Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄

Πάπας Άγιος Ιωάννης ΚΓ΄
Από	28 Οκτωβρίου 1958
Έως	3 Ιουνίου 1963
Προκάτοχος	Πίος ΙΒ΄
Διάδοχος	Παύλος ΣΤ΄
Προσωπικά στοιχεία
Γέννηση	25 Νοεμβρίου 1881
Θάνατος	3 Ιουνίου 1963
Αγιοποίηση
Εορτασμός	11 Οκτωβρίου (Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία) 3 Ιουνίου (ΕΛΕΑ) 4 Ιουνίου (Αγγλικανική Εκκλησία Καναδά και Επισκοπική ΗΠΑ)
Τιμάται από	Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία Ευαγγελική Λουθηρανική Εκκλησία στην Αμερική Αγγλικανική Εκκλησία Καναδά Επισκοπική Εκκλησία ΗΠΑ
Μακαριοποίηση	3 Σεπτεμβρίου 2000 Πλατεία του Αγίου Πέτρου, Βατικανό από τον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β΄
Αγιοποίηση	27 Απριλίου 2014 Πλατεία του Αγίου Πέτρου, Βατικανό από τον Πάπα Φραγκίσκο
Σύμβολα	παπικά άμφια, παπική τιάρα, camauro
Προστάτης	παπικοί αντιπρόσωποι[1], Πατριαρχείο Βενετίας, Δεύτερη Σύνοδος του Βατικανού, ενότητα χριστιανών[2][3], Ρωμαιοκαθολική επισκοπή Μπέργκαμο[4]
Πολιούχος	Sotto il Monte, Valsamoggia[5] (Ιταλία)

Προσφωνήσεις του Πάπα Ιωάννη ΚΓ΄
Προσφώνηση αναφοράς	Αγιότατος
Προφορική προσφώνηση	Αγιότατε
Θρησκευτική προσφώνηση	Άγιος Πατέρας
Μεταθανάτια προσφώνηση	Άγιος

Ο Άγιος Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄ (Papa Giovanni XXIII), κατά κόσμον Άντζελο Τζουζέππε Ρονκάλλι (Angelo Giuseppe Roncalli, 25 Νοεμβρίου 1881 - 3 Ιουνίου 1963), γνωστός ως «ευλογημένος Ιωάννης ΚΓ΄» από την ημέρα της οσιοποίησής του, εξελέγη 261ος Πάπας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας και κυβερνήτης του Βατικανού στις 28 Οκτωβρίου 1958. Συνεκάλεσε τη Β΄ Βατικάνεια Σύνοδο (1962-1965), αλλά δεν έζησε για να δει την ολοκλήρωσή της, καθώς διαγνώστηκε με καρκίνο του στομάχου και 8 μήνες μετά πέθανε στις 3 Ιουνίου του 1963, δύο μήνες μετά την ολοκλήρωση της τελικής εγκυκλίου του, Pacem in Terris. Οσιοποιήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 2000, μαζί με τον Πάπα Πίο Θ΄. Ήταν οι πρώτοι Πάπες από την εποχή του Πάπα Πίου Ι΄ που έλαβαν αυτή την τιμή. Η μνήμη του τιμάται στις 11 Οκτωβρίου από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, την ημέρα δηλαδή της έναρξης των εργασιών της Β΄ Βατικάνειας Συνόδου. Η μνήμη του τιμάται επίσης στις 3 Ιουνίου από την Ευαγγελική Λουθηρανική Εκκλησία στην Αμερική και στις 4 Ιουνίου από την Αγγλικανική Εκκλησία του Καναδά. Στην Ιταλία, αναφέρεται με το στοργικό υποκοριστικό «Il Papa Buono» («Ο καλός Πάπας»).

