado que as actitudes da sociedade sobre o espido na arte cambiaron, isto ás veces conduciu a conflitos sobre pezas de arte que xa non se axustan ós estándares vixentes. Por exemplo, algúns membros da Igrexa Católica organizaron en certa época a denominada "campaña da folla de parra" para cubrir a nudez na arte, comezando coas obras de Michelangelo, afamado artista do Renacemento, pero posteriormente a Igrexa sacou estas follas de parra e deixou as obras tal como eran orixinalmente. En cambio era usual na arte grega antiga, desde os tempos do período arcaico, mostrar ás deidades e humanos divinizados (ou "heroes") nunha condición de espido heroico nas pinturas e nas esculturas, e este costume estendeuse durante os períodos romano e clásico.

O espido converteuse nun xénero persistente e tema da arte figurativa, especialmente pinturas, escultura e fotografía. No mesmo preséntanse persoas sen roupas, polo xeral con convencións estilísticas ou poses que remarcan os elementos artísticos (tales como inocencia, ou elementos teatrais ou artísticos) do espido en comparación co estado provocativo dun espido exposto. Unha figura espida é unha representación do corpo humano, tal como unha deusa ou un home na antiga Grecia, para a cal a ausencia de roupas é a súa condición natural, polo cal non se insinúa ningunha connotación sexual. En comparación unha figura nun espido exposto é aquela, tal como unha prostituta contemporánea ou un home de negocios, que normalmente está vestido, de forma tal que a súa ausencia nunha escena implica actividade sexual ou certo estado de suxestión. Este tipo de representacións polo xeral eran escasas na arte europea do período medieval até as últimas décadas do século XIX; no ínterim, unha obra que presentase unha muller sen vestimentas sería polo xeral denominada "Venus" ou algunha outra deusa greco-romana, para xustificar a súa nudez. Pode ser motivo de certo debate se unha figura artística é un espido ou un espido exposto, por exemplo nalgunhas obras de Francis Bacon.

Mesmo aínda que os gustos cambiaron significativamente, os temas de semi-espidos mantiveron a súa atracción, incluso adicándose a copiar escenas de fai moitos séculos.

A nudez na arte, tamén a mostrada publicamente, é bastante común e máis aceptada que a nudez pública de persoas reais. Por exemplo, unha estatua ou pintura representando unha persoa espida pode ser mostrada dentro de lugares públicos onde a nudez real non se permite. Aínda así, hai tamén moita arte mostrando a unha persoa espida cunha peza de tea ou outro obxecto segundo parece por casualidade cubrindo os seus xenitais.

Algunha xente sente que o foco seleccionado dos "Estudos de espidos" dálle un aire impersoal, unha representación obxectificada do corpo humano; outros o din que pode ser tan selectivamente representado como unha paisaxe.

Un sketch dunha comedia de 1960, protagonizada polos cómicos ingleses Peter Cook e Dudley Moore admirando o cadro de Cézanne Les Grandes Baigneuses na National Gallery, humoristicamente suxerían que debía de haber centos de cadros que non se mostraban publicamente porque as pezas de roupa non caían xusto nos sitios correctos mentres o artista os estaba pintando.

Nos medios de comunicación modernos, imaxes de nudez parcial e completa son usadas dentro de anuncios para conseguir unha atención adicional. No caso de modelos atractivos esta atención débese ó pracer visual que proporcionan as imaxes; noutros casos débese á relativa rareza de imaxes de nudez. O uso da nudez na publicidade tende a ser coidadosamente controlado para evitar a impresión de que a empresa cuxo produto está a ser anunciado é indecente ou pouco refinada. Tamén hai límites (autoimpostos) ó que deixan publicar os medios de comunicación publicitarios como revistas. O éxito da publicidade sexualmente provocativa reivindícase no dito "o sexo vende". Aínda así, as respostas á nudez nos anuncios Americanos foron máis desiguais; a nudez nos anuncios de Calvin Klein, Benetton, e Bercrombie & Fitch, por nomear tres empresas, provocou moitas respostas negativas así como respostas positivas.

Das imaxes de nudez (non necesariamente pornografía), a forma máis extrema é a nudez frontal integral, referíndose ó feito no que o actor ou o modelo é representado de fronte e cos xenitais expostos. Frecuentemente, as imaxes de persoas espidas non van tan lonxe e as fotos compóñense intencionadamente, mentres que as películas son editadas de tal forma que non se ve ningún xenital, coma se a cámara fallara para velos por casualidade. Isto ás veces chámase "nudez implícita" en oposición á "nudez explícita".

La maja desnuda. La maja vestida.
La maja desnuda e La maja vestida de Goya.
Goya pintou La maja vestida despois do escándalo na sociedade española sobre o anterior cadro da Desnuda.
Sen unha pretensión alegórica ou significado mitolóxico, o seu era "o primeiro espido total feminino a tamaño real
dentro da arte Occidental".[1] Goya rexeitou pintar roupa enriba dela, pola contra fixo un novo cadro.

Historia

Venus de Willendorf, Museo de Historia Natural de Viena (circa 20000 a. C.)

Prehistoria

Artigo principal: Arte prehistórica.

A arte prehistórica é a desenvolvida dende a Idade de Pedra (paleolítico superior, mesolítico e neolítico) até a Idade dos Metais, períodos onde xurdiron as primeiras manifestacións que se poden considerar como artísticas por parte do [[ser humano}}. Na arte paleolítica o espido estaba fortemente ligado ó culto á fertilidade, como se pode apreciar na representación do corpo humano feminino -as chamadas «venus»-, xeralmente de formas algo obesas, con peitos xenerosos e avultadas cadeiras. Destacan as venus de Willendorf, Lespugue, Menton e Laussel. A nivel masculino, a representación do falo -xeralmente erecto-, en forma illada ou en corpo completo, era igualmente signo de fertilidade, como no chamado Xigante de Cerne Abbas (Dorset, Inglaterra).[2] Tamén existen casos de representación da figura humana espida na pintura rupestre, reducida a trazos esquemáticos, destacando os órganos sexuais.[3]

Arte Antiga

Artigo principal: Arte antiga.

Pode chamarse así ás creacións artísticas da primeira etapa da historia, destacando as grandes civilizacións do Próximo Oriente: Exipto e Mesopotamia. No Antigo Exipto a nudez era vista con naturalidade, e abunda en representacións de escenas cortesás, especialmente en danzas e escenas de festas e celebracións. Pero tamén está presente nos temas relixiosos, e moitos dos seus deuses representados en forma antropomórfica aparecen espidos ou semiespidos en estatuas e pinturas murais. Igualmente aparece na representación do propio ser humano, sexa faraón ou escravo, militar ou funcionario, como o famoso Escriba sentado do Louvre. Por contrapartida, na Mesopotamia, próxima xeográfica e cronoloxicamente ó Antigo Exipto, o espido é practicamente descoñecido, agás algún relevo asirio como Asurbanípal cazando leóns (British Museum), ou algunhas escenas de tortura de prisioneiros, mentres que na vertente feminina ta só achouse os peitos espidos dun bronce caldeo representando unha moza canéfora, presente no Louvre. Tampouco atopáronse espidos na arte fenicia ou xudía, onde a lei mosaica prohibía a representación humana.[4]

Arte clásica

O Diadumeno (430 a. C.), de Policleto, Museo Arqueolóxico Nacional de Atenas.
Artigo principal: Arte e cultura clásica.

Denomínase arte clásica á desenvolvida nas antigas Grecia e Roma, cuxos adiantos tanto científicos como materiais e de orde estética achegaron á historia da arte un estilo baseado na natureza e no ser humano, onde preponderaba a harmonía e o equilibrio, a racionalidade das formas e os volumes, e un sentido de imitación («mímese») da natureza que sentaron as bases da arte occidental, de tal forma que a recorrencia ás formas clásicas foi constante ó longo da historia na civilización occidental.[5]

Grecia

Artigo principal: Arte grega.

En Grecia desenvolvéronse as principais manifestacións artísticas que marcaron a evolución da arte occidental. Tras uns inicios onde destacaron as culturas minoica e micénica, a arte grega desenvolveuse en tres períodos: arcaico, clásico e helenístico. Grecia foi o primeiro lugar onde se representou o corpo humano dunha forma naturalista, lonxe do hieratismo e a esquematización das culturas precedentes. Para os gregos, o ideal de beleza era o corpo masculino espido, que simbolizaba a mocidade e a virilidade, como os atletas dos Xogos Olímpicos, que competían espidos. O espido grego era á vez naturalista e idealizado: naturalista en canto á representación fidedigna das partes do corpo, pero idealizado en canto á procura dunhas proporcións harmoniosas e equilibradas, rexeitando un tipo de representación máis real que amosase as imperfeccións do corpo ou as engurras da idade.[6]

O primeiro expoñente do espido masculino constitúeno un tipo de figuras que representan a atletas, deuses ou heroes mitolóxicos, chamadas kouros (kouroi en plural), pertencentesóperíodo arcaico (séculos século VII a. C.-século V a. C.) -a súa variante feminina é a koré (korai en plural), que con todo adoitaban representar vestida-. Posteriormente, o espido tivo un lenta pero constante evolución dende as formas ríxidas e xeométricas dos kouroi até as liñas suaves e naturalistas do período clásico, cun novo concepto á hora de deseñar a escultura, pasando da idealización á imitación. Nesta época xurdiron as principais figuras da escultura clásica grega: Mirón, Fidias, Policleto, Praxíteles, Escopas, Lisipo etc.[7] Durante o período helenístico -iniciado co reinado de Alexandre Magno, na que a cultura grega espallouse por todo o Mediterráneo oriental-, as figuras adquiriron un maior dinamismo e torsión do movemento, que denotaban sentimentos exacerbados e expresións tráxicas, rachando co sereno equilibrio da época clásica, como na súa obra cume, o Laocoonte e os seus fillos (século II a. C.).[8]

Roma

Artigo principal: Arte da Roma antiga .

