این مقاله دقیق، کامل و صحیح ترجمه نشده و نیازمند ترجمه به فارسی است.
کل یا بخشی از این مقاله به زبانی بهجز زبان فارسی نوشته شدهاست. اگر مقصود ارائهٔ مقاله برای مخاطبان آن زبان است، باید در نسخهای از ویکیپدیا به همان زبان نوشته شود (فهرست ویکیپدیاها را ببینید). در غیر این صورت، خواهشمند است ترجمهٔ این مقاله را با توجه به متن اصلی و با رعایت سیاست ویرایش، دستور خط فارسی و برابر سازی به زبان فارسی بهبود دهید و سپس این الگو را از بالای صفحه بردارید. همچنین برای بحثهای مرتبط، مدخل این مقاله در فهرست صفحههای نیازمند ترجمه به فارسی را ببینید. اگر این مقاله به زبان فارسی بازنویسی نشود، تا دو هفتهٔ دیگر نامزد حذف می‌شود و/یا به نسخهٔ زبانی مرتبط ویکیپدیا منتقل خواهد شد.
زبان کُردی، زبان تمام شهرستانهای مردم کرمانشاه است که زبان بومی مردم کرمانشاه بیشتر لهجه کردلک کردکلهر هست در بین سایر لهجه‌های کردی در این شهرنسبت به لکی کمترین گویشور را دارد. از بین شهرستانهای استان کرمانشاه شهرستانهای پاوه،جوانرود، وروانسر به لهجه کردی سورانی تکلم می کنند علاوه بر کُردی سورانی سایر لهجه‌های کردی و لکی مانند [هرسینی ]]، [کردی کلهری|کلهری]]، سنجابی، گورانی، کلیایی و هورامی نیز در شهر کرمانشاه گویشوران زیادی دارند. کرمانشاهی یا "' کرماشانی[۲] نام لهجه‌ای اززبان کردی ]] است که در شهر کرمانشاه مرکز وشهرستانهای حومه استان کرمانشاه رواج دارد.[۳]
محمد دبیرمقدم در کتاب رده‌شناسی زبان‌های ایرانی دو گویش کُردی کرمانشاهی و کُردی کلهری را دارای هم‌پوشانی فراوانی دانسته است. دبیرمقدم که این دو گویش را بر اساس ۲۴ مؤلفهٔ مربوط به ترتیب واژه‌ها بررسی کرده است بر این باور است که این دو گویش تنها در یک مؤلفه که به «توالی فعل و گروه حرف اضافه‌ای» مربوط است با یکدیگر تفاوت دارند.[۱۹] دبیرمقدم می‌گوید در کُردی کلهری گروه حرف اضافه‌ای همیشه قبل از فعل ظاهر می‌شود. اما در کُردی کرمانشاهی گروه حرف اضافه‌ای گاه قبل از فعل و گاه بعد از فعل ظاهر می‌شود. مثال‌هایی از این تمایز در جدول زیر مشاهده می‌شود.[۲۰]
کلهری
کرمانشاهی
معنای فارسی
مه کتاوه‌گه دامه مه‌ریه‌م.
مه کتاوه‌گه وه مه‌ریه‌م دام.
من کتاب را به مریم دادم.
ئه‌وانه له خانه‌قین وه کرماشان مونته‌قل بۊن.
ئه‌وانه وه خانه‌قین مونته‌قل بۊنه کرماشان.
آن‌ها از خانقین به کرمانشاه منتقل شدند.
مه ته‌ک دامه قێ دیواره‌و
مه وه دیوار ته‌کیه دام.
من به دیوار تکیه دادم.
واج‌شناسی
نظام واجی کُردی کرمانشاهی با دیگر گویش‌های کُردی همسان است.
کُردی کرمانشاهی دارای ۹ واکه است که عبارت‌اند از: /ـه/، /_ْ/، /ێ/، /ی/، /و/، /ۆ/، /وو/، /ۊ/، /ا/
واکه
نشانهٔ آواشناختی
نشانهٔ الفبایی (لاتین)
نشانهٔ الفبایی (آرامی)
نماینده
مثال
معنای فارسی مثال
/æ/
[æ]
E, e
ـه
-َ
مه‌ڕ /mæɾ/
غار
/ɪ/
[ɪ]
I, i
-ْ
-ِ
قڕ /ɢɪɾ/
مرگ دسته‌جمعی
/e:/
[e:]
Ê, ê
ێ
-ِ
شێر /ʃe:r/
شیر جنگل
/i/
[i]
Î, î
ی
ی
شیر /ʃir/
شیر خوراکی
/u/
[u]
U, u
و
و
گوتگ /ɡutɪɡ/
خانهٔ کوچک
/o:/
[o:]
O, o
ۆ
و
گۆمه، گۆمه‌ز /ɡo:mæz/, /ɡo:mæ/
گنبد
/u:/
[u:]
Û, û
وو
و
قوومیان /ɢu:mijɒ:n/
اتفاق افتادن
/ü/
[ü]
Ü, ü
ۊ
و، یو
وه‌ۊ /wæü/
عروس
/ɒ:/
[ɒ:]
A, a
ا
ا، آ
زاوا /zɒ:wɒ:/
داماد
علامت جمع
جمع ناشناس (نکره)
علامت جمع اسم در کُردی کرمانشاهی برای اسامی ناشناس /ـه‌یل/ (eyl) و /ان/ (an) است. مثال‌هایی از جمع بستن اسم ناشناس در جدول زیر مشاهده می‌شود.