Η ζωή του

Ο Angelo Giuseppe Roncalli γεννήθηκε στο Sotto il Monte, ένα μικρό χωριό στην επαρχία του Μπέργκαμο της Ιταλίας. Ήταν ο πρωτότοκος γιος του Giovanni Battista Roncalli (1854-1935) και της συζύγου του Marianna Giulia Mazzolla (1854-1939), και τέταρτος σε μια οικογένεια 14 μελών.^[6] Η οικογένειά του ήταν αγροτική, σε αντίθεση με αυτήν του προκατόχου του, Eugenio Pacelli, ο οποίος προήλθε από μια παλαιά αριστοκρατική οικογένεια, συνδεδεμένη με τον Παπισμό. Εντούτοις, ήταν απόγονος και μιας ιταλικής ευγενούς οικογένειας, από έναν δευτεροβάθμιο κλάδο.^[7]

Το 1904, ο Roncalli χειροτονήθηκε ιερέας και έγινε εφημέριος στην εκκλησία της Σάντα Μαρία στο Monte Santo στη Ρώμη. Σπούδασε ιστορία. Το 1905, ο Giacomo Radini-Tedeschi, ο νέος επίσκοπος του Μπέργκαμο, διόρισε τον Roncalli ως γραμματέα του. Ο Roncalli εργάστηκε για τον Radini-Tedeschi μέχρι το θάνατο του το 1914. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο Roncalli ήταν επίσης δάσκαλος σε σχολή της επισκοπής. Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, ο Roncalli κατατάχθηκε στο βασιλικό ιταλικό στρατό ως λοχίας, και υπηρέτησε στο ιατρικό σώμα ως τραυματιοφορέας και εφημέριος.

Το 1921, ο Πάπας Βενέδικτος ΙΕ΄ τον διόρισε Πρόεδρο της ιταλικής εταιρείας για τη διάδοση της πίστης. Το 1925, ο Πάπας Πίος ΙΑ΄ τον διόρισε αποστολικό απεσταλμένο στη Βουλγαρία, ονομάζοντάς τον επίσης τιτουλάριο επίσκοπο Αρεόπολης. Επέλεξε ως επισκοπικό ρητό του το «Obedientia et Pax» («Υπακοή και Ειρήνη»). Το 1935 έγινε αποστολικός εκπρόσωπος του Βατικανού στην Τουρκία και την Ελλάδα. Ο Roncalli χρησιμοποίησε τη θέση του για να βοηθήσει τον εβραϊκό πληθυσμό, σώζοντας χιλιάδες πρόσφυγες στην Ευρώπη, σε σημείο ώστε μερικοί να τον θεωρούν «Δίκαιο» κατά την ορολογία του Ιουδαϊσμού. Το 1944, κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, ο Πάπας Πίος ΙΑ΄ τον ονόμασε αποστολικό αντιπρόσωπό του στο Παρίσι. Από τη θέση αυτή έπρεπε να διαπραγματευτεί την αποχώρηση των επισκόπων που είχαν συνεργαστεί με τις δυνάμεις κατοχής. Το 1953 διορίστηκε πατριάρχης της Βενετίας. Ως ένδειξη εκτίμησης, ο Πρόεδρος της Γαλλίας Vincent Auriol του απένειμε το κόκκινο καπέλο, αρχαίο προνόμιο των Γάλλων μοναρχών, σε μια τελετή στο παλάτι των Ηλυσίων.

Εκλογή ως Πάπας

Κατά την εκλογή του ως Πάπας, ο Καρδινάλιος Roncalli επέλεξε το όνομα Ιωάννης ως όνομά του για τη διάρκεια του ποντιφηκάτου του. Αυτό χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μετά από πάνω από 500 έτη, καθώς οι προηγούμενοι Πάπες το είχαν αποφύγει, λόγω του ότι αυτό είχε χρησιμοποιηθεί για τελευταία φορά από κάποιον ο οποίος θεωρήθηκε Αντίπαπας μετά το δυτικό σχίσμα. Κατά την επιλογή του ονόματός του, ο νέος Πάπας Ιωάννης είπε:

Επιλέγω το όνομα Ιωάννης ένα γλυκό όνομα για εμάς, επειδή είναι το όνομα του πατέρα μας, αγαπητό σε μας, επειδή είναι το όνομα της ταπεινής εκκλησίας όπου βαφτίστηκα, το βαρύ όνομα αμέτρητων καθεδρικών ναών, διασκορπισμένων σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένης της βασιλικής μας [Άγιος Ιωάννης του Λατερανού]. Είκοσι δύο φέροντες το όνομα Ιωάννης υπήρξαν αναμφισβήτητης νομιμότητας [Πάπας], και σχεδόν όλοι είχαν σύντομη Παποσύνη. Έχουμε επιλέξει να κρύψουμε τη μικρότητα του ονόματός μας πίσω από αυτήν τη θαυμάσια διαδοχή των Ρωμαίων Παπών.^[8]