Cun claro precedente na arte etrusca, a arte romana recibiu unha grande influencia da arte grega. Grazas á expansión do Imperio Romano, a arte clásica grecorromana chegou a case todos os recunchos de Europa, norte de África e Próximo Oriente, sentando a base evolutiva da futura arte desenvolvida nestas zonas. A maior parte de estatuas romanas son copias de obras gregas, ou están inspiradas nelas, como o Torso do Belvedere (50 a. C.), a Venus de Médici (século I a. C.) ou o Grupo de San Ildefonso (10 a. C.).[9] Máis orixinal foi a súa pintura, da que nos chegaron numerosas mostras grazas sobre todo ás escavacións en Pompeia e Herculano, onde existen numerosas escenas nas que abunda o espido, con clara tendenciaóerotismo, amosando sen andrómenas, como unha faceta máis da vida.[10]

Arte medieval

O Pecado e a Expulsión do Paraíso, de As moi ricas horas do Duque de Berry (1416), Irmáns Limbourg, Museo Condé, Chantilly.
Artigo principal: Arte medieval.

A caída do Imperio Romano de Occidente marcou o inicio en Europa da Idade Media, etapa de certa decadencia política e social, pois a fragmentación do imperio en pequenos estados e a dominación social da nova aristocracia militar supuxo a feudalización de todos os territorios do antigo Imperio. O cristianismo impregnou a maior parte da produción artística medieval, na que se sucederon diversas fases: dende a arte paleocristiá, pasando polo prerrománico, até o románico e o gótico, incluíndo o bizantino e o dos pobos xermánicos.[11]

Coa desaparición das relixións pagás perdeuse a maior parte do contido iconográfico relacionado co espido, que quedou circunscrito ás escasas pasaxes das Sacras Escrituras que o xustificaban, como Adán e Eva no Paraíso ou o martirio e crucifixión de Xesucristo. Nos poucos casos de representación do espido son figuras angulosas e deformadas, afastadas do harmonioso equilibrio do espido clásico, cando non son formas deliberadamente feas e maltreitas, como sinal do desprezo que sentía polo corpo, que era considerado un simple apéndice da alma.[12] O período gótico supuxo un tímido intento de refacer a figura humana, máis elaborada e partindo dunhas premisas máis naturalistas, pero baixo un certo convencionalismo que suxeitaba as formas a unha rixidez e unha estrutura xeometrizante que supeditaba o corpoóaspecto simbólico da imaxe, sempre baixo premisas da iconografía cristiá.[13] O espido máis ou menos naturalista comezou a aparecer con timidez na Italia prerrenacentista, especialmente na obra de Nicola Pisano, Giovanni Pisano e Giotto.[14]

Arte da Idade Moderna

A Creación de Adán (1508-1512), de Michelangelo, Capela Sistina, Vaticano.
Artigo principal: Arte da Idade Moderna.

A arte da Idade Moderna -non confundir con arte moderna, que se adoita empregar como sinónimo de arte contemporánea- desenvolveuse entre os séculos XV e XVIII. A Idade Moderna supuxo cambios radicais a nivel político, económico, social e cultural: a consolidación dos estados centralizados supuxo a instauración do absolutismo; os novos descubrimentos xeográficos -especialmente o continente americano- abriron unha época de expansión territorial e comercial, supondo o inicio do colonialismo; a invención da imprenta levou unha maior difusión da cultura, que se abriu a todo tipo de público; a relixión perdeu a preponderancia que tiña na época medieval,óque contribuíuóxurdimento do protestantismo; á vez, o humanismo xurdiu como nova tendencia cultural, deixando paso a unha concepción máis científica do home e do universo.[15]

Renacemento

Artigo principal: Renacemento.
David (circa 1440), de Donatello, Museo Nazionale del Bargello, Florencia.

Xurdido en Italia no século XV (Quattrocento), espallouse polo resto de Europa dende finais dese século e comezos do XVI. Os artistas inspiráronse na arte clásica grecorromana, polo que se falou de «renacemento» artístico tras o escurantismo medieval. Estilo inspirado na natureza, xurdiron novos modelos de representación, como o uso da perspectiva. Sen renunciar á temática relixiosa, cobrou maior relevancia a representación do ser humano e a súa contorna, aparecendo novas temáticas como a mitolóxica ou a histórica, ou novos xéneros como a paisaxe ou o bodegón, o que influíu na revitalización do espido.[16]

O espido renacentista inspirouse en modelos clásicos grecorromanos, aínda que cunha función diferente da que tiña na antigüidade: se en Grecia o espido masculino exemplificaba a figura do heroe, na Italia renacentista o espido ten un carácter máis estético, máis ligado a unha nova forma de entender o mundo afastada de preceptos relixiosos, o ser humano novamente como centro do universo. Destacou entón principalmente o espido feminino, debido ao mecenado de nobres e ricos comerciantes que demostraban desa forma a súa posición privilexiada na sociedade.[17]

Unha das primeiras obras que rompían co pasado e supuñan un retorno ós canons clásicos foi o David de Donatello (circa 1440), obra de grande orixinalidade que se adiantouóseu tempo, xa que durante o seguintes cincuenta anos non houbo realizacións coas que se lle puidese comparar.[18] Con posterioridade a Donatello, o espido foi practicado por artistas como Antonio Pollaiuolo, Botticelli e Luca Signorelli, con obras de gran dinamismo. Un clasicismo máis sereno percíbese na Italia central, como en Piero della Francesca, Perugino ou Rafael.[19] En cambio, Leonardo da Vinci afastouse dos canons clásicos, con figuras naturalistas deseñadas segundo os seus amplos estudos de anatomía. A culminación do espido renacentista produciuse na obra de Miguel Anxo, para o que o corpo humano espido tiña un carácter divino que lle outorgaba unha dignidade inigualable en calquera outro espido contemporáneo, en obras como o David (1501-1504), o Escravo moribundo (1513), A creación de Adán (1508-1512) ou o Xuízo Final (1536-1541).[20]

No século XVI o espido tivo unha ampla difusión grazas ós gravados publicados sobre obras clásicas grecorromanas, especialmente os producidos por Marcantonio Raimondi. Xurdiu entón a escola veneciana, que realizou importantes contribucións ao espido, non só na continuidade de certas formulacións clasicistas, senón tamén na innovación e experimentación de novas vías técnicas e estilísticas, con artistas como Giovanni Bellini, Giorgione, Tiziano, Tintoretto e Paolo Veronese.[21] No segundo cuarto do século XVI xurdiu o manierismo, co que en certa forma comeza a arte moderna: as cousas xa non se representan tal como son, senón tal como as ve o artista. O espido manierista é de formas alongadas, esaxeradas, esveltas, dunha elegancia case amaneirada. Destacan Parmigianino, Bronzino, Baccio Bandinelli, Bartolomeo Ammannati, Benvenuto Cellini, Giambologna, Pontormo e Rosso Fiorentino.[22]

Durante o século XVI, a aceptación do espido como tema artístico, que se trasladou de Italiaóresto de Europa, xerou unha gran demanda destas obras, especialmente en Alemaña e os Países Baixos, con artistas como Lucas Cranach o Vello, Albrecht Dürer, Hans Baldung, O Bosco, Jan Brueghel de Velours (pai de Brueghel o Novo) e Jan Gossaert.[23] En Francia desenvolveuse a Escola de Fontainebleau, caracterizada por un gusto cortesán e sensualista, decorativo, voluptuoso, dunha elegancia lánguida.[24] En España o influxo renacentista chegou tarde, subsistindo até case mediados do século XVI as formas góticas. O Greco foi un dos principais innovadores da pintura española da época, con figuras longas e desproporcionadas onde non deixa de expor figuras espidas máis ou menos xustificadas polo tema.[25]

Barroco

Venus do espello (1647-1651), de Diego Velázquez, National Gallery, Londres.
Artigo principal: Barroco.

