Yəhudilər

Yəhudilər יהודים
Sayları və yaşadığı ərazilər
Dili	İvrit, İdiş, Sefard və s.
Dini	İudaizm
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Yəhudilər ya da Cuhudlar^[1] (köhnə mənbələrdə Ebrəçilər) (ivr. ‏יהודים‏‎) — qədim İsrail çarlığında yaşamış əhalidən yaranan xalq. Faktiki olaraq dünyanın bütün ölkələrində yaşayırlar. 1948-ci ildən yəhudi dövləti — İsrail də mövcuddur. Sayı təqribən 14 mln. nəfər (2006-cı il rəqəmi), onlardan 40%-i İsraildə, 35%-i isə ABŞ-də yaşayır. Ənənəvi dini iudaizmdir. İsraildə rəsmi dövlət dili ivritdir. Ayrı-ayrı ölkələrdə spesifik yəhudi dilləri var. Onlardan ən çoxsaylısı alman dil qrupuna daxil olan idişdir.

Yəhudilik Yəhudilik fəlsəfəsi inam • Seçilmişlik • Alaha Tanrı • Kabbala • Məsih • Tale Kaşrut  •  Tevazu  •  Minyan  •  Tsedaka Dini mətnlər Tevrat/Tora  •  Tanah  •  Talmud  •  Zoqar Humaş  •  Sidur  •  Mişna Tora  •  Arba Turim Şulhan Aruh  •  Tosefta  •  Mişna Berurah Tanya  •  Midraş  •  Piyutim Targum Müqqədəs şəhərlər Qüds  •  Safed  •  Hebron  •  Tiberia Yəhudi bayramları Şabat  •  Roşaşana  •  Yom Kippur  •  Sukot Simhat Tora  •  Hanuka •  Asara BaTevet Tu Bişvat  •  Purim  •  Pesah Şavuot  •  9 Av  •  Şaloş Regalim Dini şəxsiyyətlər Avraham  •  Moşe  •  Dvora  •  Rut  •  Şaul  •  David Şlomo •  Eliyahu  •  İlel  •  Şamay  •  Raşi İbn Ezra  •  Rif  •  Ramban  •  Gersonides Saadia Gaon  •  Rambam Baal Şem Tov  •  Tosafistçiler Yosef Albo  •  Yosef Karo  •  Ovadia Yosef Musəvilik həyat tərzi Brit Mila  •  Bar Mitsva  •  Şiduh  •  Evlilik Nida  •  Ad qoyma  •  Pidyon  •  Cənazə Məktəblər Yeşiva  •  JTS  •  HUC  •  YU Dini rollar Kohen  •  Haham  •  Hazan  •  Mohel Dayan  •  Maşgiah  •  Roş yeşiva  •  Gabay Şohet  •  Menaker  •  Kabar  •  Tokea Dini tikililər Tapınak • Ağlama Duvarı Sinaqoq  •  Mikve Musevi Ayin sistemi Musevi İbadetleri  •  Şahrit Minha  •  Arvit •  Avdala Yəhudi dilləri Afro-Asyatik İbraniceler: İvritə · Samarit İvritcəsi · Yəmən İvritcəsi Aramiceler: Hulaula · Lişan Didan · Lişana Deni · Lişanid Noşan · Yəhudi Aramicəsi Arapçalar: Yəhudi ərəbcəsi · Yəhudi Bağdad ərəbcəsi · Yəhudi Mərakeş ərəbcəsi · Yəhudi İraq ərəbcəsi · Yəhudi Tripoli ərəbcəsi · Yəhudi Tunis ərəbcəsi · Yəhudi Yəmən ərəbcəsi Diğer: Kayla · Yəhudi Bərbəricəsi Hint-Avrupa Cermen: Yeşiviş · Yidiş · Yingliş Roman: İtalkian · Katalanik · Ladino · Lusitanik · Şuadit · Yəhudi Araqoncası · Yəhudi Latincası · Zarfatik Hind-İran: Buhori · Cuhuri · Cidi Diğer: Knaanik · Yevanik Türk Karayca · Kırımçakca Diğer Kartveli: Gruzinik Dravid: Yəhudi Malayalamı Etnik bölünmələr Afrika: Falaşa · Magrebim Asya: Buxara · Koçin Yəhudileri · Paradesi Yəhudileri Avropa: Aşkenaz · İtalkim · Sefarad Qafqaz: Dağ yəhudiləri · Gürcüstan yəhudiləri · Karaylar Orta Doğu: Kürt Yəhudileri · Mizrahi · Parsim · Romanyot · Samaritler · Temani Musəvi məzhəbləri Yəhudilik Tutucu Musevilik  •  Ortodoks Musevilik Hasidizm Reformist Musevilik  •  Hümanist Musevilik Yeniden yapılanmacı (Rekonstrüksiyonist) Musevilik Dini obyektlər Talet  •  Tefilin  •  Kipa  •  Şofar Tsitsit  •  Mezuza  •  Menora Hanukiya •  Yad Musevi duaları Şema  •  Amida  •  Alenu  •  Kal Nidre Kadiş  •  Alel  •  Ma Tovu  •  Kiduş Digər dinlərlə əlaqələr Xristianlıq  •  Judeo-Hıristiyan Xristianlıq-Musəvilik əlaqələri  •  İslam Katolik  •  Musəvilik haqqında olan fikirlər Judeo-Islamic  •  Paganizm  •  İbrahimi

