Balakən rayonu

Bu məqalə Balakən rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Balakən səhifəsinə baxın.
Rayon
Balakən rayonu

41°46′ şm. e. 46°27′ ş. u.HGYO

Ölkə
Daxildir Şəki-Zaqatala
İnzibati mərkəz Balakən
İcra başçısı İslam Rzayev
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 8 avqust 1930
Sahəsi
  • 923 km²
Hündürlük
 496 m
Əhalisi
Əhalisi
  • 97.700 nəf. (2017)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-BAL
Telefon kodu +994 24
Poçt indeksi 0800
Avtomobil nömrəsi 08
Rəsmi sayt
Balakən rayonu xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Balakən rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi.[1] Mərkəzi Balakən şəhəridir.

Tarixi

Balakən rayonu inzibati vahid kimi 8 avqust 1930-cu ildə təşkil olunmuşdur.[2] Rayonun təşkili tarixinədək bu ərazi inzibati cəhətdən Zaqatala dairəsinə daxil idi. 1963-cü ildə ləğv edilərək Zaqatala rayonuna verilmiş, 1965-ci ildə yenidən müstəqil rayon olmuşdur.[3]

Antik yunan coğrafiyaçısı Strabon qədim Balakən ərazisini "Məbədlər diyarı" adlandırmışdır. Müəyyən dövrlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı tapılan əşyalar, bu günə kimi qalmış bəzi tikinti abidələri və kurqanlar Balakənin qədim yaşayış məskəni olduğunu deməyə əsas verir.

Yazılı qaynaqların verdiyi məlumatlara görə Balakən Qədim Albaniya dövlətinin ərazisinə daxil olmuşdur. Eramızdan əvvəl 65-ci ildə Roma və alban qoşunları arasında Alazan (Qanıx) çayı sahilində baş verən döyüşdə iştirak edən qədim yunan tarixçisi Plutarx yazırdı ki, bu yerlərin əhalisi sakit təbiətli, məğrur, döyüşdə cəsarətli və cəsurdur. Bu gün də işlədilən Hetovlar (Hetləri xatırladan), Hunbulçay (Hunları xatırladan), inqiloylar (Qerləri xatırladan) və s. toponimlərin tədqiqi sübut edir ki, ən qədim zamanlardan başlayaraq türkdilli tayfalar bu bölgənin daimi sakinləri olmuşlar.

XI əsrə qədər bu bölgə Qədim Qafqaz Albaniyasının şimal-qərbində yaşayan türklərin, inqiloyların və avarların əcdadları hesab olunan lek, ipin və s. tayfaların məskəni olmuşdur. Bu ərazi bol təbii sərvətlərə, münbit torpaqlara malik olduğuna və mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə həmişə xarici qüvvələrin, yad dövlətlərin maraq dairəsində olmuş, ayrı-ayrı vaxtlarda mübarizə və müharibə meydanına çevrilmişdir.

Eyni zamanda bu ərazi həmişə qəsbkarlara qarşı sipər rolunu oynamış, işğalçıların Azərbaycanın içərisinə doğru irəliləməsi zamanı ilk zərbəni də çox vaxt məhz buranın yerli sakinləri qarşılamalı olmuşlar. Bura kömək diləyilə gələn ehtiramla qarşılanıb, bəd niyyətlə gələnlər isə layiqli cəzasını almışlar.

XVIII əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda yaranmış siyasi vəziyyətlə əlaqədar ayrı-ayrı xanlıqlar Gürcüstan və Dağıstan feodal hakimləri arasında gedən çəkişmələrə Balakən camaatı da cəlb olunmuşdur.

Çar Rusiyası dövründə

Balakən şəhərində park

1783-cü ildə bağlanmış Georgiyevsk Rusiya-Gürcüstan müqavilələrindən sonra Şərqi Gürcüstanda möhkəmlənən Rusiya faktiki olaraq Azərbaycan xanlıqları ilə müharibəyə başlayır. Rusiyanın ilk hədəfi Balakən bölgəsi olur. Çünki bu yerlər rus qoşunlarının Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləməsi yolunda maneə, İran və Türkiyə üçün Rusiyaya qarşı mübarizədə mühüm strateji məntəqə idi. Balakənin tutulması Kürün üzərindəki Şəki, Gəncə və Şamaxıdan keçərək Bakı və Tiflisi birləşdirən yolun təhlükəsizliyini təmin edirdi. Ona görə də Rusiya Gürcüstandan Azərbaycana keçən yolun başlanğıcında yerləşən Balakəndən asanlıqla əl çəkmək fikrində deyildi.

1803-cü ildə rus qoşunları Alazan (Qanıx) çayını keçib Balakən yaxınlığında baş verən qanlı döyüşlərdə yerli əhalinin müqavimətini qırır və ərazidə yerləşirlər. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı general Pavel Sisiyanov Balakənin işğalı barədə Rusiyanın vitse-kansleri, qraf V. P. Koçubeyə yazırdı: "Bu zəbt xüsusi diqqətə layiqdir. Car-Balakən kampaniyası yeni düşmənin hərbi qüvvəsinin və yerli əhaliyə qarşı olan qəddarlığın nümunəsi kimi bütün Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan xanlıqlarına dərs olmalıdır". Lakin bu bölgənin – Car-Balakənin tabeçiliyi zahiri idi. 1804-cü ildə Balakən yaxınlığındakı döyüşdə rus qoşunları darmadağın edilir və rus generalı Vasili Semyonoviç öldürülür. Bu zaman general-mayor Qulyakov böyük bir qüvvə ilə yerli əhalini cəzalandırmaq məqsədilə Balakənə yürüş edir. Qəsbkarlara qarşı qəhrəmancasına vuruşan yerli əhali rus qoşunlarını məğlubiyyətə uğradır, general Qulyakov isə döyüşdə öldürülür. Yalnız təsadüf Qulyakovun dəstəsindən olan qraf Benkendorfu (sonralar Rusiya jandarmının şefi), Vorontsovu (Qafqazın gələcək canişini), general-mayor Orbelianini və başqa zabitləri ölümdən xilas edir.

XIX əsrin 50-ci illərində müridizmin təsiri və yerli əhalinin ruslara qarşı çıxışları daha da güclənir. 1853-cü ilin avqustunda dağlıların azadlıq hərəkatının başçısı Şeyx Şamil bu yerlərdə olur. Onun məqsədi çarizmin siyasətindən narazı olan yerli əhalini üsyana qaldıraraq Kaxetiyaya girmək və türklərlə birləşmək idi. Lakin müridlərə və üsyançılara qarşı bölgəyə ruslar əlavə qüvvələr yeridirlər. Bir neçə vuruşmadan sonra İmam Şamil geri çəkilməyə məcbur olur.

Bu bölgəni nəzarətdə saxlamaq üçün çarizmin apardığı tədbirlərdən biri də yerli əhalinin zorla xristianlaşdırması idi. XIX əsrdə çarizm bu yerlərdə bir neçə dəfə xristianlaşdırma siyasəti aparmağa cəhd etsə də, onların hamısına yerli müsəlmanlar üsyanla cavab verir. Balakənin mərkəzində xristian kilsəsinin bünövrəsinin qoyulması mərasimində yüksək rus zabiti və keşiş, Qallacovlar nəslindən olan Qallacov Abdulla tərəfindən öldürülür. Qallacov Abdullanın bu iki şəxsi öldürməsində səbəb isə bu tikintinin bünövrəsini qoyan şəxsin, onun öz qaynının olması idi. Onun qaynı Qallacov Georgiyə (xristianlığı qəbul etdikdən sonra bu adı alır) ruslar tərəfindən dinindən dönmək və Balakənin mərkəzində kilsə tikmək üçün pul təklif olunur. Onun yeznəsi Qallacov Abdullada həmin zamanlarda tanınan və sözü keçən şəxslərdən olduğu üçün Georgi xristianlığın qəbuluna Abdullanın oğullarından başlamaq istəyir. Bu təklifə qəzəblənən Abdulla onu öldürmək istəsə də onu tapa bilmir və bu səbəbdən yüksək rus zabitini və keşişi öldürür. Nəticədə onu edam qərarı gözləsə də iki məcməyi qızıl qan diyəti ödəndikdən sonra o Sibirə sürgün olunur və orada Dizenteriya xəstəliyindən vəfat edir. Bu hadisədən sonra Hacı Murtuz tərəfindən Zaqatalada üsyan qaldırılır. Yerli əhalinin qəzəbindən qorxuya düşən çar məmurları kilsənin tikintisini dayandırırlar. (Həmçinin bax:Qallacov Abdulla)