O barroco desenvolveuse entre o século XVII e comezos do XVIII. A arte volveuse máis refinada e ornamentada, con pervivencia dun certo racionalismo clasicista pero con formas máis dinámicas e efectistas, con gusto polo sorprendente e anecdótico, polas ilusións ópticas e os golpes de efecto.[26] Durante o barroco seguiu predominando o espido feminino, como obxecto de pracer do mecenas aristocrático, que se recreaba neste tipo de composicións, onde xeralmente a muller tiña un papel subordinadoóhome.[27]

O barroco tivo como principal heraldo do espido a Peter Paul Rubens, cuxas figuras femininas robustas e dunha carnal sensualidade marcaron época no concepto estético de beleza do seu tempo, con obras como As tres Grazas (1636-1639) ou o Xuízo de Paris (1639). Autor de máis de dous mil cadros, quizais sexa o artista que máis espidos representou na historia.[28] No lado opostoóidealismo de Rubens sitúase a obra de Rembrandt, herdeiro das formas redondeadas do espido nórdico de orixe gótica, con figuras tratadas de forma realista, igual de exuberantes cás de Rubens pero máis mundanas, sen disimular os pregues da carne ou as engurras da pel, cun patetismo que acentúa a crúa materialidade do corpo, no seu aspecto máis humillante e lastimoso.[29] En Italia destacou a obra de Gian Lorenzo Bernini, arquitecto e escultor que escenificou o boato da Roma papal dunha forma suntuosa e grandilocuente, e cuxas obras expresan o movemento dinámico e sinuoso tan propio do barroco, como no seu David lanzando a súa fonda (1623-1624) ou Apolo e Dafne (1622-1625). Outro gran creador foi Caravaggio, que iniciou un estilo coñecido como naturalismo ou caravaggismo, baseado na estrita realidade natural e caracterizado pola utilización do claroescuro (tenebrismo) en prol de conseguir efectos dramáticos e sorprendentes grazas á interacción entre luces e sombras.[30]

Entre Italia e Francia orixinouse outra corrente denominada clasicismo, igualmente realista pero cun concepto da realidade máis intelectual e idealizado, e onde a temática mitolóxica era evocadora dun mundo de perfección e harmonía, parangonable á Arcadia romana. Iniciouse na Escola Boloñesa, da man de Annibale Carracci, destacando igualmente Guido Reni, Francesco Albani e Nicolas Poussin.[31] España seguiu sendo nesta época un país artisticamente casto e recatado, onde o espido víase con ollos pudorosos, sendo predominantemente de tema relixioso, como se percibe na obra de Francisco Ribalta, José de Ribera, Francisco Zurbarán, Gregorio Fernández e Pedro de Mena. Algo máis de liberdade tivo Diego Velázquez, sen dúbida polo seu posto como pintor real, polo que puido efectuar máis espidos ca calquera outro artista español do seu tempo, destacando a Venus do espello (1647-1651), un dos espidos máis magníficos e afamados da historia.[32]

Rococó

Artigo principal: Rococó.

Desenvolvido no século XVIII -en convivencia a principios de século co barroco, e a finais co neoclasicismo-, supuxo a pervivencia das principais manifestacións artísticas do barroco, cun sentido máis salientado da decoración e o gusto ornamental, que son levados a un paroxismo de riqueza, sofisticación e elegancia.[33] O espido nesta época foi herdeiro de Rubens -do que colleron sobre todo a cor e a textura da pel-, e tiña unhas maiores connotacións eróticas, dun erotismo refinado e cortesán, sutil e evocador, pero non exento de provocación e dun certo carácter irreverente, abandonando xa calquera indicio de idealización clasicista e asumindo o carácter mundano do xénero.[34]

Jean-Antoine Watteau foi un dos iniciadores do estilo, coas súas escenas de festas galantes e idílicos paisaxes plenas de personaxes míticos ou, cando non, persoas anónimas que gozan da vida. Un dos seus mellores expoñentes foi François Boucher, con imaxes que teñen un aire bucólico e pastoral, inspiradas a miúdo na mitoloxía ovidiana, cun sentido galante e cortesán. Discípulo seu foi Jean-Honoré Fragonard, que continuou o estilo cortesán onde o amor galante desprega todos os seus encantos, cun fino erotismo de corte grácil e elegante.[35] No campo da escultura tamén se realizaron notables espidos, nos que se conxuga o ton pícaro e galante do rococó cun certo aire clasicista e o interese polo retrato, con figuras como: Jean-Baptiste Lemoyne, Edmé Bouchardon, Jean-Baptiste Pigalle, Étienne-Maurice Falconet, Jean-Antoine Houdon, Augustin Pajou e Clodion.[36]

Fóra de Francia, en moitos lugares de Europa perviviu até mediados do século XVIII o barroco, substituído ou mesturado pola crecente exuberancia do rococó. Destacaron artistas como: Giambattista Tiepolo, Corrado Giaquinto e Anton Raphael Mengs. En España descolló Francisco de Goya, artista de difícil clasificación, que evolucionou dende o rococó até un expresionismo de espírito romántico, pero cunha personalidade que confire á súa obra un carácter único, sen parangón na historia da arte. A súa obra mestra no xénero do espido é La maja desnuda (1797-1800), que pintou en paralelo a La maja vestida (1802-1805), e que é un dos primeiros espidos onde se aprecia con nitidez a lanuxe pubiana.[37]

Neoclasicismo

Perseo coa cabeza de Medusa (1800), de Antonio Canova, Museos Vaticanos.
Artigo principal: Neoclasicismo.

O auxe da burguesía tras a Revolución Francesa favoreceu o rexurdimento das formas clásicas, máis puras e austeras, en contraposición ós excesos ornamentais do barroco e rococó, identificados coa aristocracia. O espido neoclásico recuperou as formas da antigüidade grecorromana, pero desprovistas do seu espírito, do seu carácter ideal, do seu ethos exemplarizante, para recrearse unicamente na forma pura, desprendida de vida, polo que na derradeira instancia resultou unha arte fría e desapaixonada.[38]

Jacques-Louis David foi o principal factótum deste estilo, que o converteu na corrente estética da Francia revolucionaria e napoleónica, cun estilo severo e equilibrado de gran pureza técnica. Os seus discípulos seguiron o seu ideal clásico, pero afastándose da súa rigorosa severidade e derivando cara a un certo manieirismo sensualista, cunha certa graza erótica elegante e refinada, destacando: François Gérard, Pierre-Narcisse Guérin, Jean-Baptiste Regnault, Anne-Louis Girodet de Roussy-Trioson e Pierre-Paul Prud'hon.[39]

Se David foi o gran pintor neoclásico por excelencia, en escultura o seu equivalente foi Antonio Canova, cuxa obra ten a serenidade e harmonía do máis puro clasicismo, aínda que non deixa de translucir unha sensibilidade humana e un aire decorativista propios da súa ascendencia itálica. Outro destacado escultor foi o danés Bertel Thorvaldsen, que malia o seu clasicismo nobre e sereno, a súa execución fría e calculada restoulle mérito para algúns críticos, que tachan a súa obra de insípida e baleira, aínda que en vida tivo un enorme éxito, e deixou unha abondosa produción onde prolifera o espido. Outro notable expoñente foi o inglés John Flaxman, autor tamén de numerosos espidos.[40]

Arte contemporánea

A fonte (1856), de Jean Auguste Dominique Ingres, Musée d'Orsay, París.
Artigo principal: Arte contemporánea.

Século XIX

Entre finais do século XVIII e comezos do XIX sentáronse as bases da sociedade contemporánea, marcada no terreo político polo fin do absolutismo e a instauración de gobernos democráticos -impulso iniciado coa Revolución Francesa-; e, no económico, pola Revolución Industrial e o afianzamento do capitalismo. No terreo da arte, comeza unha dinámica evolutiva de estilos que se suceden cronoloxicamente cada vez con maior celeridade, que culminará no século XX cunha atomización de estilos e correntes que conviven e contraponse, influéncianse e enfróntanse.[41] No século XIX abunda máis que nunca o espido feminino -especialmente na segunda metade do século-, máis que en calquera outro período da historia da arte. Con todo, o rol feminino varía para converterse nun mero obxecto de desexo sexual, nun proceso de deshumanización da figura da muller, sometidaóditado dunha sociedade preponderantemente machista.[42]

Romanticismo
Artigo principal: Romanticismo.

Movemento de profunda renovación en todos os xéneros artísticos, os románticos puxeron especial fincapé no terreo da espiritualidade, da imaxinación, a fantasía, o sentimento, a evocación ensoñadora, o amor á natureza, xunto a un elemento máis escuro de irracionalidade, de atracción polo ocultismo, a tolemia, o soño. O espido romántico é máis expresivo, outórgase máis importancia á cor que á liña da figura -ao contrario ca no neoclasicismo-, cun sentido máis dramático, en temáticas que varían desde o exótico e o gusto polo orientalismo até os temas máis puramente románticos: dramas, traxedias, actos heroicos e apaixonados, sentimentos exacerbados, cantos á liberdade, á pura expresión do interior do ser humano.[42] Dacabalo entre o neoclasicismo e o romanticismo sitúase a obra de Jean Auguste Dominique Ingres, cuxas figuras atópanse a medio camiño entre a sensualidade e a preocupación pola forma pura, cun certo aire gótico (peitos pequenos, estómagos prominentes). A súa obra máis famosa é O baño turco (1862), que supuxo a culminación dos estudos que durante toda a súa vida dedicouóespido.[43] Eugène Delacroix foi un prolífico artista que realizou numerosas obras de espido, de temática moi diversa, dende a relixiosa, mitolóxica, histórica e literaria, até as escenas de xénero ou o espido en por si; para Delacroix calquera pretexto era bo para mostrar a beleza física, como na alegoría de A Liberdade guiando o pobo (1830).[44] En escultura, François Rude evolucionou do neoclasicismoóromanticismo, en obras de gran forza expresiva onde xogaba un papel protagonista o espido, con figuras colosais que traducen na súa anatomía o dinamismo da acción, como na súa principal obra, A Marsellesa (1833). Igual proceso estilístico denotou Jean-Baptiste Carpeaux, con figuras de intenso dinamismo, como O conde Ugolino e os seus fillos (1863).[45]

Academicismo
Hipatia (1885), de Charles William Mitchell, Laing Art Gallery, Newcastle upon Tyne.
Artigo principal: Academicismo.