مفرد
جمع ناشناس
جمع ناشناس
معنای فارسی
داڵگ
داڵگان (Daĺig-an)
داڵگه‌یل (Daĺig-eyl)
مادران
شار
شاران (Şar-an)
شاره‌یل (Şar-eyl)
شهرها
ماڵ
ماڵان (Maĺ-an)
ماڵه‌یل (Maĺ-eyl)
خانه‌ها
جمع‌شناس (معرفه)
در کُردی کرمانشاهی اسم ناشناس (نکره) با پسوند /ـه‌گه/ (ege) به اسم‌شناس (معرفه) تبدیل می‌شود. اسم مفردشناس نیز غالباً با پسوند /ـه‌گان/ (egan) جمع بسته می‌شود. اما اسم ناشناس جمع‌بسته‌شده نیز می‌تواندشناس شود که برای این کار از پسوند /ـه‌یله‌گه/ (eylege) استفاده می‌شود. مثال:
مفردشناس
جمع‌شناس
شناس کردن جمع ناشناس
معنای فارسی
کتاوه‌گه
کتاوه‌گان (Kitaw-egan)
کتاوه‌یله‌گه (Kitaw-eyl-ege)
کتاب‌ها
داره‌گه
داره‌گان (Dar-egan)
داره‌یله‌گه (Dar-eyl-ege)
درخت‌ها
پێنۊسه‌گه
پێنۊسه‌گان (Pênüs-egan)
پێنۊسه‌یله‌گه (Pênüs-eyl-ege)
قلم‌ها
نمونه یک متن ادبی
ئه‌و چێشته گ چۊ زانست له دیرووک توومار کریاێه ڕا و ئه‌نیشه‌ێ ڕچه‌شکنه‌یل فه‌لسه‌فه له سه‌دان ساڵ وه‌رجه زاین بۊیه. فه‌ڵسه‌فه وه‌رجه سۆقرات، چاودێر زانسته‌یل سرشتی بۊیه و کارێگه‌و کردار، باوه‌ڕ، دین و ئاین خه‌ڵک نێاشتێیه. وه سه‌ر ئێ بێ باێه‌خی‌یه‌وه له سه‌ره‌تاێ دامه‌زریان کوومه‌ڵگایل شاری و ژیار به‌شه‌ری زۊنه، ته‌نانه‌ت وه‌رجه وه دی هاتن دینه‌یل گه‌ورا، به‌شه‌ر په‌ێ وه قۊلی و گرانی خێ (ئه‌خڵاق) و فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیات واوه‌سه و په‌ێوه‌ندارێ بردۊد و ئاگا بۊ له ڕوڵ گران ئێ فاکتۆره له ژیان خوه‌ی. وه‌ێ جووره تۊه‌نیم بۊشیم، په‌ند پێشه‌نان وه‌رجه ده‌سه‌به‌نی ئه‌ڕا زانسته‌یل و ته‌نانه‌ت بۊن فیلسووفه‌یل، بۊه و ژیاێه. به‌شه‌ر خاوه‌ن ژیار تۊه‌نسێیه خاس و گه‌ن له یه‌که‌و بکه‌ێد و له رۊ ئه‌زموون و خاوه‌نداری له ئۆستووره و مه‌ته‌ڵه‌یل زۊنه، واته و ده‌سته‌واژه‌ێ ئه‌خڵاقی بسازێد. وه پاێه‌ێ په‌خشانه‌یل دیرووکی ئه‌ڕا یه‌کم جار ئه‌ره‌ستوو ده‌س کرده کوو کردن واته‌ێ پێشه‌نان، گ هۊچ لاپه‌ڕهێگ له لێ وه ده‌س که‌س نه‌ڕه‌سیه. ئوو هه‌رسه‌ێ فره له فیلسووفه‌یل و هه‌ڵبه‌ستوانه‌یل ئه‌و سه‌رده‌مه چۊ: ئه‌فلاتوون، ئاپۆلۆنیۆس، ئۆریپیدس و … له ناو کاره‌یلێان چۊ به‌شێگ له ئه‌ده‌بیات، له‌ێ واته‌یله بردیانه کار، هۊچکامێان کارێگ تایبه‌ت له‌سه‌ر ئێ گه‌په نه‌کردن.[۲۱]
↑فرهنگ لکی کرمانشاهی (لکی به فارسی)، علی‌اشرف درویشیان، تهران: نشر سهند، ۱۳۷۵
↑رنجبر چقاکبودی، وحید (۱۳۸۸). دستور زبان کرمانشاهی. کرمانشاه: طاق‌بستان. شابک۹۷۸-۹۶۴-۵۱۰-۱۴۷-۱. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)
↑دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران، ۱۳۸۰، صص ۵۴۸–۵۴۹
↑Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000,.
↑Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) 1989,