Rusların bu yerlərdə apardığı xristianlaşdırma siyasəti onların özlərinə Qafqazda dayaq hesab etdikləri ermənilərin bu bölgəyə axını üçün şərait yaradır. Bu diyarın iqtisadiyyatının tarmar edilməsində erməni tacir-sələmçiləri xüsusi fəallıq göstərir. Bölgənin iqtisadiyyatını ələ keçirmək istəyən ermənilərə hakimiyyətdə olan ruslar müxtəlif vasitələrlə – kəndlilərə borc verib, sonradan borcu yığılan kəndliləri torpaqlarını hərraca çıxarmağa məcbur etməklə, vergiləri kəndlilərin əvəzinə ödəyib sonradan onların torpaqlarına yiyələnməklə və digər üsullarla yardım göstərirlər. Ermənilərdən faizlə borc alan kəndlilər son nəticədə torpaqlarını yalnız onlara satmaq məcburiyyəti qarşısında qalırdılar.

XIX əsrin sonuna doğru sələmçi tacirlərin istismarçı iqtisadi siyasəti kəndlilərin ciddi narazılığına səbəb olur. Müsəlmanların qəzəbinə gələ biləcəklərindən qorxan ermənilər buna qarşı hazırlıq görürlər. Burada onların hər cür silahlara və partlayıcı maddələrə malik gizli millətçi komitəsi fəaliyyətə başlayır. Varlı ermənilər tərəfindən maliyyələşdirilən bu komitə bölgənin nüfuzlu adamlarına qarşı gizli terrorla məşğul olur.

Əhalinin haqlı narazılığına səbəb olmuş müstəmləkəçilik siyasətinin amansızlığı bu yerlərdə qaçaqçılıq hərakatının vüsət almasına gətirib çıxarır. Yerli qaçaqların əksəriyyəti çarizmin idarə orqanlarının özbaşınalıqlarına, rüşvətxorluğa və qanunsuz hərəkətlərinə qarşı mübarizə aparırlar. Beləcə Balakən Birinci dünya müharibəsinə qədər rus imperiyasının müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı etiraz və üsyanlarla dolu ağrı-acılı, qanlı bir tarix yaşayır.

XX əsrdə

1918-ci il 28 mayda Azərbaycanın istiqlalının elan olunması xəbərini Balakən əhalisi bunu azad və xoşbəxt günlərin sorağı kimi qarşıladı. Lakin həmin dövrün siyasi vəziyyətindən istifadə edib bu bölgədə yaşayan xalqlar arasında milli nifaq salaraq gərginliyi artırmaq istəyən qüvvələr də az deyildi. Doğulduğu torpağın təşəbbüsünü çəkən ziyalılar pis niyyətli qüvvələrin qarşısını almaq üçün böyük sayıqlıq göstərirlər. Belə adamlardan biri də Qori seminariyasında dahi bəstəkar Ü.Hacıbəyovla birgə oxumuş, sonralar onunla qohum olmuş, Qabaqçöllü avar Həmzət bəy Xəlilov idi. O, Zaqafqaziya Seymi dağıldıqdan sonra başçılıq etdiyi azərbaycanlılardan ibarət süvari dəstələrini Tiflisdən Balakənə gətirir və Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yeni yaranan ordusunun tərkibində bu ərazinin sərhədlərini mühafizədə, əmin-amanlığın qorunmasında fəal iştirak edir. Balakənlilər həmişə məğrur, cəsur olduqları kimi də əməksevər və dövlətçiliyə sadiq insanlar olmuşlar. İkinci dünya müharibəsi zamanı Azərbaycan faşist Almaniyasının hücumuna məruz qalanda balakənlilər də Vətənin müdafiəsi üçün ayağa qalxdılar. Balakəndən döyüş cəbhələrinə 6882 nəfər yola düşdü. Onlardan 2315 nəfəri faşizmlə mübarizədə həlak oldu. Döyüş meydanlarında göstərdikləri hərbi şücaətlərinə görə yüzlərlə müharibə iştirakçısı orden və medallarla təltif edildi.

Müharibədən sonrakı bərpa illərində Balakən rayonu keçmiş SSRİ kimi nəhəng bir dövlətin ərazisində yeganə rayon olmuşdur ki, eyni vaxtda 18 nəfər adam o dövrün ən yüksək dövlət təltifinə – Sosialist Əməyi Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.

XX əsrin 70–80-ci illərində Balakən iqtisadi, sosial və mədəni sahələrdə daha sürətlə inkişaf etməyə başladı. Həmin dövrdə Balakən və Mazım çaylarının üzərində böyük körpülər salındı, əhalinin həyat səviyyəsi xeyli yüksəldi, kəndlər tamamilə öz simasını dəyişdi, gözəlliyi və rahatlığı ilə seçilən minlərlə fərdi yaşayış evi tikildi, onlarla inzibati bina, sənaye müəssisəsi, yeni tipli məktəb binası, uşaq bağçası və digər sosial obyektlər tikilib istifadəyə verildi, Bakı-Balakən dəmiryolu çəkildi.

Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan qoparmaq istəyən ermənilərin təqsiri nəticəsində başlanan Qarabağ müharibəsi zamanı da balakənlilər etiraz səslərini ucaldıb, öz oğullarını xəyanətkar ermənilərlə vuruşmaq üçün cəbhəyə yola saldılar. Azərbaycan torpaqlarının müdafiəsi uğrunda erməni qəsbkarları ilə gedən döyüşlərdə 151 nəfər balakənli şəhid, 90 nəfər əlil olmuşdur.

Müasir dövrdə

Rusiya və Gürcüstanla həmsərhəd olan Balakən 1991–1994-cü illərdə çox keşməkeşli günlər yaşadı. Xaricdən idarə olunan bəzi qüvvələr Azərbaycanın parçalanmasına can ataraq və ölkədə mövcud olan gərgin vəziyyətdən, hakimiyyət orqanlarının zəifliyindən sui-istifadə edərək burada əsrlər boyu bir yerdə yaşayan azərbaycanlı, avar, inqiloy və başqa xalqları toqquşdurmağa çalışırdılar. Ancaq Azərbaycanın dövlətçiliyinə sadiq olan balakənlilər heç bir provakasiyaya uymadılar. Ölkənin bütövlüyünə zərbə vuracaq millətlərarası münaqişənin yaranmasına yol vermədilər.

Coğrafi mövqeyi

Azərbaycanın şimal-qərbində Böyük Qafqazın cənub yamaclarında 923 km² sahə tutan Balakən rayonu şimalda Rusiya Federasiyası (Dağıstan MR), qərb və cənub-qərbdə Gürcüstan, şərqdə isə Zaqatala rayonu ilə həmsərhəddir.

Təbiəti

Balakən rayonu Azərbaycanın əsrarəngiz təbiətə, böyük rekreasiya-turizm resurslarına malik rayonlarından biridir. Rayon gəzməli, görməli yerlərlə zəngindir. Katexçay şəlaləsi, İmambulaq, Arılıq, Qaraçay-Razvedka, Mazımqara, Mirovoy Voda, Şərif kəndində Bağman Bulağı və s. belə yerlərdəndir.

