Төрекмәнстан

Төрекмәнстан
төрекм. Türkmenistan Respublikasi төрекм. Türkmenistan
Байрак^[d]	Илтамга^[d]
Нигезләнү датасы	27 октябрь 1991[1]
Рәсми исем	Türkmenistan[1]
Кыскача исем	🇹🇲
ХФӘ билгесе	tʉɾkˈmeːnɪstɑːn
Гомер озынлыгы	67,835 ел[2]
Демоним	türkmén, Turkmen[3], Turkmenistanano, Turkmenänan, تركماني, تركمانية, تركمان, туркменистанец, туркменистанка, туркменистанцы, turcman, turcmana, turcmans, טורקמני, טורקמנית, turkmeni, turkmen, turkmenă, তুর্কমেন, turkmeno, turkmena, turkmeni, turkmene, turcmen, turcomanu, turcomana, туркман, ترکمن, Turkmène[4], Turkmene, Turkmenin, Turkmenistani[5], turkmen, turkmena, turkmene, turkmeni, توركماني, توركمانية, توركمانيين, توركمانيات, turcomannicus һәм Tuircméanastánach[6]
Рәсми тел	төрекмән теле[7]
Гимн	Төрекмәнстан гимны
Мәдәният	Төрекмәнстан мәдәнияте^[d]
Дөнья кисәге	Азия[8]
Дәүләт	Төрекмәнстан
Башкала	Ашкабад
Сәгать поясы	UTC+05:00 һәм Asia/Ashgabat^[d][9]
Табигый-георафик объект эчендә урнашкан	Үзәк Азия
Иң көнчыгыш ноктасы	37°55′16″ т. к. 66°42′23″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	42°47′ т. к. 58°38′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	35°08′16″ т. к. 62°18′49″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	41°45′49″ т. к. 52°27′06″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:Turkmenistan.map
Иң югары ноктасы	Айрибаба^[d]
Иң түбән ноктасы	Туран түбәнлеге^[d]
Идарә итү формасы	җөмһүрият һәм президент республикасы
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Төрекмәнстан президенты
Ил башлыгы	Сәрдар Бәрдемөхәммәдов
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Төрекмәнстан президенты
Канунбирү органы	Төрекмәнстан Милли советы^[d]
Үзәк банкы	Төрекмәнстан үзәк банкы^[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Согуд Гарәбстаны, Беларусь, Сербия, Үзбәкстан, Пакьстан, Франция, Малайзия, Америка Кушма Штатлары, Россия, Иран, Бангладеш, Һиндстан, Гөрҗистан, Германия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте[10], Кытай һәм Кытай Җөмһүрияте
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы, ОБСЕ, Ислам хезмәттәшлеге оешмасы[11], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы^[d], Халыкара финанс корпорациясе^[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык^[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк^[d], Азия үсеш банкы^[d], Интерпол[12][13], ХКТО^[d][14][15], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[16], Бөтендөнья почта берлеге[17][18], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге^[d][19], Бөтендөнья метеорология оешмасы[20], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[21], БДБ, Төрки дәүләтләр оешмасы һәм Бөтендөнья таможня оешмасы^[d][22]
Рәсми бәйрәм	төрекмән кавыны көне^[d]
Балигълык яше	16 яшь
Никахка керү яше	16 яшь
Халык саны	6 117 933 (2021)[23]
Ир-ат халкы	3 050 231[24], 3 096 157[24], 3 141 729[24] һәм 3 185 860[24]
Хатын-кыз халкы	3 108 189[24], 3 154 282[24], 3 200 126[24] һәм 3 244 911[24]
Административ бүленеше	Ашкабад, Ахал вилаяте, Балкан вилаяте, Ташугыз вилаяте, Ләбап вилаяте һәм Мары вилаяте
Су өслеге өлеше	4,9 процент
Акча берәмлеге	Төрекмәнстан манаты^[d]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,745[25]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,619[26]
Эшсезлек дәрәҗәсе	10 ± 1 процент[27]
Нәрсә белән чиктәш	Казакъстан, Үзбәкстан, Әфганстан һәм Иран
Автомобил хәрәкәте ягы	уң^[d][28]
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Электр аергычы төре	NEMA 5-15^[d][29], Schuko^[d][29] һәм Europlug^[d][29]
Алыштырган	СССР
Кулланылган тел	төрекмән теле, үзбәк теленең Төньяк диалекты^[d] һәм Çağatay tele
Мәйдан	491 210 км²
Рәсми веб-сайт	turkmenistan.gov.tm һәм turkmenistan.gov.tm/_eng/
Һәштәге	Turkmenistan
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.tm
Тематик география	Төрекмәнстан географиясе^[d]
Тимер юл хәрәкәте ягы	уң^[d]
Феноменның икътисады	Төрекмәнстан икътисады^[d]
Феноменның демографиясе	Төрекмәнстан халкы^[d]
Джини коэффициенты	40,8[30]
Өстәлгән кыйммәт салымы күләме	15 процент
Тулаем туулар коэффициенты	2,301[31]
Шәһәр халкы	3 205 334[24], 3 282 480[24], 3 361 056[24] һәм 3 440 076[24]
Авыл халкы	2 953 086[24], 2 967 958[24], 2 980 799[24] һәм 2 990 694[24]
Максималь температура	50,1 °C
Уку-язу нисбәте	99,6 процент[32]
Демократия индексы	1,66[33]
BTI Governance Index	1,85[34], 2,02[34], 2,28[34], 2,2[34], 2,19[34][35], 2,41[34], 2,51[34] һәм 2,32[34]
BTI Status Index	3,2[34], 3,34[34], 3,55[34], 3,54[34], 3,45[34], 3,39[34], 3,14[34], 2,71[34] һәм 2,67[35]
Туым күрсәткече	23,055[24], 22,294[24], 21,592[24] һәм 20,755[24]
Үлем күрсәткече	6,583[24], 6,836[24], 6,585[24] һәм 6,585[24]
Happy Planet Index score	33[36]
Илнең мобиль коды	438
Илнең телефон коды	+993
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112^[d]
Илнең GS1 коды	483
Номер тамгасы коды	TM
Диңгездәге идентификацияләү номеры	434
Шәрәфле ватандашлар төркеме	Төркем:Төрекмәнстан шәрәфле ватандашлары^[d]
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Төрекмәнстанда җирләнгәннәр^[d]
Төрекмәнстан Викиҗыентыкта