A arte académica é a fomentada dende o século XVI polas academias de belas artes, que regulaban a formación pedagóxica dos artistas. Aínda que en principio as academias estaban en sintonía coa arte producida na súa época, polo que non se pode falar dun estilo diferenciado, no século XIX, cando a dinámica evolutiva dos estilos empezou a afastarse dos canons clásicos, a arte académica ficou encorsetada nun estilo clasicista baseado en regras estritas, polo que hoxe en día enténdese máis como un período propio do século XIX, recibindo paralelamente diversas denominacións, como a de art pompier en Francia. No academicismo tivo unha especial relevancia o espido, considerado a expresión por excelencia da nobreza da natureza, estandarizado nunhas premisas clásicas suxeitas a estritas regras tanto temáticas como formais, supeditadasóambiente xeralmente puritano da sociedade decimonónica, onde o espido só se aceptaba como expresión da beleza ideal, baseado estritamente no estudo anatómico.[46]

Un dos principais representantes do academicismo foi William-Adolphe Bouguereau, que realizou unha gran cantidade de obras de espido, xeralmente de tema mitolóxico, con figuras de gran perfección anatómica, como O nacemento de Venus (1879). Outro expoñente foi Alexandre Cabanel, autor de espidos mitolóxicos e alegóricos que son un pretexto para representar mulleres de beleza voluptuosa e sensual, como outro Nacemento de Venus (1863). Jean-Léon Gérôme foi un dos principais representantes do orientalismo académico, con obras ambientadas en haréns e baños turcosómáis puro estilo ingresiano, ademais de temas mitolóxicos e históricos. En Gran Bretaña, a sociedade vitoriana estimulou o academicismo como arte oficial que expresaba de forma óptima a moral puritana preponderante nos círculos da burguesía e a nobreza, con autores como Joseph Noel Paton, Charles William Mitchell, Frederic Leighton, John Collier, Edward Poynter, Lawrence Alma-Tadema, John William Godward, Herbert James Draper etc. En España destacou Luís Ricardo Falero.

Realismo
O soño (1866), de Gustave Courbet, Museo do Petit-Palais, París.
Artigo principal: Realismo pictórico.

Dende mediados de século xurdiu unha tendencia que puxo énfase na realidade, a descrición do mundo circundante, especialmente de obreiros e campesiños no novo marco da era industrial, cun certo compoñente de denuncia social, ligado a movementos políticos como o socialismo utópico e filosóficos como o positivismo.[47] O seu principal expoñente foi Gustave Courbet, que foi o primeiro en retratar o corpo tal como percibíao, sen idealizar, sen contextualizar, sen enmarcalo nun tema iconográfico, transcribindo as formas que captaba do natural, como en O soño (1866) ou A orixe do mundo (1866).[48] Outro expoñente foi Camille Corot, que foi principalmente paisaxista, engadindo ocasionalmente figuras humanas ás súas paisaxes, algunhas delas espidos, nun tipo de paisaxes de aire arcádico, con atmosferas vaporosas e tons delicados. O equivalente escultórico do realismo foi Constantin Meunier, que retratou preferentemente a obreiros e traballadores da nova era industrial, substituíndoóheroe clásico polo proletario moderno, en obras onde se outorga especial relevanciaósentido volumétrico da figura, como en O Pudelador (1885).[49] En España destacou Marià Fortuny, que realizou varias obras de temática oriental (A odalisca, 1861), xunto a escenas de xénero ou espidos situados en paisaxes (Vello espidoósol, 1871).[50]

Impresionismo
A idade de bronce (1877), de Auguste Rodin, Tanyo Museum, Asago, Prefectura de Hyōgo.
Artigo principal: Impresionismo.

O impresionismo foi un movemento profundamente innovador, que supuxo unha ruptura coa arte académica e unha transformación da linguaxe artística, iniciando o camiño cara ós movementos de vangarda. Os impresionistas inspirábanse na natureza, da que pretendían captar unha «impresión» visual, a plasmación dun instante no lenzo -por influxo da fotografía-, cunha técnica de pincelada solta e tons claros e luminosos, valorando especialmente a luz.[51] Un dos seus iniciadores foi Édouard Manet, autor de dúas obras que, sendo precisamente espidos, provocaron un grande escándalo, pero foron obras rupturistas que abriron o camiño a unha arte nova: O almorzo sobre a herba (1863) e Olympia (1863).[52]

Outros autores continuaron o camiño iniciado por Manet, como Edgar Degas, quen despois duns primeiros espidos de influencia ingresiana evolucionou a un estilo persoal baseado no deseño de debuxo, preocupado esencialmente pola transcrición do movemento, en escenas cheas de vida e espontaneidade. Degas iniciou un subxénero dentro do espido, o da toilette, as mulleres no baño, realizando o seu aseo persoal, que tería gran desenvolvemento a finais do século XIX e principios do XX.[53] Pierre-Auguste Renoir foi un dos máis grandes intérpretes do corpo feminino, que transcribiu dunha forma realista pero con certo grao de adoración que lle confería un aire de idealizada perfección, cunha visión serena e plácida da nudez, nun ideal de comuñón coa natureza.[54]

Posteriormente, os chamados postimpresionistas foron unha serie de artistas que, partindo dos novos achados técnicos efectuados polos impresionistas, os reinterpretaron de maneira persoal, abrindo distintas vías de desenvolvemento de suma importancia para a evolución da arte no século XX. Paul Cézanne tratou o espido como expresión da relación entre volumes de cor inmersos na luz, como nos seus Bañistas (1879-1882). Paul Gauguin recreou un mundo de primitiva placidez onde a nudez era contemplada con naturalidade, como nas súas obras realizadas en Tahití. Henri de Toulouse-Lautrec, en contraposición ós estilizados espidos dos salóns académicos, estudou a figura feminina na súa máis cruenta carnalidade, sen agochar as imperfeccións propias do corpo, con preferencia por escenas de circo e music-hall, ou ben de ambientes bohemios e de prostíbulos.[55]

No terreo escultórico, Auguste Rodin foi un grande anovador, tratando o corpo humano de forma intimista, cun forte compoñente de introspección psicolóxica, e achegando novas tipoloxíasótema do espido: O pensador (1880-1900), O Bico (1886-1890), A idade de bronce (1877) etc.[56] En España, Joaquín Sorolla interpretou o impresionismo dunha forma persoal, cunha técnica solta e pincelada vigorosa, cun colorido rechamante e sensitivo, onde cobra especial importancia a luz, o ambiente lumínico que envolve as súas escenas de temática mediterránea, en praias e paisaxes mariñas: Triste Herdanza (1899), Nenos na praia (1910).[57]

Simbolismo
Auga axitada (1898), de Gustav Klimt, Colección privada, Nova York.
Artigo principal: Simbolismo.

O simbolismo foi un estilo de corte fantástico e onírico, que xurdiu como reacción ó naturalismo da corrente realista e impresionista, pondo especial énfase no mundo dos soños, así como en aspectos satánicos e terroríficos, o sexo e a perversión. Desenvolveuse especialmente en Francia, sendo un dos seus iniciadores Gustave Moreau, artista de corte fantástico e estilo ornamental, cun erotismo suxestivo que reflite os seus medos e obsesións, cun prototipo de muller ambigua, entre a inocencia e a perversidade.[58] Seguiron os seus pasos artistas como Pierre Puvis de Chavannes, Odilon Redon, Aristide Maillol, ou os Nabis, grupo de artistas influídos por Gauguin e preocupados polo uso expresivo da cor (Félix Vallotton, Pierre Bonnard). En Bélxica, Félicien Rops tamén se inspirou no mundo do fantástico e o sobrenatural, con inclinación caraósatánico e as referencias á morte, cun erotismo que reflicte o aspecto escuro e pervertido do amor.[59]

En Gran Bretaña xurdiu a escola dos prerrafaelitas, que se inspiraban nos pintores italianos anteriores a Rafael, así como na recentemente xurdida fotografía. Malia ser a súa temática de preferencias líricas e relixiosas, tamén abordaron o espido, como Dante Gabriel Rossetti, Edward Burne-Jones, John Everett Millais e John William Waterhouse. O alemán Franz von Stuck expresou un erotismo de tórrida sensualidade que reflicte un concepto da muller como personificación da perversidade (O pecado, 1893). En Austria, Gustav Klimt recreou un mundo de fantasía de forte compoñente erótico, cunha composición clasicista de estilo ornamental, onde se entrelazan o sexo e a morte, tratando sen tabús a sexualidade.[60]

Século XX

Formas únicas de continuidade no espazo (1913), de Umberto Boccioni, Museo de Arte Contemporánea da Universidade de São Paulo.
Artigo principal: Arte do século XX.