Balakənin zəngin meşə örtüyü ölkənin meşə ehtiyatlarının 5 %-ni təşkil edir. Meşələrində palıd, vələs, fıstıq, qızılağac, akasiya və s. ağaclar bitir. Qanıx (Alazan) çayı boyunca Tuğay meşələri vardır. Dərman bitkiləri ilə zəngindir. Maraqlıdır ki, dünyada Şuşadan başqa heç yerdə bitməyən xarıbülbül adlı məşhur gül Balakən rayonunda bitir.

Rayonun faunası da zəngindir. Dağ və düzənlik meşələrində qonur ayı, dağ keçisi, canavar, çaqqal, tülkü, qaban, dovşan, cüyür və s. heyvanlar yaşayır.

Böyüklüyünə görə Azərbaycanda ikinci olan Zaqatala qoruğunun 3/4-ü Balakən rayonunun ərazisinə düşür.

Ən iri çayları Qanıx (Alazan), Balakənçay, Katexçay və Mazımçaydır.

İqlimi

Balakən üçün əsasən rütubətli subtropik və dağ-tundra iqlimi səciyyəvidir. Rayonda 4 iqlim qurşağı mövcuddur. Düzənlik və dağətəyi hissədə mülayim və yarımrütubətli subtropik, yüksək dağlıq yerlərdə soyuq və rütubətlidir. Rayonun 65%-ində subtropik iqlim qurşağı mövcuddur.

Yanvar ayında orta temperatur – 1,5; – 7,8 dərəcə, iyulda + 10,5; + 24,5 dərəcə təşkil edir. İllik yağıntının miqdarı 600mm-dən 1400mm-ə qədər olur.

Maksimum temperatur adətən iyul ayında müşahidə olunur və + 37 dərəcəyə çata bilər. Yağıntıların illik miqdarı 890 mm-dir. Buxarlanmanın illik miqdarı 824 mm-dir.

İnzibati bölgü

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə 2013-cü ilə olan vəziyyətinə əsasən rayon inzibati cəhətdən 1 şəhər, 1 qəsəbə və 18 kənd inzibati ərazi dairəsinə bölünür; rayonda ümumi sayı 57 olan kənd yaşayış məntəqələri[4] kənd inzibati ərazi dairələrinə daxildir.[5][6][7]

Balakən rayonu (Balakən rayonu)
Balakən rayonunun xəritəsi.
— şəhərlər, — qəsəbələr, — kəndlər
— arxeoloji obyektlər, — türbələr, — məscidlər, — körpülər, — qalalar, — kilsələr

Yerli özünüidarə

2004-cü ildə rayondakı bələdiyyələrin sayı 24 idi:[8]

29 may 2009-cu ildə Cederovtala və Roçəhməd bələdiyyələri ləğv edildi.[9] Cederovtala bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Cederovtala kəndi Sarıbulaq bələdiyyəsinə, Roçəhməd bələdiyyəsinin əhatə etdiyi Roçəhməd, Murğuztala və Əyritala kəndləri isə Hənifə bələdiyyəsinə daxil edildi.[9] Beləliklə, bələdiyyələrin sayı 22–yə endi.[10]

30 may 2014-cü il tarixindən etibarən rayonda 1–i şəhər, 1–i qəsəbə və 18–i kənd bələdiyyələri olmaqla 20 bələdiyyə fəaliyyət göstərir.[11] Bu tarixədək mövcud olmuş (Qaracabinə və Qasbinə kəndlərini əhatə edən) Qasbinə bələdiyyəsi və (Çorçorbinə və Poştbinə kəndlərini əhatə edən) Poştbinə bələdiyyəsi 978-IVQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən ləğv edilmiş, Çorçorbinə və Poştbinə kəndləri Gərəkli bələdiyyəsinə, Qaracabinə və Qasbinə kəndləri isə Mahamalar bələdiyyəsinə daxil edilmişdir.[11][12]

Əhalisi

Sayın dinamikası

1 noyabr 1931-ci il tarixinə 1.096 km² olan rayon ərazisində 7 kənd sovetliyinə daxil olan 39 kənddə 1 yanvar 1930-cu il tarixinə olan cari hesablamalara əsasən 24.493 nəfər əhali yaşayırdı.[13] 84 il (1930–2014) ərzində rayon əhalisi təqribən 3.83 dəfə artaraq 1 yanvar 2014-cü ildə 93.796[14] nəfər təşkil etmişdir. Müvafiq göstərici ümumölkə miqyasında təqribən 3.77–yə bərabər olmuşdur, belə ki, ölkə əhalisi qeyd edilən tarixlərdə 2510.8 min[13] nəfərdən 9477.1 min[15] nəfərədək artmışdır.

SSRİ–nin dağılmasından öncə həyata keçirilmiş son siyahıyaalınma zamanı, yəni 12–19 yanvar 1989-cu ildə rayonun əhalisi (33.305 nəfəri kişilər, 35.538 nəfəri qadınlar olmaqla) 68.843 nəfər idi, onlardan (4.041 nəfəri kişilər, 4.093 nəfəri qadınlar olmaqla) 8.134[q 1][16] nəfərini şəhər əhalisi, (29.264 nəfəri kişilər, 31.445 nəfəri qadınlar olmaqla) 60.709 nəfərini isə kənd əhalisi təşkil edirdi.[17]

Yerləşməsi

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatlarına əsasən rayon əhalisinin 1990–2015-ci illərdə kənd və şəhər yaşayış məntəqələri üzrə bölgüsü:[18][19][20]

İllər Şəhər əhalisi
(x 1000) 		Kənd əhalisi
(x 1000) 		Cəmi
(x 1000)[q 2]
1990 8.3 61.4 69.7
1991 9.0 63.5 72.5
1992 9.2 64.3 73.5
1993 9.4 67.1 76.5
1994 9.7 67.8 77.5
1995 9.7 69.6 79.3
1996 9.8 70.8 80.6
1997 10.0 71.6 81.6
1998 10.1 72.7 82.8
1999 9.9 73.8 83.7
2000 10.0 74.5 84.5
2001 10.0 75.1 85.1
2002 10.1 75.6 85.7
2003 10.1 76.1 86.2
2004 10.2 76.5 86.7
2005 10.2 77.1 87.3
2006 10.2 77.7 87.9
2007 10.3 78.1 88.4
2008 10.3 78.7 89.0
2009 10.3 79.4 89.7
2010 10.4 80.1 90.5
2011 10.4 80.7 91.1
2012 10.4 81.7 92.1
2013 10.5 82.5 93.0
2014 14.3 79.5 93.8
2015 14.5 80.4 94.9
2016 14.7 81.2 95.9
Ərazi 1 yanvar 2007-ci il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən[21]
Cəmi % Kişilər % Qadınlar %
Balakən rayonu 87 365 100.00 42 867 100.00 44 498 100.00
Balakən şəhəri[q 3] 9 105 10.42 4 417 10.30 4 688 10.54
Qabaqçöl qəsəbəsi[q 4] 1 011 1.21 457 1.12 554 1.29
Katex kənd iəd 7 177 8.57 3 488 8.55 3 689 8.59
Mahamalar kənd iəd 6 548 7.82 3 259 7.99 3 289 7.66
Qazma kənd iəd 6 462 7.72 3 208 7.87 3 254 7.58
Hənifə kənd iəd 5 787 6.91 2 901 7.11 2 886 6.72
Qullar kənd iəd 5 569 6.65 2 707 6.64 2 862 6.66
Tülü kənd iəd 5 441 6.50 2 638 6.47 2 803 6.53
Gərəkli kənd iəd 4 820 5.76 2 294 5.63 2 526 5.88
Talalar kənd iəd 4 784 5.71 2 367 5.80 2 417 5.63
Qaysa kənd iəd 3 476 4.15 1 695 4.16 1 781 4.15
Meşəşambul kənd iəd 3 334 3.98 1 635 4.01 1 699 3.96
Şərif kənd iəd 3 182 3.80 1 505 3.69 1 677 3.90
Kortala kənd iəd 2 835 3.39 1 404 3.44 1 431 3.33
Yeni Şərif kənd iəd 2 962 3.54 1 463 3.59 1 499 3.49
Püştətala kənd iəd 2 218 2.65 1 097 2.69 1 121 2.61
Sarıbulaq kənd iəd 2 200 2.63 1 069 2.62 1 131 2.63
İtitala kənd iəd 2 029 2.42 966 2.37 1 063 2.47
Sair 5 013 5.99 2 442 5.99 2 571 5.99
Ərazi 2009-cu il siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən[14]
Cəmi % Kişilər % Qadınlar %
Balakən rayonu 89 827 100.00 44 012 100.00 45 815 100.00
Balakən şəhəri[q 5] 9 317 10.37 4 351 9.89 4 966 10.84
Qabaqçöl qəsəbəsi[q 6] 999 1.11 456 1.04 543 1.19
Katex kənd iəd 7 542 8.40 3 735 8.49 3 807 8.31
Mahamalar kənd iəd 7 265 8.09 3 527 8.01 3 738 8.16
Qazma kənd iəd 6 837 7.61 3 393 7.71 3 444 7.52
Hənifə kənd iəd 6 435 7.16 3 192 7.25 3 243 7.08
Qullar kənd iəd 5 987 6.67 2 903 6.60 3 084 6.73
Tülü kənd iəd 5 881 6.55 2 906 6.60 2 975 6.49
Gərəkli kənd iəd 5 230 5.82 2 513 5.71 2 717 5.93
Talalar kənd iəd 5 298 5.90 2 648 6.02 2 650 5.78
Qaysa kənd iəd 3 602 4.01 1 786 4.06 1 816 3.96
Meşəşambul kənd iəd 3 498 3.89 1 722 3.91 1 776 3.88
Şərif kənd iəd 3 293 3.67 1 629 3.70 1 664 3.63
Kortala kənd iəd 3 162 3.52 1 562 3.55 1 600 3.49
Yeni Şərif kənd iəd 3 118 3.47 1 577 3.58 1 541 3.36
Xalatala kənd iəd 2 785 3.10 1 368 3.11 1 417 3.09
Şambul kənd iəd 2 621 2.92 1 303 2.96 1 318 2.88
Püştətala kənd iəd 2 387 2.66 1 189 2.70 1 198 2.61
Sarıbulaq kənd iəd 2 330 2.59 1 169 2.66 1 161 2.53
Sair 2 240 2.49 1 083 2.46 1 157 2.53