Yəhudiliyin əlamətləri

Yəhudiliyin əlamətlərini müəyyənləşdirən ən qədim mənbə yəhudi hüququ olan halaxadır. O qanun yaradan Talmudun qərarları əsasında yaranıb. Halaxaya görə, "yəhudi o adamdır ki, anası yəhudidir, ya da yəhudi qaydalarına görə yəhudi adlanıb (qiyur)"

Yəhudi diasporlarının tarixi

Diasporlar tədricən ardıcıllıqla bir neçə əsas mərkəz şəklində formalaşmışlar. Edot adlanan etnik yəhudilər dil və məişət cəhətcə fərqlənmişlər:

• Bavli (Mesopotamiya, Cənubi Qafqaz) — V–XI əsrlər;
• Sefardlar (Pireney yarımadası) — b.ə.əvvəli — 1492;
• Aşkenazlar (Mərkəzi Almaniya, Şərqi Avropa) — X əsr-XX əsrin ortası.

İkinci dünya müharibəsi ərəfəsində və dövründə altı milyona qədər yəhüdi öldürülüb (bax: Holokost).

Məşhur yəhudilər

• Albert Eynşteyn-almaniyalı alim,fizik
• Robert Oppenheymer-amerikalı alim,Atom bombasının yaradıcısı.
• Teodor Hertsl-"yəhudi dövləti" fikrini ilk dəfə ortalığa atan şəxs və ümumiyyətlə yəhudi siyasətini müəyyənləşdirən,sionizmin banisi olan şəxs.
• Natali Portman-amerikalı aktrisa.
• Avraam Linkoln-ABŞ-nin 1860–1865-cı illərdə prezidenti.
• Xəyyam Nisanov-Azərbaycanlı müğənni.
• Miloş Zeman-Çexiya prezidenti.
• Petro Poroşenko-Ukraynanın IV prezidenti,əsl soyadı Valtsmandır.
• Aleksandr Qroysman-Ukraynanın baş naziri.
• Arseni Yatsenyuk-Ukraynanın keçmiş baş naziri.
• Alla Puqaçova-Rusiyalı müğənni.
• Qolda Meyer-İsrailin baş naziri.
• Məsud Bərzani-İraq Kürdüstanının 2005–2017-ci illərdə prezidenti.Ümumiyyətlə Bərzanilər ailəsi yəhudi mənşəlidirlər.
• Vladimir Lenin-SSRİ-nin qurucusu.Anası yəhudi idi və buna görə Lenini yəhudi qaydasına görə yəhudi saymaq olar.
• Benedikt Spinoza-Niderlandlı(Hollandiyalı)filosof.
• Yevda Abramov – Azərbaycan Milli Məclisinin deputatı.
• Albert Aqarunov – Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı

Yayılması və sayı

Sayı təqribən 14 milyon nəfər hesab edilir.