Κατά την επιλογή του ονόματος, υπήρξε κάποια σύγχυση ως προς το εάν ο νέος Πάπας θα ήταν γνωστός ως Ιωάννης ΚΓ΄ ή Ιωάννης ΚΔ΄. Ως απάντηση, ο Ιωάννης δήλωσε ότι ήταν ο Ιωάννης ΚΓ΄, επιβεβαιώνοντας κατά συνέπεια ως Αντίπαπα τον λεγόμενο «Ιωάννη ΚΓ΄». Πριν από αυτόν τον Αντίπαπα, οι πιο πρόσφατοι Πάπες με αυτό το όνομα ήταν ο Ιωάννης ΚΒ΄ (1316-1334) και ο Ιωάννης ΚΑ΄ (1276-1277). Εντούτοις, δεν υπήρξε κανένας Πάπας Ιωάννης Κ΄, λόγω της σύγχυσης που προκλήθηκε από τους ιστορικούς του Μεσαίωνα, οι οποίοι θεωρούσαν ότι το Liber Pontificalis αναφερόταν και σε άλλον Πάπα Ιωάννη, μεταξύ του Ιωάννη ΙΔ΄ και του Ιωάννη ΙΕ΄ (η σύγχυση αυτή επέτεινε και το θρύλο της Πάπισσας Ιωάννας).

Η παποσύνη του

Μετά το θάνατο του Πάπα Πίου ΙΒ΄ το 1958, ο Roncalli εξελέγη Πάπας, προς μεγάλη έκπληξή του. Είχε έρθει μάλιστα στο Βατικανό με εισιτήριο μετ' επιστροφής για τη Βενετία. Πολλοί είχαν θεωρήσει ότι ο Giovanni Montini, Αρχιεπίσκοπος τότε του Μιλάνου (και μετέπειτα Πάπας), θα ήταν πιθανός υποψήφιος, αλλά αν και ήταν Αρχιεπίσκοπος ενός από τους αρχαιότερους και προεξέχοντες Θρόνους στην Ιταλία, εντούτοις δεν ήταν διορισμένος Καρδινάλιος.^[9] Κατά συνέπεια, δεν ήταν παρών στο κονκλάβιο του 1958 και οι περισσότεροι από τους καρδιναλίους τήρησαν τον εθιμικό κανόνα να ψηφιστεί μόνο μέλος του Κολλεγίου των Καρδιναλίων, παρότι το Κανονικό Δίκαιο προβλέπει ότι μπορεί να εκλεγεί οποιοσδήποτε άρρην καθολικός. Μετά από τη μακροχρόνια αρχιεροσύνη του Πάπα Πίου ΙΒ΄, οι καρδινάλιοι επέλεξαν για διάδοχο κάποιον ο οποίος θεωρήθηκε ότι, λόγω της προχωρημένης ηλικίας του, θα είχε θητεία μικρής διάρκειας.

Ο Ιωάννης ΚΓ΄, χάρη στη ζεστασιά της προσωπικότητάς του, το καλό χιούμορ και την ευγένειά του, συγκέντρωσε σύντομα την αγάπη του κόσμου, με τρόπο που ο προκάτοχός του, παρά την ευρεία μόρφωση και την αγιότητά του, δεν είχε κατορθώσει. Ενώ ο Πίος θα κοίταζε ελαφρώς μακριά και επάνω από τη φωτογραφική μηχανή όποτε φωτογραφιζόταν, ο Ιωάννης κοίταζε κατευθείαν το φακό, χαμογελώντας εμφανώς.