2009-cu il siyahıyaalınmasının yekunlarına əsasən 57 kənddən 4–ündə (Göyəmtala, Darvazbinə, Abjit və Mazımqarışan) əhali yaşamır.[22]

Təbii artım

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin 1990–2015-ci illərə olan cari hesablamalarına əsasən Balakən rayonunda əhalinin təbii artımı:[14][23][24]

İllər Əhali[q 7][18]
(x 1000) 		Diri doğulanlar Ölənlər Təbii artım[q 8] Diri doğum əmsalı
(1000-ə) 		Ölüm əmsalı
(1000-ə) 		Təbii artım əmsalı
(1000-ə)
1990 72.5 2 048 478 1 570 29.2 6.8 22.4
1995 80.6 1 727 590 1 137 22.7 7.8 14.9
2000 85.1 1 173 573 600 13.9 6.8 7.1
2001 85.7 1 155 536 619 13.6 6.3 7.3
2002 86.2 1 034 594 440 12.1 7.0 5.1
2003 86.7 984 570 414 11.5 6.6 4.9
2004 87.3 1 221 614 607 14.2 7.1 7.1
2005 87.9 1 194 583 611 13.8 6.7 7.1
2006 88.4[q 9] 1 201 638 563 13.8 7.3 6.5
2007 89.0 1 166 636 530 13.3 7.3 6.0
2008 89.7 1 317 590 727 15.0 6.7 8.3
2009 90.5 1 508 621 887 16.8 6.9 9.9
2010 91.1 1 363 629 734 15.0 6.9 8.1
2011 92.1[q 10] 1 727 627 1 100 18.9 6.8 12.1
2012 93.0 1 545 639 906 16.7 6.9 9.8
2013 93.8[q 11] 1 442 625 817 15.4 6.7 8.7
2014[25] 94.9[25] 1 604[25] 603[25] 1 001[25]
2015 95.9[20] 1 612[24] 629[24] 983[24]

Yaş və gender strukturu

Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin 1 yanvar 2014-cü il tarixinə olan cari hesablamalarına əsasən Balakən rayonu əhalisinin yaş qruplarına görə təsnifi:[14]

Yaş qrupu Kişilər % Qadınlar % Cəmi %
0 – 4 4086 8.82 3483 7.34 7569 8.07
5 – 9 2469 5.33 2310 4.87 4779 5.09
10 – 14 2933 6.33 2834 5.97 5767 6.15
15 – 19 4137 8.93 3927 8.27 8064 8.60
20 – 24 5158 11.13 4880 10.28 10038 10.70
25 – 29 4493 9.70 4457 9.39 8950 9.54
30 – 34 3515 7.59 3485 7.34 7000 7.46
35 – 39 3159 6.82 3310 6.97 6469 6.90
40 – 44 3283 7.08 3643 7.68 6926 7.38
45 – 49 3680 7.94 3813 8.03 7493 7.99
50 – 54 3578 7.72 3869 8.15 7447 7.94
55 – 59 2366 5.11 2802 5.90 5168 5.51
60 – 64 1320 2.85 1668 3.52 2988 3.19
65 – 69 693 1.49 873 1.84 1566 1.67
70 – 74 596 1.29 718 1.51 1314 1.40
75 – 79 549 1.18 790 1.67 1339 1.43
80 – 84 244 0.53 411 0.87 655 0.70
85 – 89 60 0.13 117 0.25 177 0.19
90 – 94 16 0.03 57 0.12 73 0.08
95 – 99 2 0.00 12 0.03 14 0.01
100 və + 0 0.00 0 0.00 0 0.00
Cəmi 46337 100.00 47459 100.00 93796 100.00

Etnik tərkibi







Balakən dairəsi əhalisinin etnik tərkibi (1926):   Azərbaycanlılar (55,84 %)  Avarlar (42,44 %)  Digərləri (1,72 %)

Etnik
qrup 		Zaqatala qəzasının Balakən dairəsinin əhalisi, 17 dekabr 1926-cı il sa.
Kişilər % Qadınlar % Cəmi[26] %
Cəmi 9 596 100.00 8 344 100.00 17 940 100.00
Azərbaycanlılar 5 301 55.24 4 717 56.53 10 018 55.84
Avarlar 4 078 42.50 3 536 42.38 7 614 42.44
Ermənilər 85 0.89 32 0.38 117 0.65
Gürcülər 31 0.32 3 0.04 34 0.19
Ləzgilər 16 0.17 4 0.05 20 0.11
Ruslar 11 0.11 7 0.08 18 0.10
Kürdlər 12 0.13 3 0.04 15 0.08
Dağ yəhudiləri 4 0.04 10 0.12 14 0.08
Ukraynalılar 0 0 3 0.04 3 0.02
Farslar 0 0 1 0.01 1 0.01
Digərləri 58 0.60 28 0.33 86 0.48







Balakən rayonu əhalisinin etnik tərkibi (1939):[27]   Azərbaycanlılar (54,46 %)  Avarlar (35,35 %)  Ruslar (5,88 %)  Digərləri (4,31 %)