No século XX xurdiron os movementos de vangarda, que pretendían integrar a arte na sociedade, buscando unha maior interrelación artista-espectador, xa que é este último o que interpreta a obra, podendo descubrir significados que o artista nin coñecía. As últimas tendencias artísticas perderon mesmo o interese polo obxecto artístico, valorando máis o concepto, a idea creadora, cunha revalorización da arte de acción, da manifestación espontánea, efémera, da arte non comercial (arte conceptual, happening, environment).[61] No século XX o espido ha ir gañando cada vez máis protagonismo, sobre todo grazas ós medios de comunicación de masas, que permitiron a súa maior difusión, especialmente no cinema, a fotografía e o cómic, e máis recentemente, Internet. O espido xa non ten actualmente a connotación negativa que tiña en épocas anteriores, principalmente debidoóaumento da laicidade entre a sociedade, que percibe o espido como algo máis natural e non censurable moralmente.

Vangardismo
Artigo principal: Vangardismo.
Fauvismo (1905-1908)

O fauvismo prescinde da perspectiva, a modelaxe e o claroescuro, experimentando coa cor, que é concibida de xeito subxectivo e persoal, aplicándolle valores emotivos e expresivos, independentes respecto da natureza. O seu principal representante foi Henri Matisse, que abriu as portas á independencia da cor respectoótema, organizando o espazo en base a planos de cor e buscando novas sensacións mediante o efecto impactante das violentas zonas de cores rechamantes. Malia o seu afán modernizador, Matisse conservou elementos clásicos como o espido: co Espido azul (1906-1907) iniciou unha simplificación da forma humana en busca dunha síntese perfecta da estrutura do corpo, proceso que lle obsesionaría por moitos anos e que culminaría co Espido rosa (1935).[62] Seguiron o ronsel de Matisse artistas como: André Derain, que na súa obra denota influénciaa da arte primitivo (A idade de ouro, 1905); Maurice de Vlaminck, que sentía predilección polas cores puras, cun volume de orixe cézanniano (Espido reclinado, 1905); Albert Marquet, de estilo máis naturalista (Espido a contraluz, 1909-1911); e Kees van Dongen, apaixonado do espido, moi de moda na alta sociedade parisiense (A muller das xoias, 1905).[63]

Expresionismo (1905-1923)
Espido deitado (1917), de Amedeo Modigliani, Colección Gianni Mattioli, Milán.

Xurdido como reacción ó impresionismo, os expresionistas defendían unha arte máis persoal e intuitivo, onde predominase a visión interior do artista, reflectindo nas súas obras unha temática persoal e intimista con gusto polo fantástico, deformando a realidade para acentuar o carácter expresivo da obra.[64] Organizado inicialmente en tornoógrupo Die Brücke (fundado en 1905), ós seus membros interesáballes un tipo de temática centrada na vida e a natureza, reflectida de forma espontánea e instintiva, por un dos seus principais temas foi o espido.[65] Dos membros de Die Brücke destacou Ernst Ludwig Kirchner: que utilizaba cores primarias, como os fauvistas, pero con liñas crebadas, violentas, en ángulos pechados, agudos, con figuras estilizadas, cun alongamento de influencia gótica. Outros membros do grupo foron: Erich Heckel, Karl Schmidt-Rottluff, Max Pechstein e Otto Mueller.[66]

En Viena destacou Egon Schiele, cuxa obra virouóredor dunha temática baseada na sexualidade, a soidade e a incomunicación, con obras moi explícitas polas que mesmo estivo preso, acusado de pornografía.[67] En Francia formouse a denominada Escola de París, un grupo heterodoxo de artistas que traballaron no período de entreguerras, un de cuxos principais expoñentes foi Amedeo Modigliani, artista de vida bohemia autor de numerosos espidos. Outros membros da escola foron: Marc Chagall, Georges Rouault e Jules Pascin.[68]

Cubismo (1907-1914)
Muller peiteándose (1914), de Alexander Archipenko, Museo de Israel, Xerusalén.

Este movemento baseouse na deformación da realidade mediante a destrución da perspectiva espacial de orixe renacentista, organizando o espazo en base a unha trama xeométrica, con visión simultánea dos obxectos, unha gama de cores frías e apagadas, e unha nova concepción da obra de arte, coa introdución do collage.[69] O seu principal expoñente foi Pablo Picasso, que pasou por diversas fases antes de desembocar no cubismo, do que foi punto de partida As señoritas de Avignon (1907), un espido que supuxo unha ruptura total coa arte tradicional, facendo unha alegación contra a beleza convencional, a beleza baseada en regras e proporcións. Durante os primeiros anos 1920 realizou espidos de concepción máis clásica, pero dunha voluntaria obxectividade que lles privaba de vitalidade, a cal se reafirmaría cando posteriormente volveu á deformación das súas figuras, como na súa Muller espida nunha cadeira de brazos vermella de 1929. En obras posteriores desmitificó non só o espido clásico, senón tamén o contemporáneo, cun sentido iconoclasta e rebelde, sempre en busca de camiños novos e en contra de todo convencionalismo, sexa do pasado ou do presente, cun concepto cada vez máis abstrayente da figura humana.[70]

Outros representantes do cubismo foron: Georges Braque, iniciador do estilo con Picasso, cuxo Grande espido (1908) garda un gran paralelismo con As señoritas de Aviñón; Fernand Léger, que recreou nas súas obras unha estrutura volumétrica da forma en base a tubos (Figuras espidas nun bosque, 1910); e Robert Delaunay, que realizou en A cidade de París (1910) unha curiosa mestura entre a figuración e a abstracción xeométrica. En escultura, Alexander Archipenko introduciu unha nova análise da figura humana, descomposta en formas xeométricas e horadada en certos puntos con buracos que crean un contraste entre o sólido e o oco, nunha nova forma de entender a materia: Torso no espazo (1935).[71]

Futurismo (1909-1930)

Movemento italianon que exaltou os valores do progreso técnico e industrial do século XX, destacando aspectos da realidade como o movemento, a velocidade e a simultaneidade da acción, o futurismo aspiraba a transformar o mundo, a cambiar a vida, mostrando un concepto idealista e algo utópico da arte como motor da sociedade.[72] Aínda que os futuristas non se dedicaron especialmenteóespido, convén lembrar a Umberto Boccioni e o seu Formas únicas de continuidade no espazo (1913), unha versión moderna do «espido heroico» clásico.[73]

Dadaísmo (1916-1922)

Movemento de reacción ós desastres da guerra, o dadaísmo supuxo unha formulación radical do concepto de arte, que perde calquera compoñente baseado na lóxica e a razón, reivindicando a dúbida, o azar, o absurdo da existencia. O seu principal factótum foi Marcel Duchamp, que realizou en Espido baixando unha escaleira (1911) unha síntese entre cubismo e futurismo, onde o corpo foi descomposto en volumes xeométricos e serializado en diversos movementos superpuestos. O espido foi tamén un tema propicio para a experimentación noutras obras súas como O gran vidro (ou A noiva espida polos seus solteiros, mesmo, 1915-1923) e Dándose: 1. A caída de auga, 2. O gas de iluminación (1944-1966).[74]

Surrealismo (1924-1955)
Homenaxe a Newton (1985), de Salvador Dalí, Singapur.

O surrealismo puxo especial énfase na imaxinación, a fantasía, o mundo dos soños, cunha forte influencia do psicanálise. Un dos seus principais representantes foi Salvador Dalí, cunha obra figurativa pero intensamente onírica, cunha grande obsesión polo sexo, tema recorrente na súa obra: O gran masturbador (1929), A tentación de San Antonio (1946), Leda atómica (1949), Crucifixión (Corpus hypercubus) (1954), Dalí espido (1954) etc.[75] Paul Delvaux encadrouse nun tipo de pintura figurativa pero estrañamente inquietante, onde as mulleres espidas conviven con homes que as miran con ávido voyeurismo, conseguindo recrear un ambiente dun erotismo de pesadelo. René Magritte desenvolveu unha obra onde o corrente e o banal convive co fantástico e estraño, a miúdo con fortes connotacións eróticas, en atmosferas perturbadoras cunha iconografía recorrente, destacando a ambigüidade dos obxectos que retrata. Óscar Domínguez mostra en A máquina de coser electrosexual (1935) un delirio onírico onde o compoñente sexual combínase coa mecanicidad da era industrial.[76]

En escultura, Constantin Brâncu?i efectuou un proceso de redución da figura humana cara á máis estrita simplicidade, próxima á abstracción (Musa durmida, 1911). Seguiu o seu ronsel Alberto Giacometti, con figuras reducidas a simples filamentos, moi alargadas e consumidas, mostrando o illamento do home (Espido de pé, 1953). Henry Moore inspirouse no corpo humano en moitas das súas obras, que supoñen unha abstracción da forma onde o corpo queda esbozado nunhas liñas simples e dinámicas, ondulantes, que suxiren máis que describen a forma básica do corpo (Figura reclinada, 1951).[77]

Art déco (1925-1945)

A Art déco foi un movemento xurdido en Francia a mediados dos anos 1920 que supuxo unha revolución para o interiorismo e as artes gráficas e industriais. En pintura destacou a obra de Tamara de Lempicka, cuxos espidos presentan mulleres que son un produto da súa época, elegantes e sofisticadas, con luxo e glamour, unha muller moderna que asume sen trabas a súa sexualidade, e que é admirada e respectada polos homes, unha muller de alta sociedade que segue os ditados da moda.[78]

Últimas tendencias
O rapto de Europa (1994), de Fernando Botero, St. Petersburg, Florida.