Στις 25 Δεκεμβρίου 1958, έγινε ο πρώτος Πάπας που άφηνε το έδαφος του Βατικανού από το 1870, καθώς επισκέφτηκε παιδιά που έπασχαν από πολιομυελίτιδα στο νοσοκομείο Bambin Gesù και έπειτα το νοσοκομείο Santo Spirito. Την επόμενη ημέρα επισκέφτηκε τη φυλακή Regina Coeli της Ρώμης, όπου είπε στους φυλακισμένους: «Δεν θα μπορούσατε να έρθετε σε μένα, έτσι ήρθα σε εσάς». Αυτές οι πράξεις του δημιούργησαν αίσθηση, για την οποία έγραψε στο ημερολόγιό του: «...μεγάλη κατάπληξη στο ρωμαϊκό, ιταλικό και διεθνή Τύπο. Περιτριγυρίστηκα από παντού: αρχές, φωτογράφοι, φυλακισμένοι, φύλακες.^[10]

Αντίθετα από την πεποίθηση του «βραχυχρόνιου Πάπα», προς μεγάλη έκπληξη όλων, ο Ιωάννης ΚΓ΄ συνεκάλεσε τη Β΄ Βατικάνεια Σύνοδο, λιγότερο από ενενήντα έτη μετά από την Α΄. Η Σύνοδος αυτή επέφερε αλλαγές που αναδιαμόρφωσαν το πρόσωπο του καθολικισμού: αναθεώρηση της Θείας Λειτουργίας προς το συντομότερο, ισχυρότερη έμφαση στον Οικουμενισμό, νέα προσέγγιση στον κόσμο.

Ο Πάπας Ιωάννης και το παπικό λειτουργικό

Ο Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄ ήταν ο τελευταίος που χρησιμοποιούσε το πλήρες παπικό τελετουργικό, ένα μεγάλο μέρος του οποίου καταργήθηκε αμέσως μετά τη Β΄ Βατικάνεια Σύνοδο. Η στέψη του ως Πάπα διήρκεσε πέντε ώρες, κατά το παραδοσιακό τυπικό (ο Πάπας Παύλος ΣΤ΄, αντιθέτως, επέλεξε μια πιο σύντομη τελετή, ενώ οι επόμενοι Πάπες αρνήθηκαν ολόκληρη την τελετή στέψης). Εντούτοις, όπως και ο προκάτοχός του Πίος ΙΒ΄, επέλεξε να πραγματοποιηθεί η στέψη του στο μπαλκόνι της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου, ενώπιον του πλήθους που είχε συγκεντρωθεί στην Πλατεία.

Ο Ιωάννης ΚΓ΄ φόρεσε διάφορες τιάρες από την παπική συλλογή. Στις επίσημες περιπτώσεις, όπως την εκφώνηση του μηνύματος Urbi et Orbi, φορούσε την παραδοσιακή τιάρα του 1877, με την οποία είχε στεφθεί. Σε άλλες περιπτώσεις φορούσε την ελαφρύτερη και πιο άνετη τιάρα του 1922 του Πάπα Πίου ΙΒ΄, την οποία χρησιμοποιούσε τόσο συχνά, ώστε να τον συνδέσουν έντονα μαζί της. Όπως συνέβη με τους περισσότερους άλλους Πάπες τις δύο δεκαετίες που είχαν προηγηθεί, ο λαός του Μπέργκαμο του έδωσε ως δώρο μια ακριβή ασημένια τιάρα. Η τιάρα του Ιωάννη ΚΓ΄, η ελαφρύτερος στην παπική συλλογή (2 λίβρες, δηλαδή 900 γραμμάρια), του δόθηκε περί το 1959. Όταν ρωτήθηκε για την τιάρα κατά τη διάρκεια της κατασκευής της, ο Ιωάννης ζήτησε να μειώσουν οι κατασκευαστές τον αριθμό κοσμημάτων με τον οποίο προγραμμάτισαν να το διακοσμήσουν στο μισό και να δώσουν το ποσό που θα εξοικονομούνταν στους φτωχούς. Παραδοσιακές Παπικές Λειτουργίες και εθιμοτυπικά τυπικά (συμπεριλαμβανομένης και της χρήσης του flabelli, παραδοσιακού ανεμιστήρα φτιαγμένου από φτερά στρουθοκαμήλων και της αναγγελίας της άφιξης του Πάπα στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου με τρουμπέτες) καταργήθηκαν από τον επόμενο Πάπα Παύλο ΣΤ΄ σταδιακά κατά τη διάρκεια της δικής του θητείας.