Etnik
qrup 		1939 sa.[27][28] 1959 sa.[29] 1970 sa.[30][31][32] 1979 sa.[33][34]
Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %
Cəmi 32 964 100.00 35 510 100.00 51 219 100.00 59 140 100.00
Azərbaycanlılar 17 953 54.46 25 071 70.60 34 261 66.89 40 817 69.02
Avarlar 5 407 35.35[K 1] 7 971 22.45 14 626 28.56 16 987 28.72
Ləzgilər 6 248 903 2.54 872 1.70 180 0.30
Ruslar 1 938 5.88 815 2.30 581 1.13 409 0.69
Ermənilər 374 1.13 231 0.65 189 0.37 147 0.25
Gürcülər 103 0.31 42 0.12 93 0.18 95 0.16
Ukraynalılar 267 0.81 … … 46 0.09 36 0.06
Yəhudilər 27 0.08 12 0.03 3 0.01 12 0.02
Kürdlər 36 0.11 2 0.01 8 0.02 5 0.01
Digərləri 611 1.87 463 1.30 540 1.05 452 0.77






Balakən rayonu əhalisinin etnik tərkibi (2009):[14]   Azərbaycanlılar (72,75 %)  Avarlar (26,58 %)  Ruslar (0,14 %)  Ləzgilər (0,10 %)  Digərləri (0,43 %)

Etnik
qrup 		27 yanvar–3 fevral, 1999-cu il sa.[36][37] 13–22 aprel, 2009-cu il sa.[14][38][39]
Kişilər % Qadınlar % Cəmi % Kişilər % Qadınlar % Cəmi %
Cəmi 40 778 100.00 42 954 100.00 83 732 100.00 44 012 100.00 45 815 100.00 89 827 100.00
Azərbaycanlılar 27 654 67.82 29 020 67.56 56 674 67.69 31 910 72.50 33 439 72.99 65 349 72.75
Avarlar 11 950 29.31 12 465 29.02 24 415 29.16 11 868 26.97 12 006 26.21 23 874 26.58
Ruslar 66 0.16 171 0.40 237 0.28 18 0.04 110 0.24 128 0.14
Ləzgilər 91 0.22 128 0.30 219 0.26 41 0.09 50 0.11 91 0.10
Gürcülər 843 2.07 888 2.07 1 731 2.07 12 0.03 26 0.06 38 0.04
Saxurlar … … … … … … 19 0.04 15 0.03 34 0.04
Türklər 16 0.04 27 0.06 43 0.05 10 0.02 18 0.04 28 0.03
Tatarlar 8 0.02 31 0.07 39 0.05 1 0.00 10 0.02 11 0.01
Digərləri 147 0.36 190 0.44 337 0.40 133 0.30 141 0.31 274 0.31
Ukraynalılar 3 0.01 31 0.07 34 0.04
Ermənilər 0 0 3 0.01 3 0.00

Rayonda 15[40] və ya 27[39] etnik qrupa mənsub əhali yaşayır. Bunlardan sayca ən böyükləri azərbaycanlılar, qafqazdilli avarlar, ingiloylar və farsdilli qaraçılardır.

Qafqazdilli avarlar (şəhərdə əhalinin 14%–i)[40] Balakən şəhərində, Qabaqçöl qəsəbəsində, Solban, Meşəşambul, Cincartala, Beretbinə, Mazımçay, Roçəhməd, Cederovtala, Katex, Mahamalar, Sarıbulaq və Göyəmtala kəndlərində yaşayırlar.[41][42]

İngiloylar rayonun İtitala kəndində yaşayırlar, müsəlmandırlar, Əliabad, Mosul və Yengiyanda olduğu kimi Kartvel dillərinin cənub qrupuna daxil olan Gürcü dilinin İngiloy dialektinin Əliabad şivəsində danışırlar.[43][44][45]

Farsdilli qaraçılar Gülüzanbinə, Məlikzadə və (az sayda) Şambulbinə kəndlərində yaşayırlar.[46]

Tanınmış şəxsləri

İqtisadi xarakteristikası

Balakən çoxsahəli təsərrüfata malikdir. Burada tütünçülük, baramaçılıq, arıçılıq, meyvəçilik (əsasən qərzəkli meyvəçilik) daha çox inkişaf etmişdir. İqtisadiyyatında heyvandarlıq və taxılçılıq da mühüm yer tutur. Balakən ölkənin ən çox qarğıdalı tədarük edən rayonudur. Sənayesi əsasən kənd təsərrüfatı məhsullarını emal edir. Rayonda tütün fermentləşdirmə, konserv zavodları, fındıq emalı müəssisəsi, kərpic zavodu, istehsalat və meşə kombinatları vardır.

Mədəniyyət, təhsil və səhiyyə müəssisələri

Balakən rayonunda 49 ümumtəhsil məktəbi, 25 məktəbəqədər, 5 məktəbdənkənar uşaq tərbiyə müəssisəsi, texniki-peşə və musiqi məktəbləri, 44 kitabxana, 25 klub, 5 mədəniyyət evi fəaliyyət göstərir.[47] Ümumtəhsil məktəblərinin 35-i orta, 10-u əsas, 4-ü ibtidaidir. Balakən rayonunda İnternat əsas məktəbi və xüsusi qabiliyyətli şagirdlərin istedad və qabiliyyətlərinin daha da inkişaf etdirilməsinə xidmət edən texniki və humanitar təmayüllü lisey fəaliyyət göstərir. 2007–2008-ci il tədris ilində ümumtəhsil məkəblərində 14878 nəfər uşaq və gəncin təlim və tərbiyəsi ilə 1858 nəfər müəllim, məktəbəqədər uşaq tərbiyə müəssisələrində 1330 nəfər uşağın tərbiyəsi ilə 170 nəfər tərbiyəçi məşğul olmuşdur. 5 məkətəbdənkənar uşaq tərbiyə müəssisəsində, o cümlədən Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzində, Ekoloji Tərbiyə və Təcrübəçilik Mərkəzində, Uşaq Texniki Yaradıcılıq Mərkəzində, Şahmat üzrə Uşaq Gənclər İdman Məktəbində, Uşaq Gənclər İdman məktəbində 300 dərnəyə 4262 nəfər şagird cəlb edilmişdir. Həmin müəssisələrdə 176 nəfər müəllim və dərnək rəhbəri çalışır. Ümumtəhsil məkətəblərində çalışan müəllimlərin 3 nəfəri Əməkdar müəllim, 3 nəfəri orden və medallarla təltif olumuş, 19 nəfəri ali kateqoriyalı müəllimdir.

Məktəblərdən 18-i, məktəbəqədər uşaq tərbiyə müəssisələrindən 8-i bir tipli layihə əsasında tikilmiş binalarda fəaliyyət göstərir. 36 məktəb beş günlük iş həftəsi ilə işləyir. Təlim məşğələləri 41 məktəbdə azərbaycan dilində, 3-də rus dilində, 4-də azərbaycan və rus dillərində, 1-də azərbaycan və gürcü dillərində keçirilir. Məktəblərin əksəriyyətinin zəngin tədris bazası vardır. Texniki və humanitar təmayüllü liseydə müasir tipli kompüterləri olan kompüter kabineti quraşdırılmışdır. Bu tədris müəssisəsi rayonun, habelə Azərbaycanın ən qabaqcıl tədris müəssisələrindəndir. Fəaliyyətə başladığı vaxtdan 2007-cı ilə qədər liseyin 362 məzunu olmuş, onlardan 313 nəfəri ali məktəblərə qəbul olmuşlar. 34 nəfər fənn olimpiadalarının respublika turunun qalibi olmuş, 37 nəfər məzun liseyi fərqlənmə attestatı ilə bitirmiş və respublikanın ən nüfuzlu ali məktəblərinə qəbul olunmuşlar.

Ümumiyyətlə, rayon üzrə 2007-ci il XI sinifi bitirən 1106 məzunun 151 nəfəri test üsulu ilə keçirilən qəbul imtahanlarında müvəffəq olaraq ali məktəblərə qəbul olmuşldur.

2007-ci il ildə 600 şağird yerlik şəhər 3 saylı orta məktəbinin, 120 şağird yerlik Beretbinə əsas məktəbinin, 200 şağird yerlik 10 sinif otağı Qazma-2 saylı kənd orta məktəbinin, 480 yerlik İtitala kənd orta məktəbinin, 240 yerlik Katex-3 saylı kənd orta məktəbinin, 120 şağird yerlik Roçəhməd əsas məktəbinin yeni binaları tikilib istifadəyə verilmiş, 800 şagird yerlik Nəsimi adına şəhər 2 saylı orta məktəbi əsaslı təmir olunmuş və yeni avadanlıqlarla təmin edilmişdir.