Ən böyük yəhudi icmaları (60 min nəfərdən çox) aşağıdakı ölkələrdədir:

1. İsrail — 7, 200 mln.nəfər (2008-ci il; keçmiş SSRİ-dən təqribən 1,120 mln.nəfər)
2. ABŞ — 6, 300 mln.nəfər (keçmiş SSRİ-dən təqribən 400 min)^[2]
3. Fransa — 575 min nəfər
4. Argentina — 400 min nəfər
5. Kanada — 348,6 min nəfər (2001-ci il)
6. Böyük Britaniya — 300 min nəfərdən çox
7. Almaniya — 250 min nəfər (keçmiş SSRİ-dən təqribən 216 min) (2004-cü il).^[3]
8. Rusiya — 233,4 min nəfər. (2002-ci il).^[4]
9. Ukrayna — 104 min nəfər (2001-ci il)
10. Avstraliya — 90 min
11. CAR — 89 min
12. Braziliya — 87 min (2000-ci il)

Mütəşəkkil yəhudi icmaları dünyanın 110 ölkəsində var.

Həmçinin bax

• Yəhudanın öpüşü
• Antisemitizm
• İsrail
• Sionizm
• Holokost
• Anusim

İstinadlar

1. https://www.azleks.az/online-dictionary/cuhud?s=my Arxivləşdirilib 2022-03-21 at the Wayback Machine cuhud [cuhut] Bax: yəhudi.
2. "Global Jewish population hits 15.7 million ahead of new year, 46% of them in Israel | the Times of Israel". The Times of Israel. 2023-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-25.
3. "Arxivlənmiş surət". 2007-10-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-15.
4. Итоги Всероссийской переписи населения 2002 года. В 14 т. М., 2004

Ədəbiyyat

• Гительман Ц. Беспокойный век: Евреи России и Советского Союза с 1881 г. до наших дней. М.: — Новое литературное обозрение, 2008. — 512 с. — ISBN 978-5-86793-576-4
• Н. И. Рутберг, И. Н.Пидевич. Евреи и еврейский вопрос в литературе советского периода. Хронологически-тематический указатель литературы, М.: Грант, 2000. — 598 с. — ISBN 5-89135-135-8
• Евреи в России: История и культура. Сборник научных трудов — ред. Д. А. Эльяшевич. СПб, Издание Петербургский еврейский университет, 1998. — 394 с. — ISBN 5-88976-004-1
• Мудрость еврейского народа в пословицах и поговорках. Феникс, Ростов-на-Дону, 2008.

• Süleyman SAYAR. YAHUDİ KARAKTERİ(Tarihî ve Sosyo-Psikolojik Bir Yaklaşım). ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ. İLÂHİYAT FAKÜLTESİ. Sayı: 9, Cilt: 9, 2000.
• Rabi Benjamin Blech. Geçmişten Günümüze YAHUDİ TARİHİ VE KÜLTÜRÜ. Eylül 2004. — 447 s. — ISBN 975-7304-82-4
• Israel SHAH. YAHUDİ TARİHİ, YAHUDİ DİNİ. ANKA YAYlNLARI : 31. DİNLER TARİHİ: 3. İstanbul 2004. — 192 s. — ISBN 975-6628-32-4
• Məlikov, Ə. İudaizmin tarixi, inancları və təriqətləri // Gənc Tədqiqatçı Elmi-praktiki jurnal, Vol. IX. 15.06.2023, №2, səh.135-145 (http://dx.doi.org/10.13140/RG.2.2.25280.34561)

Xarici keçidlər

• История еврейского народа Arxivləşdirilib 2010-03-05 at the Wayback Machine
• Статья "Евреи" С. И. Лучицкая. // Словарь средневековой культуры. 23 илл.
• Еврейский Фонд Украины Arxivləşdirilib 2009-05-11 at the Wayback Machine
• Евреи в Библии — статья на сайте "Библия-центр"
• Ваад Украины Arxivləşdirilib 2009-04-15 at the Wayback Machine
• История и культура евреев на сайте Конгресс Национальных Общин Украины
• Раввин Адин Штейнзальц. "Что такое еврей" Arxivləşdirilib 2010-01-10 at the Wayback Machine
• Еврейский век. Полемика вокруг книги Юрия Слезкина "Эра Меркурия. Евреи в современном мире"
• Передача "Не так" радиостанции "Эхо Москвы" с обсуждением книги Юрия Слезкина "Эра Меркурия. Евреи в современном мире"
• Joshua Project – Unreached Peoples of the World : Jews