Ενώ διατήρησε το παραδοσιακό παπικό εθιμοτυπικό, ο Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄ συνέχισε την πολιτική των προκατόχων του για βαθμιαία μεταρρύθμιση της παραδοσιακής ρωμαϊκής λειτουργίας. Το 1962, πριν τη μείζονα λειτουργική μεταρρύθμιση που επέφερε η Β΄ Βατικάνεια Σύνοδος, δημοσίευσε και παγίωσε αλλαγές που είχαν σταδιακά συμβεί από το 1920. Τέλος, ο Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄ ήταν ο τελευταίος Πάπας, του οποίου η κηδεία τελέστηκε μέσα στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου, με παραδοσιακή παπική μεγαλοπρέπεια. Ο διάδοχός του, Πάπας Παύλος ΣΤ΄, κατάργησε την παραδοσιακή παπική κηδεία και η δική του τελέστηκε ως απλή κηδεία στην Πλατεία του Αγίου Πέτρου.

Τελευταίοι μήνες και θάνατος

Στις 23 Σεπτεμβρίου 1962, ο Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄ διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο του στομάχου. Η διάγνωση, που κρατήθηκε μυστική από το κοινό, ακολούθησε σχεδόν οκτώ μήνες περιστασιακών στομαχικών αιμορραγιών, και μείωσε τις εμφανίσεις του Ποντίφηκα. Χλωμός και με τεταμένα χαρακτηριστικά κατά τη διάρκεια αυτών των γεγονότων, άφησε έναν υπαινιγμό για την τελική μοίρα τον Απρίλιο του 1963, όταν είπε σε επισκέπτες «Αυτό που συμβαίνει σε όλους τους ανθρώπους, θα συμβεί ίσως σύντομα στον Πάπα που τώρα σας μιλά».

Στις 11 Μαΐου 1963, ο Πρόεδρος της Ιταλίας Αντόνιο Σένι του απένειμε το βραβείο Balzan για τη προσήλωσή του στην ειρήνη. Ήταν η τελευταία δημόσια εμφάνιση του Πάπα. Στις 25 Μαΐου 1963, υπέστη άλλη μια αιμορραγία και χρειάστηκαν μεταγγίσεις αίματος. Σύντομα όμως προέκυψε περιτονίτιδα. Στις 31 Μαΐου είχε γίνει σαφές ότι ο καρκίνος είχε υπερνικήσει την αντίσταση του Πάπα Ιωάννη ΚΓ΄. Στις 11 το πρωί της ημέρας αυτής, ο παπάς άρχισε να μιλά για τελευταία φορά: «Δέχτηκα τη μεγάλη χάρη να γεννηθώ σε μια χριστιανική οικογένεια, ταπεινός και φτωχός, αλλά με φόβο Κυρίου (...) Ο χρόνος μου στη γη πλησιάζει στο τέλος. Αλλά ο Χριστός συνεχίζει να ζει και να εργάζεται μέσα στην εκκλησία. Ut omnes unum sint^[11]. Ο σκευοφύλακας βοηθός του, Van Lierde, μύρωσε τα μάτια, τα αυτιά, το στόμα, τα χέρια και τα πόδια του Πάπα. Υπερνικημένος από τη συγκίνηση, ξεχνά τη σωστή σειρά μυρώματος, και ο ίδιος ο Πάπας τον βοηθά ήρεμα. Κατόπιν ο Πάπας απευθύνει σε όλους τους παρισταμένους το τελευταίο αντίο^[12].

Πέθανε στις 3 Ιουνίου, στις 7:49 μ.μ. (τοπική ώρα) από καρκίνο του στομάχου με επιπλοκές περιτονίτιδας, σε ηλικία 81 ετών. Κηδεύτηκε και ετάφη στις 6 Ιουνίου. Στις 6 Δεκεμβρίου 1963, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Λύντον Τζόνσον του απένειμε μεταθανάτια το προεδρικό μετάλλιο της ελευθερίας, το υψηλότερο πολιτικό βραβείο των Ηνωμένων Πολιτειών, σε αναγνώριση της καλής σχέσης μεταξύ του Πάπα και των ΗΠΑ.