Hal-hazırda rayonun məktəblərində 24 kompüter kabineti quraşdırılmışdır. Rayonun 39 məktəbində 384 ədəd müasir kompüter dəsti var.

Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi

Uşaq Yaradıcılıq Mərkəzi 1960-cı ildən təhsil şöbəsinin nəzdində fəaliyyət göstərir.[47] Həmin müəssisənin əsas məqsədi şagirdlərin istedad və bacarıqlarını aşkar etmək, inkişaf etdirmək, kütləvi tədbirlərdə iştirakını təşkil etməklə onlarda təşkilatçılığı aşılamaqdır. Həmin müəssisədə 62 qrupda müxtəlif profilli dərnəklərə 992 məktəbli cəlb edilmişdir. 23 qrupu müəssisədə, 39-u ümumtəhsil məktəblərində fəaliyyət göstərir. Müəssisədə "Bədii qiraət", "Təbiəti mühafizə", "Toxuculuq", "Evdarlıq", "Musiqi sevərlər", "Dilçilik", "Kağız əl işləri", "Dərzi", "Biçmə-tikmə" dərnəkləri fəaliyyət göstərir və bu dərnəklərə ali və orta ixtisas təhsilli kadrlar rəhbərlik edir.

Uşaq Texniki Yaradıcılıq Mərkəzi

Uşaq Texniki Yaradıcılıq Mərkəzi 1976-cı ildən rayon təhsil şöbəsinin tabeliyində fəaliyyət göstərir.[47] Müəssisədə 63 qrup fəaliyyət göstərir. Həmin müəssisədə 19 adda dərnəyə ("Bacarıqlı əllər", "Texniki ekologiya", "Radio texnika", "Radiotexniki konstruktivləşdirmə", "İnformatika və EHM", "Əyləncəli fizika", "Gənc dizayner", "Texniki estetika", "İbtidai texniki modelləşdirmə", "Gənc konstruktor", "Avtomodel", "Tikişin texnologiyası", "Kinomexanika", "Radiorabitə", "Kartinq", "Foto", "Radiomexanika", "Elektrotexnika", "Kimya texnologiya") 945 məktəbli cəlb olunmuşdur.

Qrupların 2-si şəhər, 9-u kənd məktəbində fəaliyyət göstərir. Uşaq Texniki Yaradıcılıq Mərkəzinin dərnək üzvləri respublika üzrə hər il keçirilən "Uşaq və yeniyetmələrin texniki yaradıcılıq müsabiqəsi"ndə fəal çıxış edirlər.


[48]

Maddi-mədəni irsi

  • Talalar kilsəsi — Talalar kəndi ərazisində qədim alban məbədi.
  • Katex kilsəsi — Zaqatala qoruğunun qadağan zonasında (Balakən rayonu ərazisində) yerləşən V əsrə aid alban kilsəsi.
  • Minarəli məscid — Balakən şəhərində yerləşən XIX əsrə aid unikal minarəli məscid.
  • Murtuz qala — Balakən rayonunun Mahamalar kəndi ərazisində XVIII-XIX əsrə aid tarixi abidə. [49]

Mətbəx

Balakənin özünəməxsus milli kulinariyası vardır. Sac üzərində bişirilən, günəş rəmzi daşıyan maxara, toyuq çığırtması, iribuynuzlu heyvan içalatından hazırlanan ev kolbasası (bağırsaq dolması adlanır), ət, şor, qabaq (boranı) xəngəlləri, halva, cüttü, ət, şor, gicitkən, qabaq qutabları (yerli dialektdə xitəb adlanır), soğança, boş xəngəl balakənlilər tərəfindən özünəməxsus tərzdə hazırlanıb bişirilir.[50]

Şəkillər

  • Mədəniyyət mərkəzi
    Mədəniyyət mərkəzi

Həmçinin bax

Mənbə

  1. Azərbaycan Respcüttü, ublikasının inzibati–ərazi vahidləri. — Kənd rayonları, səhifə 853. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017
  2. "Arxeoloqlar Balakəndə tariximizin yeni səhifələrini açır... — Strategiya.az". İstifadə tarixi: 7 iyul 2015. Xəbərin onlayn yayınlanma tarixi: 11:13 14 sentyabr 2012. Arxivləşdirilib.
  3. "Balakən-Zaqatala bölgəsinin qədim tarixi abidələri — Strategiya.az". İstifadə tarixi: 7 iyul 2015. Xəbərin onlayn yayınlanma tarixi: 09:37 21 fevral 2013. Arxivləşdirilib.
  4. "Şimal-qərbi Azərbaycan (Bölgənin tarixi-toponimlərin dili ilə) — Strategiya.az". Archived from the original on 2015-07-07. İstifadə tarixi: 7 iyul 2015.Xəbərin onlayn yayınlanma tarixi: 11:31 17 iyul 2013..
  5. Azərbaycanın əhalisi (statistik bülleten). Müəllifi: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Buraxılışa məsul şəxs: Rza Allahverdiyev. Bakı — 2015, 134 səhifə.
  6. Azərbaycanın əhalisi (statistik bülleten). Müəllifi: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Buraxılışa məsul şəxs: Rza Allahverdiyev. Bakı — 2016, 132 səhifə.

Qeydlər

  1. ↑ 1989-cu il siyahıyaalınması zamanı rayonda bir şəhər yaşayış məntəqəsi (Balakən şəhəri) var idi.
  2. ↑ Müvafiq ilin (1 yanvar) əvvəlinə olan mlumat.
  3. ↑ Balakən şəhər iəd.
  4. ↑ Qabaqçöl qəsəbə iəd.
  5. ↑ Balakən şəhər iəd.
  6. ↑ Qabaqçöl qəsəbə iəd.
  7. ↑ İlin (31 dekabr) sonuna və ya o biri ilin (1 yanvar) ilk gününə olan məlumat.
  8. ↑ Müvafiq il ərazində.
  9. ↑ Daha dəqiqi 88.407 nəfər.
  10. ↑ Daha dəqiqi 92.057 nəfər.
  11. ↑ Daha dəqiqi 93.796 nəfər.

Şərhlər

  1. ↑ Bu siyahıyaalınma zamanı rayonda ləzgilər kimi qeydə alınmış əhalinin mütləq əksəriyyəti əslində etnik avarlar olmuşdur.[35]