Desde a segunda guerra mundial a arte experimentou unha vertixinosa dinámica evolutiva, con estilos e movementos que se suceden cada vez máis rápido no tempo. O proxecto moderno orixinado coas vangardas históricas chegou á súa culminación con diversos estilos antimátericos que destacaban a orixe intelectual da arte por sobre a súa realización material, como a arte de acción e a arte conceptual, ós que se enfrontou posteriormente a arte posmoderna, que retorna á arte tradicional.[79]

Informalismo (1945-1960)

O informalismo é un conxunto de tendencias baseadas na expresividade do artista, renunciando a calquera aspecto racional da arte (estrutura, composición, aplicación preconcibida da cor). É unha arte eminentemente abstracta, aínda que algúns artistas conservan a figuración, onde cobra relevancia o soporte material da obra, que asume o protagonismo por encima de calquera temática ou composición. Inclúe diversas correntes como o tachismo, o art brut, a pintura matérica ou o expresionismo abstracto en Estados Unidos.[80]

Algúns dos seus representantes que trataron o tema do espido foron: Jean Fautrier, autor de espidos onde a figura atópase deformada, confeccionados a base de diversas texturas de cor, en soportes multimatéricos; Jean Dubuffet, que na súa serie Corpos de Dama trata o corpo como unha masa que queda esmagada no soporte, como nunha táboa de carniceiro; Willem de Kooning realiza espidos femininos distorsionadosómáximo, como a súa serie de Mulleres (1945-1950); Antoni Tàpies é un pintor basicamente abstracto, aínda que nas súas obras introduce ás veces partes do corpo humano, especialmente xenitais, de formas esquemáticas, moitas veces con aparencia de deterioración, o corpo aparece rasgado, agredido, furado.[81]

Nova figuración (1945-1960)

Como reacción á abstracción informalista xurdiu un movemento que recuperou a figuración, con certa influencia expresionista e con total liberdade de composición. Un dos seus principais expoñentes foi Francis Bacon, que expón nas súas obras unhas figuras cuxa nudez é deforme, vulnerable, escarnecida, enmarcadas en espazos irreais, que semellan caixas que encerran as figuras nun ambiente opresivo, angustioso. Os seus espidos, tanto masculinos como femininos, parecen amasillos de carne amorfa, que se retorce e libra unha loita desesperada pola existencia.[82] Outro notable expoñente foi Lucian Freud, para o que o espido foi un dos seus principais temas, que tratou de forma realista, descarnada, pormenorizada, sen omitir ningún detalle, desde veas e músculos até engurras e calquera imperfección da pel.[83] En escultura destacaron: Germaine Richier, que seguiu o ronsel de Giacometti en figuras estilizadas de membros alargados, que semellaban insectos, cun aspecto lacerado e andrajoso, como en descomposición (O pastor das Landas, 1951); e Fernando Botero, autor de figuras de grandes dimensións, que parecen bonecas inchadas (O rapto de Europa, 1994).

Pop-art (1955-1970)

Xurdiu en Gran Bretaña e Estados Unidos como movemento de rexeitamento ó expresionismo abstracto, englobando unha serie de autores que retornaron á figuración, cun marcado compoñente de inspiración popular, tomando imaxes do mundo da publicidade, a fotografía, o cómic e os medios de comunicación de masas. O pop-art asumiu o sexo como algo natural, sen andrómenas, no marco da liberación sexual dos anos 60 propugnada polo movemento hippy. Un dos seus principais expoñentes polo que incumbe ó espido foi Tom Wesselmann, que realizou na serie Grandes espidos americanos (anos 1960) un conxunto de obras onde o espido móstrase como un produto de consumo, cunha estética publicitaria e próxima ás revistas eróticas tipo Playboy.[84]

Novo realismo (1958-1970)

Movemento francés inspirado no mundo da realidade circundante, do consumismo e a sociedade industrial, do que extraen ?ao contrario que no pop-art? o seu aspecto máis desagradable, con especial predilección polos materiais detríticos. Un dos seus principais representantes foi Yves Klein, artista revolucionario que foi precursor da arte conceptual e de acción, autor das «antropometrías», onde unha modelo espida, embadurnada de pintura, deitábase sobre un lenzo deixando a pegada do seu corpo pintada na tea, marcando o punto de orixe do body-art e o happening.[85]

Arte de acción (desde 1960)

Son diversas tendencias baseadas no acto da creación artística, onde o importante non é a obra en si, senón o proceso creador, no que ademais do artista intervén a miúdo o público, cun gran compoñente de improvisación. Engloba diversas manifestacións artísticas como o happening, a performance, o environment, a instalación etc. En Europa destacou o grupo Fluxus e artistas como Wolf Vostell, que realizou varios happenings onde interviña o espido, como Desastres (Encofrado con cemento da vagina) (1972) e Fandango (1975).[86]

Hiperrealismo (desde 1965)

Como reacción ó minimalismo de moda nos anos 1950 e 1960 xurdiu esta nova corrente figurativa, caracterizada pola súa visión superlativa e esaxerada da realidade, que é plasmada con grande exactitude en todos os seus detalles, cun aspecto case fotográfico. Destacaron artistas como John Kacere, que pinta fragmentos de corpos femininos, especialmente sexos e nádegas con bragas axustadas; e o escultor John de Andrea, autor de espidos de forte carga sexual (O artista e o seu modelo, 1976). En España, Antonio López García é autor de obras de factura académica pero onde a máis minuciosa descrición da realidade se aúna cun vago aspecto irreal próximo ó realismo máxico (Muller na bañeira, 1968).[87]

Arte conceptual (1965-1980)

Tras o despoxamento matérico do minimalismo, a arte conceptual renunciouósubstrato material para centrarse no proceso mental da creación artística, afirmando que a arte está na idea, non no obxecto. Inclúe diversas tendencias, como a arte conceptual lingüística, a arte povera, ou body-art, o land-art, o bio-art etc. Tamén poderían enmarcarse nesta corrente diversos xéneros de reivindicación social como a arte feminista e a arte homoerótica. En relaciónóespido ten especial relevancia o body-art, movemento xurdido a finais dos anos 1960 e desenvolvido nos 1970, que tocou diversos temas relacionados co corpo, en especial en relación coa violencia, o sexo, o exhibicionismo ou a resistencia corporal a determinados fenómenos físicos, con artistas como Dennis Oppenheim, Stuart Brisley, o grupo do Accionismo vienés (Günther Brus, Otto Mühl, Hermann Nitsch e Rudolf Schwarzkogler), Youri Messen-Jaschin e Urs Lüthi.

A arte feminista tratou de reivindicar a imaxe da muller como ser e non como obxecto, incidindo na súa esencia tanto material como espiritual, e remarcando aspectos da súa condición sexual como a menstruación, a maternidade etc. Algunhas das súas principais figuras foron: Donna Haraway, Cindy Sherman, Judy Chicago e Jenny Saville.[88]

Arte posmoderna (dende 1975)

Por oposición á denominada arte moderna, é a arte propia da postmodernidade. Os artistas posmodernos asumen o fracaso dos movementos de vangarda como o fracaso do proxecto moderno: as vangardas pretendían eliminar a distancia entre a arte e a vida, universalizar a arte; o artista posmoderno, en cambio, é autorreferencial, a arte fala da arte, non pretenden facer un labor social. Entre os diversos movementos posmodernos destacan a transvangardia italiana e o neoexpresionismo alemán, así como o neomanierismo, a figuración libre etc. Entre os seus representantes tocaron o tema do espido artistas como Sandro Chia, Markus Lüpertz, Georg Baselitz, Rainer Fetting, David Sáelle, Eric Fischl e Miquel Barceló.[89]

Fotografía

A nudez foi un tema na fotografía case desde a súa invención no século XIX. Os primeiros fotógrafos escollían poses que imitaban os espidos clásicos do pasado.[90] A fotografía ten o problema de ser demasiado real,[91][92] e durante moitos anos non foi aceptada polos que traballaban nas belas artes tradicionais.[93] Porén, moitos fotógrafos establecéronse como grandes artistas, incluídos Ruth Bernhard, Anne Brigman, Imogen Cunningham, Alfred Stieglitz e Edward Weston.

Novos medios

A finais do século XX xurdiron novas formas artísticas, como as instalacións, as performance e a videoarte, e todas elas empregáronse para crear obras que exploraban o concepto da nudez.[94] Un exemplo é a instalación Experimental, de Mona Kuhn (2018), que emprega proxeccións de vídeo, instalacións de vinilos e outros medios mixtos.[95]

Cinema e televisión

A representación de espidos dentro de películas e televisión foi polémica durante moito tempo. A nudez integral tivo moita máis aceptación no cinema europeo e a televisión onde, en contraste cos seus homólogos dos Estados Unidos, a audiencia, en xeral, percibe o espido e a sexualidade menos censurable que a visualización de violencia. Porén, o espido nun contexto sexual non pornográfico, quedou en moitos países europeos no fío do que é socialmente aceptable para espectáculos públicos, a pesar de que esta situación foi liberalizada a finais do século XX; na década dos 70 as series de televisión australianas Number 96 e The Box incluían espidos regularmente, e nos Países Baixos o espido foi mostrado en programas de debate como Jensen! e Giel, presentados por Giel Beelen.