Το διατηρημένο σώμα του στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό

Κληρονομιά

Μέσα στα τέσσερα μόλις χρόνια της θητείας του, ο Πάπας Ιωάννης ΚΓ' κατάφερε να αναδειχθεί σ' έναν από τους δημοφιλέστερους προκαθήμενους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Διακρίθηκε για τις φιλελεύθερες θεολογικές του απόψεις και προώθησε την ενότητα του χριστιανικού κόσμου.^[13] Γνωστός σε πολλούς με το όνομα «ο Καλός Πάπας Ιωάννης» και «ο πιο αγαπητός Πάπας στην Ιστορία», ο Ιωάννης ΚΓ' ανακηρύχθηκε «ευλογημένος» στις 3 Σεπτεμβρίου 2000 από τον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β΄, το οποίο είναι το προτελευταίο βήμα στο δρόμο για την αγιοσύνη.

Μετά από την ανακήρυξη της «μακαριότητάς» του, το σώμα του μετακινήθηκε από την αρχική θέση ενταφιασμού του στις κατακόμβες κάτω από τη Βασιλική του Αγίου Πέτρου, και τοποθετήθηκε σε παρεκκλήσιο, προκειμένου να προσκυνείται από τους πιστούς. Τότε παρατηρήθηκε για πρώτη φορά ότι το σώμα ήταν εξαιρετικά διατηρημένο, κάτι που η εκκλησία απέδωσε στην έλλειψη ροής αέρα στο σφραγισμένο τριπλό φέρετρό του, παρά σε θαύμα. Αφού μετακινήθηκε η σορός του, αφαιρέθηκε και ο τάφος και κτίστηκε νέος, στον οποίο αργότερα ενταφιάστηκε ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β'.

Η ημερομηνία που ορίστηκε για το λειτουργικό εορτασμό του «ευλογημένου» Ιωάννη ΚΓ΄ δεν είναι η 3η Ιουνίου, η επέτειος του θανάτου του, όπως θα ήταν αναμενόμενο, αλλά η 11η Οκτωβρίου, η επέτειος έναρξης των εργασιών της Β΄ Βατικάνειας Συνόδου. Τιμάται ακόμη από πολλές Προτεσταντικές εκκλησίες ως μεταρρυθμιστής του Χριστιανισμού, με Αγγλικανικές και Λουθηρανικές εκκλησίες να τιμούν τη μνήμη του ως «ανανεωτή της Εκκλησίας».

Από την πρώιμη νεότητά του διατηρούσε ημερολόγιο των πνευματικών του αναζητήσεων, το οποίο δημοσιεύθηκε αργότερα ως «Περιοδικό μιας ψυχής». Από το σύγγραμμα αυτό, το οποίο διαβάζεται ευρέως, διακρίνεται η μορφή ενός νέου ανθρώπου που προσπαθούσε να αυξηθεί σε αγιότητα και φτάνει ακόμη και μετά την εκλογή του ως Πάπα.

Στις 27 Απριλίου 2014 ανακηρύχθηκε σε Άγιο, μαζί με τον Ιωάννη Παύλο Β΄.

Παραπομπές

Commons logo

Τα Wikimedia Commons έχουν πολυμέσα σχετικά με το θέμα    Πάπας Ιωάννης ΚΓ΄

1. «Patrons of Papal Delegates», Saints, SQPN, http://saints.sqpn.com/patrons-of-papal-delegates/ 
2. «St. John XXIII, patron saint of Christian unity?». Vatican Insider. 24 Μαρτίου 2014. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2015. 
3. «Saint October 11: Saint John XXIII: Pope: Patron of Christian Unity». Catholic News World. 11 Οκτωβρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 18 Μαρτίου 2015. 
4. «On October 12, in memory of St. John XXIII dedication of the church hospital». Diocese of Bergamo. 2014. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 26 Μαΐου 2015. 
5. «Saint John XXIII for the first time becomes the patron». Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2016. 
6. Επίσημη ιστοσελίδα του Βατικανού (Αγγλικά)
7. Armas e Troféus, Instituto Português de Heráldica, 1990s
8. Περιοδικό Time (Αγγλικά)
9. Επίσημη ιστοσελίδα του Βατικανού (Αγγλικά)
10. Hebblethwaite, Peter (1987). Pope John XXIII: Shepherd of the Modern World, Image Books. σελ. 303.
11. ἵνα πάντες ἓν ὦσιν (Ιωάν. ιζ΄ 21)
12. Peter Hebblethwaite, John XXIII, Pope of the Council, Revised edition, Harper Collins, Glasgow, 1994 502
13. Ιστορικό Λεύκωμα 1963, σελ. 111, Καθημερινή (1997)