İstinadlar

  1. ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024" (PDF) (az.). stat.gov.az. 2024-02-28. 2024-03-14 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-04-05.
  2. ↑ Районы Азербайджанской ССР. — Белоканский район, стр. 34. // Президиум Верховного Совета Азербайджанской ССР. "Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление на 1 января 1961-го года". Баку: Азербайджанское государственное издательство "Азернешр", 1961, 278 стр.
  3. ↑ Azərbaycan Respublikasının inzibati–ərazi vahidləri. — Kənd rayonları, səhifə 853. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017
  4. ↑ "Ərazi quruluşu və inzibati ərazi bölgüsü haqqında Azərbaycan Respublikası № 892-IQ saylı Qanunu" (az.). e-qanun.az. 13.06.2000. Archived from the original on 2015-07-07. İstifadə tarixi: 2015-07-7..
  5. ↑ "2013-cü il üzrə Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və inzibati rayonlarının inzibati ərazi bölgüsü — Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 26 iyun 2015..
  6. ↑ "Təsnifatlar: inzibati ərazi bölgüsü təsnifatı — Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi". 2016-02-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 iyun 2015..
  7. ↑ "Rayon haqqında — Balakən Rayon İcra Hakimiyyəti". Archived from the original on 2015-06-29. İstifadə tarixi: 29 iyun 2015..
  8. ↑ "Azərbaycan Respublikasının bəzi rayonlarının ərazisində bələdiyyələrin təşkil edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası № 715-IIQ saylı Qanunu" (az.). e-qanun.az. 29.06.2004. Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 2015-06-27..
  9. ↑ 1 2 "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin birləşməsi yolu ilə yeni bələdiyyələrin yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası № 826-IIIQ saylı Qanunu" (az.). e-qanun.az. 29.05.2009. Archived from the original on 2015-06-28. İstifadə tarixi: 2015-06-29..
  10. ↑ ""Bələdiyyələrin əraziləri torpaqları haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əlavə edilmiş "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nın yeni redaksiyada verilməsi barədə Azərbaycan Respublikası № 827-IIIQ saylı Qanunu" (az.). e-qanun.az. 29.05.2009. Archived from the original on 2015-06-28. İstifadə tarixi: 2015-06-29..
  11. ↑ 1 2 "Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında Azərbaycan Respublikası № 771-IQ saylı Qanunu" (az.). e-qanun.az. 07.12.1999. Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 2015-06-25..
  12. ↑ ""Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanununa əlavə edilmiş "Azərbaycan Respublikasında bələdiyyələrin siyahısı"nda dəyişikliklər edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası № 978-IVQD saylı Qanunu" (az.). e-qanun.az. 30.5.2014. Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 2015-06-28..
  13. ↑ 1 2 Перечень административно-территориальных единиц союза ССР (в алфавитном порядке). — Азербайджанская ССР, стр. 226–227. // Административно-территориальное деление союза ССР: Районы и города СССР. Авторы: Центральный Исполнительный Комитет Союза ССР, Всероссийский центральный исполнительный комитет. Москва: Издательство "Власть Советов" при Президиуме ВЦИК, 1931, 311 стр.
  14. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Balakən rayonu — Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi". 2015-06-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 iyun 2015. Məlumatların son yenilənmə tarixi: 1 yanvar 2014-cü il. (Zip Arxivləşdirilib 2014-07-02 at the Wayback Machine) Arxivləşdirilib.
  15. ↑ "Azərbaycanda demoqrafik vəziyyət — Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 25 iyun 2015.Xəbərin yayınlanma tarixi: 13.02.2014. .
  16. ↑ "Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения союзных республик, их территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу — Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly". Archived from the original on 2016-12-20. İstifadə tarixi: 18 avqust 2015..
    Orijinal mətn (rus.)
    Источник: Всесоюзная перепись населения 1989 года. ТОМ 1. Часть 1. Таблица 3. Численность наличного населения союзных и автономных республик, автономных областей и округов, краев, областей, районов, городских поселений и сел-райцентров.)
  17. ↑ "Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность населения союзных республик СССР и их территориальных единиц по полу — Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly". Archived from the original on 2014-12-22. İstifadə tarixi: 5 iyul 2015..
    Orijinal mətn (rus.)
    Источник: Всесоюзная перепись населения 1989 года. ТОМ 1. Часть 1. Таблица 3. Численность наличного населения союзных и автономных республик, автономных областей и округов, краев, областей, районов, городских поселений и сел-райцентров.)
  18. ↑ 1 2 "Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və inzibati rayon və şəhərləri üzrə əhalinin sayının dəyişməsi — Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi". Archived from the original on 2015-06-26. İstifadə tarixi: 26 iyun 2015..
  19. ↑ Azərbaycan Respublikası. — 2. Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və inzibati rayonları. — 2.6. 2015-ci ilin əvvəlinə iqtisadi və inzibati rayonlar, eləcə də şəhər yaşayış məntəqələri üzrə əhalinin cins bölgüsündə sayı, səhifə 75. // Azərbaycanın əhalisi (statistik bülleten). Müəllifi: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı — 2015, 134 səhifə.
  20. ↑ 1 2 Azərbaycanın əhalisi (statistik bülleten). Müəllifi: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Buraxılışa məsul şəxs: Rza Allahverdiyev. Bakı — 2016, səh. 74
  21. ↑ III. Azərbaycanın digər rayon və şəhərləri. — Balakən rayonu, səhifə 41. // İnzibati-ərazi vahidləri Arxivləşdirilib 2021-08-09 at the Wayback Machine. Bakı: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası, 2007, 252 səhifə.
  22. ↑ "Bu kənddə cəmi 1 nəfər yaşayır – Azərbaycanın tam boşalan kəndləri — AzNews.az". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 28 iyun 2015.Xəbərin onlayn yayımlanma tarixi: 08.12.2014 11:55. .
  23. ↑ "Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və inzibati rayon və şəhərləri üzrə təbii artım, doğulanlar və ölənlər — Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi". Archived from the original on 2015-06-26. İstifadə tarixi: 26 iyun 2015..
  24. ↑ 1 2 3 4 Azərbaycanın əhalisi (statistik bülleten). Müəllifi: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Buraxılışa məsul şəxs: Rza Allahverdiyev. Bakı — 2016, səh. 83
  25. ↑ 1 2 3 4 5 2. Demoqrafik göstəricilər, səhifə 89. // Azərbaycanın Statistik Göstəriciləri 2015 (statistik məcmuə). Müəllifi: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Məcmuənin ümumi rəhbəri: Həmid Bağırov; Məcmuənin hazırlanması üçün məsul şəxs: Rafael Süleymanov. Bakı — 2015, 814 səhifə. ISBN 5-86874-232-9
  26. ↑ "Население Закатальского уезда (по переписи 1926 года) — Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа". Archived from the original on 2015-10-18. İstifadə tarixi: 18 oktyabr 2015..
  27. ↑ 1 2 "Население Белоканского района (по переписи 1939 года) — Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 23 iyun 2015..
  28. ↑ "Белоканский район Азербайджанской ССР (Национальный состав населения по переписи 1939 года) — Еженедельная демографическая газета Демоскоп Weekly". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 25 iyun 2015..
    Orijinal mətn (rus.)
    Источник: РГАЭ РФ (быв. ЦГАНХ СССР), фонд 1562, опись 336, Д.Д. 966-1001 ("Национальный состав населения по СССР, республикам, областям, районам"), Д.Д. 256-427 (табл. 26 "Национальный состав населения районов, районных центров, городов и крупных сельских населенных пунктов")
  29. ↑ "Население Белоканского района (по переписи 1959 года) — Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 23 iyun 2015..
  30. ↑ "Население Белоканского района (по переписи 1970 года) — Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 23 iyun 2015..