As emisoras de televisión e a maioría das compañías de cable nos Estados Unidos, foron máis reticentes a mostrar espidos na maioría dos casos, sendo unha excepción a PBS. Algunhas series na década dos 90, por exemplo NYPD Blue, utilizaron ocasionalmente espidos parciais, tanto de home como de muller. Cando se transmiten en televisión, as películas teatrais que conteñen espidos normalmente emítense con esas escenas cortadas, ou o espido ocúltase dalgunha forma (por exemplo poden usarse imaxes dixitais para vestir os actores espidos). Algúns servizos de cable premium como HBO, Showtime, e máis recentemente FX, obtiveron popularidade por, entre outras cousas, presentar películas sen retocar. Ademais, produciron series que non se mostran tímidas coas escenas de espidos, como Oz, Sex and the City, The Sopranos, True Blood, e Queer as Folk (a serie orixinal británica foi incluso pioneira no máis tolerante Reino Unido). O programa Big Brother, que se emite en múltiples países, ás veces contén espidos, aínda así, as escenas con espidos non sempre se mostran en televisión.

Espido etnográfico

Raoucha por Étienne Dinet 1901, Musée des Beaux Arts d'Alger. Exemplo de nudez etnográfica.

O termo denominado nudez "etnográfica" utilizouse tanto en traballos de investigación de etnografía como de antropoloxía, así como en documentais e na revista National Geographic nos Estados Unidos. Nalgúns casos, os medios de comunicación poden mostrar o espido que ocorre nunha situación "natural" ou espontánea en documentais ou programas de noticias, mentres que esvaecen ou censuran os espidos nos traballos teatralizados.

O foco etnográfico proporcionou un excepcional marco para pintores e fotógrafos para mostrar pobos cuxa nudez era, ou aínda é, aceptable dentro das convencións, ou dentro de certos encadramentos específicos, da súa cultura tradicional.[96]

Os detractores do espido etnográfico a miúdo rexéitano tachándoo de ser unha mera mirada colonialista preservada como imaxinaría "etnográfica". Aínda así, os traballos etnográficos dalgúns pintores e fotógrafos, como Irving Penn, Casimir Zagourski,[97] Hugo Bernatzik e Leni Riefenstahl, foron aclamados en todo o mundo por preservar o que se percibe como un documento dos costumes agonizantes de "paraísos" suxeitos ó ataque da modernidade mediocre.[98]

Outras representacións na cultura vernácula

A nudez preséntase nalgunhas ocasións noutros medios de comunicación como (a miúdo con bastante polémica) en cubertas de álbums presentando música de intérpretes como Jimi Hendrix, John Lennon e Yoko Ono, Nirvana, Blind Faith, Scorpions e Jane's Addiction. Varios músicos de rock actuaron espidos nos escenarios, incluíndo membros de Jane's Addiction, Rage Against the Machine, Green Day, Black Sabbath, Stone Temple Pilots, The Jesus Lizard, Blind Melon, Red Hot Chili Peppers, blink-182, Queens of the Stone Age, Of Montreal e The Bravery.

As series de televisión de cando en cando mostraron espidos atrevidos, a excepción das series de Procter & Gamble As the World Turns e Guiding Light que no 2005 foron tan lonxe como para amosar a un home espido por detrás mentres facía o amor. Despois do escándalo do espectáculo do descanso na Súper Bowl XXXVIII de Janet Jackson en febreiro do 2004, o comisario Michael J. Copps da Comisión Federal de Comunicacións dos Estados Unidos declarou que era hora de tomar medidas drásticas para a televisión diúrna e indicou que estaba a revisar se as series de televisión estaban a violar as prohibicións de indecencia da axencia. Despois desta noticia, Guiding Light eliminou espidos dun episodio que xa fora gravado. Unha semana máis tarde, o produtor executivo de espectáculos John Conboy foi despedido e substituído por Ellen Wheeler. As nove principais cadeas americanas comezaron a impor unha regra non escrita para evitar calquera clase de escenas atrevidas para adultos.

Un exemplo dun anuncio mostrando a un home cun espido frontal é un creado para a fragrancia M7. Moitas revistas rexeitaron publicar o anuncio, polo que houbo tamén unha versión cunha fotografía máis pequena do mesmo modelo.

En Internet, especialmente en sitios web que mostran imaxes de persoas famosas, as palabras espido e nudez foron usadas a miúdo (algúns dirían que incorrectamente) para etiquetar exhibicións impúdicas; por exemplo, unha foto dunha muller completamente vestida cun bico do peito exposto. Ver tamén: Famosos espidos en Internet.

A comezos dos 90, Demi Moore converteuse nunha icona da cultura pop debido en parte a dúas fotos espida que realizou para Vanity Fair: More Demi Moore e Demi's Birthday Suit.

Os nenos como tema

Henry Scott Tuke, The Bathers (1885).
Moza de etnia Pueblo sostendo a un neno pequeno, Novo México.

Durante o renacemento italiano, en moitos cadros representáronse mozos novos espidos, especialmente aqueles cun tema cristián. Rafael, por exemplo, pintou cadros de putti espidos, ás veces incorrectamente identificados como querubíns. Outros exemplos famosos son Amor Vincit Omnia por Caravaggio e varios retratos de Xesús como bebé. Séculos máis tarde, moitos pintores crearon imaxes de nenos espidos sen significado relixioso. Por exemplo, Henry Scott Tuke pintou mozos adolescentes espidos realizando distintas actividades diarias; as súas imaxes non eran abertamente eróticas, nin mostraban, normalmente, os seus xenitais.[Cómpre referencia] Otto Lohmüller foi polémico polos seus cadros de mozos novos espidos, que a miúdo mostraban os seus xenitais. Balthus e William-Adolphe Bouguereau incluían nenas espidas en moitos dos seus cadros.

Algunhas esculturas tamén mostran figuras de nenos espidos. Unha particularmente famosa é o Manneken Pis, en Bruxelas, obra de Hieronymus Duquesnoy o Vello, que representa a un neno espido que ouriña na fonte. Jeune nymphe descendant dans l'eau (1824) de Georges Jacquot mostra a unha moza preadolescente espida.

Fotógrafos profesionais como Jock Sturges, Sally Mann, David Hamilton, Jacques Bourboulon, Garo Aida, e Bill Henson realizaron fotografías de nenos e adolescentes espidos para a súa publicación en libros e revistas e para exposicións en galerías de arte.[Cómpre referencia]De acordo a unha corrente de pensamento, este tipo de fotografías é aceptable e tería que ser (ou manterse) legal xa que mostran a nenos sen roupa dunha forma artística, os nenos non foron sexualmente maltratados, e os fotógrafos obtiveron permiso escrito dos pais ou titores.[Cómpre referencia] Os seus opoñentes suxiren que tales traballos terían que ser (ou manterse) prohibidos e representan unha forma de pornografía infantil, implicando a persoas que poden experimentar dano psicolóxico durante ou despois da súa creación.[Cómpre referencia]

A provocativa foto dunha nena preadolescente espida na portada orixinal do álbum Virgin Killer de Scorpions tamén provocou polémica. Pola contra, a maioría da xente considera que o bebé espido que aparece na portada do álbum Nevermind de Nirvana non ten ningunha connotación sexual.

Houbo incidentes nos que imaxes realizadas polos pais dun neno bañándose ou andando espido foron destruídas ou enviadas á autoridade competente como pornografía infantil.[99]