  31. ↑ "Распределение русских и украинцев по административно-территориальным единицам Азербайджанской ССР (по переписи 1970 года, без Нагорно-Карабахской АО) — Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 25 iyun 2015..
  32. ↑ "Распределение евреев и горских евреев по административно-территориальным единицам Азербайджанской ССР (по переписи 1970 года, без Нагорно-Карабахской АО) — Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 25 iyun 2015..
  33. ↑ "Население Белоканского района (по переписи 1979 года) — Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 23 iyun 2015..
  34. ↑ "Распределение русских и украинцев по административно-территориальным единицам Азербайджанской ССР (по переписи 1979 года, без Нагорно-Карабахской АО) — Ethno-Caucasus, Этнодемография Кавказа". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 25 iyun 2015..
  35. ↑ 2. Əhalinin etnik tərkibinin formalaşması: xüsusiyyətləri, dəyişməsi meylləri və reallıqlar, səhifə 78. // Azərbaycan Respublikasında etno-demoqrafik proseslər: tarixi dəyişikliklər və reallıqlar. Müəlliflər: Şahbaz Muradov, Çingiz Baxış; Redaktor: A. Q. Gözəlova. Bakı — 2013, 135 səhifə.
    Orijinal mətn (az.)
    Ləzgilərin sayının bu dövrdə kəskin şəkildə artması isə (3 dəfə) əsasən 1926-cı ildə özlərini «türk» kimi qeydə aldıran ləzgi dilli əhalinin 1939-cu ildə öz gerçək etnik mənsubiyyətləri ilə qeydə alınmaları ilə izah edilə bilər. Eyni zamanda qeyd edək ki, Balakən rayonunda yaşayan avarların xeyli hissəsi, həmçinin Qax və Zaqatala rayonlarında yaşayan saxurların bir qismi yanlış olaraq 1939-cu ildə ləzgi kimi qeydə alınmışlar. Görünür ki, bu da Azərbaycanda bütün Dağıstan xalqlarının ənənəvi olaraq, ləzgi kimi tanınmasından irəli gəlirdi. Digər tərəfdən, bu dövrdə Dağıstandan Azərbaycana miqrasiya edən ləzgilər də olmuşdur.
  36. ↑ III. Azərbaycanın digər rayon və şəhərləri. — Balakən rayonu, səhifə 41–42. // // İnzibati-ərazi vahidləri. Bakı: Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası, 2007, 252 səhifə.
  37. ↑ "Ethnic composition of Azerbaijan by 1999 census — Population statistics of Eastern Europe". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 17 iyun 2015..
  38. ↑ "Ethnic composition of Azerbaijan by 2009 census — Population statistics of Eastern Europe". Archived from the original on 2015-06-27. İstifadə tarixi: 20 mart 2015..
  39. ↑ 1 2 "Əhalisi — Balakən Rayon İcra Hakimiyyəti". Archived from the original on 2015-06-29. İstifadə tarixi: 29 iyun 2015..
  40. ↑ 1 2 3. Results. — 3.1 Location Descriptions. — 3.1.1 The district of Balakǝn (Qabaqçöl), page 5. // The sociolinguistic situation of the Avar in Azerbaijan. Authors: John M. Clifton, Gabriela Deckinga, Laura Lucht, Mak Janfer, Calvin Tiessen. SIL International — 2005. 17 pages.
    Orijinal mətn (ing.)
    The total population of the district of Balakǝn is 84,000, of which 35% are Avar. The number of people in the district has been growing over the past decade. The population of the town of Balakǝn is 8,700, of which 14% are Avar. The majority, 63% of the people in the district as a whole and 85% of the people in the town, are Azerbaijani. Overall, there are at least fifteen different ethnic groups in the district of Balakǝn, including Inghiloi, Tatar, Lezgi, Georgian, and Russian.
    The village of Qabaqçöl is the oldest part of the Qabaqзцl administrative group. The village is located appromixately 15 kilometers west of the town of Balakǝn. There are eight villages in the Qabaqçöl administrative group: Qabaqçöl, Meşeşambul, Qaysa, Şǝrif I, Şǝrif II, Xalatala, Şambul, and Sarıbulaq. Şambul and Xalatala are the largest villages in the group. The population of the Qabaqçöl administrative group is 30,000, of which 92% are Avar. It was estimated that both parents are Avar in approximately 87% of the households, both parents are Azerbaijani in approximately 8% of the households, and an Avar is married to an Azerbaijani in approximately 5% of the households. In general, it is rare to see mixed Avar-Azerbaijani marriages in this community. Most of the Avar in the villages of Şǝrif and Qabaqçöl have come from Georgia. In terms of age and gender, 52% are under the age of 35, and 48% are female. The population of the Qabaqçöl group is growing, with people moving from or returning from Dagestan.
  41. ↑ "Azərbaycanın azsaylı xalqları: Avarlar — Azerbaijans.com". Archived from the original on 2015-07-03. İstifadə tarixi: 3 iyul 2015..
    Orijinal mətn (az.)
    Hazırda kompakt şəkildə Balakən rayonunun Qabaqçöl qəsəbəsində, Car, Zilban, Mazıx, Beretbinə, Cincartala, Katex, Meşəşambul, Mahamalar, Göyəmtala kəndlərində azərbaycanlılarla birlikdə, sıx qohumluq münasibətləri şəraitində yaşayırlar.
  42. ↑ Avar xalqının etnik tarixindən(yazar: Doç Dr. Məhəbbət Paşayeva), sayfa 65. // Üç Aylık Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi — Millî Folklor (ISSN 1300–3984). Cilt: 10. Yıl: 20. Sayı: 80. Ankara: Kış – 2008, 93 sayfa.
    Orijinal mətn (az.)
    Avarlar əsasən Zaqatala, Balakən rayonlarının Tala, Abalı, Yuxarı Çardaqlar, Aşağı Çardaqlar, Nuxbada, Qırqılı oba, Yolayrıc, Solban, Meşə Şambul, Cincartala, Oytala, Paşanoba, Beretbinə, Çiçibinə, Məzimçay, Qoçəhməd, Çədərovtala, Kilsəburun, Kebelolba, Axaxdərə, Zilbal, Mazıx, Qobızdərə, Maqov, Uzuntala, Danaçı, Hotavar, Abaçı, Katex, Qabaqçöl, Mahamalar, Binə, Sarıbulaq, Car, Yuxarı Tala, Dardoqqaz, Göyəmtala kimi kəndlərdə yaşayırlar.
  43. ↑ Ингилойцы – потомки древних албанцев (автор Керимов Эмиль), стр. 14–17. // Журнал "Ирс". Главный редактор: Муса Марджанлы. № 31. Баку — 2008, 53 стр.
    Orijinal mətn (rus.)
    По вероисповеданию делятся на христиан (православных) и мусульман (суннитов). Первые компактно проживают в селениях Ках-Ингилой, Беюк Алатемир, Ках-Баш, Алибекли, Мешабаш, Зегем, Халаф-Тала, Гарамеша и Гымыр Гахского района, а вторые – в селениях Алиабад и Мосул Загатальского района и Ититала Балакенского района. Общая численность ингилойцев по переписи населения Азербайджанской Республики 1999 года составляет 14.9 тыс. чел. (в переписи они зарегистрированы как грузины).
  44. ↑ 3. Findings, page 5. // The sociolinguistic situation of the Inghiloi of Azerbaijan. Authors: John M. Clifton, Gabriela Deckinga, Mak Janfer, Calvin Tiessen. SIL International — 2005. 12 pages.
    Orijinal mətn (ing.)
    Our findings are presented in two parts. The first part consists of a brief general description of the main communities in which the Inghiloi live in Azerbaijan: (I) Əliabad, (II) Mosul and Ititala, (III) Zaqatala, and (IV) Baku and Yengıyan. The second part describes the various types of individuals and families who were identified as existing in one or more of these communities.
  45. ↑ 3. Findings. — 3.1 Community Descriptions. — 3.1.2 Mosul and Ititala, page 6. // The sociolinguistic situation of the Inghiloi of Azerbaijan. Authors: John M. Clifton, Gabriela Deckinga, Mak Janfer, Calvin Tiessen. SIL International — 2005. 12 pages.
    Orijinal mətn (ing.)
    In 1997, the population of the villages of Mosul and Ititala was 2,718 and 2,045, respectively. As in Əliabad, Inghiloi is the main language of both villages.
  46. ↑ "Azərbaycanın azsaylı xalqları: Qaraçılar — Azerbaijans.com". Archived from the original on 2015-07-03. İstifadə tarixi: 3 iyul 2015..
    Orijinal mətn (az.)
    Əsasən Şambulbinə, Gülüzənbinə, Məlikzadə kəndlərində yaşayırlar. Balakəndəki qaraçılar farsdillidir.
  47. ↑ 1 2 3 "Təhsil" (az.). Balakən Rayon İcra Hakimiyyəti. Archived from the original on 2015-10-10. İstifadə tarixi: 2015-10-11..
  48. ↑ http://balaken-ih.gov.az/az/sehiyye.html (#bare_url_missing_title). 2022-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-20.
  49. ↑ http://anl.az/down/meqale/yeni_az/2010/avqust/130969.htm (#bare_url_missing_title). 2022-08-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-18.
  50. ↑ http://balaken-ih.gov.az/az/medeniyyet.html (#bare_url_missing_title). 2022-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-20.

Xarici keçidlər

Vikianbarda Balakən rayonu ilə əlaqəli mediafayllar var.

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!