Notas

  1. ↑ Licht, Fred, page 83, 1979.
  2. ↑ Zuffi & Bussagli 2001, pp. 11-12.
  3. ↑ Aguilera 1972, p. 36.
  4. ↑ Aguilera 1972, pp. 44-45.
  5. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, p. 64.
  6. ↑ Newall 2009, p. 22.
  7. ↑ Clark 1996, pp. 41-45.
  8. ↑ Clark 1996, p. 219.
  9. ↑ Antonio Branco Freijeiro (1989). "Roma imperial". Madrid: Historia 16: 27. 
  10. ↑ Aguilera 1972, p. 70.
  11. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, p. 95.
  12. ↑ Sanmiguel 2000, pp. 8-9.
  13. ↑ Clark 1996, pp. 297-298.
  14. ↑ Aguilera 1972, p. 101.
  15. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, pp. 347-348.
  16. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, p. 360.
  17. ↑ Newall 2009, pp. 24-25.
  18. ↑ Clark 1996, pp. 62-63.
  19. ↑ Clark 1996, pp. 109-114.
  20. ↑ Clark 1996, pp. 67-72.
  21. ↑ Aguilera 1972, pp. 154-155.
  22. ↑ Clark 1996, p. 250.
  23. ↑ Aguilera 1972, pp. 166-170.
  24. ↑ Aguilera 1972, pp. 180-181.
  25. ↑ Aguilera 1972, pp. 182-184.
  26. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, pp. 479-480.
  27. ↑ Newall 2009, pp. 30-31.
  28. ↑ Aguilera 1972, p. 200.
  29. ↑ Clark 1996, pp. 326-329.
  30. ↑ Aguilera 1972, pp. 214-215.
  31. ↑ Aguilera 1972, p. 216.
  32. ↑ Clark 1996, p. 357.
  33. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, pp. 605-606.
  34. ↑ Clark 1996, pp. 145-151.
  35. ↑ Aguilera 1972, pp. 236-238.
  36. ↑ Aguilera 1972, p. 243.
  37. ↑ Calvo Serraller 2005, p. 132.
  38. ↑ Clark 1996, p. 151.
  39. ↑ Aguilera 1972, pp. 240-254.
  40. ↑ Aguilera 1972, pp. 273-276.
  41. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, pp. 663-664.
  42. ↑ 42,0 42,1 "El cuerpo femenino: desnudos de mujer en el arte del siglo XIX". El genio maligno. Revista de Humanidades y Ciencias Sociales (en castelán). setembro 2010 (7). ISSN 1988-3927. Consultado o 2019-02-13. 
  43. ↑ Clark 1996, pp. 151-157.
  44. ↑ Aguilera 1972, pp. 285-287.
  45. ↑ Aguilera 1972, p. 279-280.
  46. ↑ Clark 1996, pp. 158-159.
  47. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, p. 727.
  48. ↑ Clark 1996, p. 159.
  49. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, pp. 748-749.
  50. ↑ Aguilera 1972, pp. 294-296.
  51. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, pp. 757-758.
  52. ↑ Clark 1996, p. 161.
  53. ↑ Pilar de Miguel Egea (1989). "Do RealismoóImpresionismo". Madrid: Historia 16: 82. 
  54. ↑ Clark 1996, pp. 161-167.
  55. ↑ Aguilera 1972, pp. 301-305.
  56. ↑ Clark 1996, pp. 260-262.
  57. ↑ Aguilera 1972, pp. 324-329.
  58. ↑ Aguilera 1972, pp. 296-297.
  59. ↑ Aurora Fernández Polanco (1989). "Fin de século: Simbolismo e Art Nouveau". Madrid: Historia 16: 149. 
  60. ↑ Aurora Fernández Polanco (1989). "Fin de século: Simbolismo e Art Nouveau". Madrid: Historia 16: 57. 
  61. ↑ Valeriano Bozal (1993). "As orixes da arte do século XX". Madrid: Historia 16: 6-13. 
  62. ↑ Clark 1996, p. 346.
  63. ↑ Aguilera 1972, p. 360.
  64. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, p. 810.
  65. ↑ María dos Santos García Felguera (1993). "As vangardas históricas II". Madrid: Historia 16: 12–14. 
  66. ↑ Crepaldi 2002, pp. 22-40.
  67. ↑ María dos Santos García Felguera (1993). "As vangardas históricas II". Madrid: Historia 16: 50. 
  68. ↑ Hamilton 1997, pp. 451-457.
  69. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, pp. 776-777.
  70. ↑ Clark 1996, pp. 347-350.
  71. ↑ Javier Arnaldo (1993). "As vangardas históricas I". Madrid: Historia 16: 92–94. 
  72. ↑ Azcárate Ristori, Pérez Sánchez & Ramírez Domínguez 1983, p. 784.
  73. ↑ Chilvers 2007, p. 122.
  74. ↑ Gibson 2006, p. 220.
  75. ↑ Aguilera 1972, p. 370.
  76. ↑ Amparo Santos (04-05-2009). "?A máquina de coser electrosexual?, Óscar Domínguez". Arquivado dende o orixinal o 11-01-2012. Consultado o 20 de agosto de 2011. 
  77. ↑ Clark 1996, pp. 353-355.
  78. ↑ Néret 2001, pp. 17-48.
  79. ↑ González 1991, pp. 3-5.
  80. ↑ María dos Santos García Felguera (1993). "A arte despois de Auschwitz". Madrid: Historia 16: 40. 
  81. ↑ Combalía 1990, p. 10.
  82. ↑ María dos Santos García Felguera (1993). "A arte despois de Auschwitz". Madrid: Historia 16: 53–54. 
  83. ↑ Alicia M. Gazo (28-07-2011). "Lucian Freud, espidos e autorretratos". Consultado o 20 de agosto de 2011. 
  84. ↑ María dos Santos García Felguera (1993). "A arte despois de Auschwitz". Madrid: Historia 16: 97. 
  85. ↑ Weitemeier 2001, pp. 51-55.
  86. ↑ Valeriano Boceira (1993). "Modernos e postmodernos". Madrid: Historia 16: 37-38. 
  87. ↑ Chilvers 2007, p. 567.
  88. ↑ "Body art ou arte do corpo" (PDF). Arquivado dende o orixinal (PDF) o 02 de xuño de 2010. Consultado o 16 de setembro de 2012. 
  89. ↑ Cirlot 1990, pp. 41-43.
  90. ↑ Dawes 1984, p. 6.
  91. ↑ MOMA 2012.
  92. ↑ Scala 2009, p. 4.
  93. ↑ Clark 1996.
  94. ↑ Daris 2016.
  95. ↑ Hamilton 2018.
  96. ↑ Casimir Zagourski "L'Afrique Qui Disparait" (África que desaparece)
  97. ↑ C. Spieser & P. Sprumont, La construction de l’image du corps de l’élite égyptienne à l’époque amarnienne (A construción da imaxe corporal da elite Exipcia no período Amarna)
  98. ↑ "Galería Michael Hoppen - Artista - Hugo Bernatzik". Arquivado dende o orixinal o 29 de novembro de 2011. Consultado o 01 de febreiro de 2011. 
  99. ↑ Kincaid, James R. "Is this child pornography?". Arquivado dende o orixinal o 30 de abril de 2007. Consultado o 2007-04-28. 

Véxase tamén

Outros artigos

Bibliografía

  • AA.VV. (1991). Enciclopedia del Arte Garzanti. Ediciones B, Barcelona. ISBN 84-406-2261-9. 
  • Aguilera, Emiliano M. (1972). El desnudo en las artes. Giner, Madrid. 
  • Azcárate Ristori, José María de; Pérez Sánchez, Alfonso Emilio; Ramírez Domínguez, Juan Antonio (1983). Historia del Arte. Anaya, Madrid. ISBN 84-207-1408-9. 
  • Beardsley, Monroe C.; Hospers, John (1990). Estética. Historia y fundamentos. Cátedra, Madrid. ISBN 84-376-0085-5. 
  • Bozal, Valeriano (2000). Historia de las ideas estéticas y de las teorías artísticas contemporáneas (vol. I). Visor, Madrid. ISBN 84-7774-580-3. 
  • Cabanne, Pierre (1981). Diccionario universal del arte, tomo II (D-H). Argos Vergara, Barcelona. ISBN 84-7017-622-6. 
  • Calvo Serraller, Francisco (2005). Los géneros de la pintura. Taurus, Madrid. ISBN 84-306-0517-7. 
  • Chilvers, Ian (2007). Diccionario de arte. Alianza Editorial, Madrid. ISBN 978-84-206-6170-4. 
  • Cirlot, Lourdes (1990). Las últimas tendencias pictóricas. Ed. Vicens-Vives, Barcelona. ISBN 84-316-2726-3. 
  • Clark, Kenneth (1996). El desnudo. Un estudio de la forma ideal. Alianza, Madrid. ISBN 84-206-7018-9. 
  • Combalía, Victoria (1990). Tàpies. Sarpe, Madrid. ISBN 84-7700-106-9. 
  • Crepaldi, Gabriele (2002). Expresionistas. Electa, Madrid. ISBN 84-8156-330-7. 
  • Dawes, Richard, ed. (1984). John Hedgecoe's Nude Photography. Nova York: Simon and Schuster. ISBN 978-017006531-3. 
  • Dempsey, Amy (2008). Estilos, escuelas y movimientos. Blume, Barcelona. ISBN 978-84-9801-339-9. 
  • De Poi, Marco Alberto (1997). Cómo realizar esculturas. De Vecchi, Barcelona. ISBN 84-315-1716-6. 
  • Dube, Wolf-Dieter (1997). Los expresionistas. Destino, Barcelona. ISBN 84-233-2909-7. 
  • Eco, Umberto (2004). Historia de la belleza. Lumen, Barcelona. ISBN 84-264-1468-0. 
  • Eco, Umberto (2007). Historia de la fealdad. Lumen, Barcelona. ISBN 978-84-264-1634-6. 
  • Fernández, Amancio; Martín, Ricardo; Olivar, Marcial; Vicens, Francesc (1991). Historia del Arte. Volumen 27: Vanguardias artísticas II. Salvat, Barcelona. ISBN 84-345-5362-7. 
  • Fuga, Antonella (2004). Técnicas y materiales del arte. Electa, Barcelona. ISBN 84-8156-377-3. 
  • García-Ormaechea, Carmen (1998). Arte y cultura de la India. Serbal, Barcelona. ISBN 84-7628-238-9. 
  • Gibson, Michael (2006). El simbolismo. Taschen, Colonia. ISBN 978-3-8228-5030-5. 


Ligazóns externas

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!