Төрекмәнстан (төрекм. Türkmenistan) – Урта Азиядә урнашкан дәүләт. Көньякта Әфганстан һәм Иран белән, төньякта Казакъстан һәм Үзбәкстан белән чиктәш. Көнбатыштан Каспий диңгезе белән юыла. Дөнья океанына чыгу юлы юк.

Тарих

• Б.э.к. II меңьеллыкта бүгенге Төрекмәнстан территориясендә Маргиан цивилизациясе булган.
• Б.э.к. VI–IV гасырларда бу җирләр иранлы Ахеменидлар дәүләтендә, соңрак Александр Македонский кулында булган.
• Б.э.к. III гасыр – Парфия патшалыгы эчендә (башкаласы – Ниса), соңрак Сасанидлар дәүләте составында.
• V-VIII гасырларда эфталитлар, төркиләр, гарәпләр һөҗүменә дучар була. 776–783 елларда җирле халык Хашим ибне Хәким (Муканна) җитәкчелегендәге гарәпләргә каршы баш күтәрүдә катнаша.
• IX-X гасырларда Таһирилар, Саманилар дәүләтендә.
• XI гасырда Төрекмәнстан территориясы угызлар тарафыннан яулап алына. Соңрак, угызларның җирле иранлылар белән кушылуы нәтиҗәсендә, хәзерге төрекмән этносы барлыкка килә. XI-XIII гасырларда башкаласы Мерв шәһәре булган беренче төрекмән Сәлҗүкләр дәүләте барлыкка килә.
• XIII гасыр башында монголлар тарафыннан яулап алына һәм Илханнар дәүләтенә, соңрак Тимурилар дәүләте составына керә.
• XVI-XVII гасырлар – Хивә ханлыгы һәм Бохара ханлыгына керә.
• 1869–1885 еллар – Pəcəй империясе тарафыннан яулап алына (Каспий арты өлкәсе).
• 1917 ел, ноябрь – декабрь – совет хөкүмәте урнаштырыла.
• 1924 ел, 27 октябрь –Урта Азиядә милли-территориаль бүленеш процессы буенча Төрекмәнстан Совет Социалистик Җөмһүрияте төзелә.
• 1948 ел, октябрь – Ашхабадда көчле җир тетрәве нәтибәсендә 60-100 мең кешенең гомере өзелә.
• 1990 ел – Җөмһүрият Президенты урыны барлыкка килә. Ул урынны аңа кадәр җөмһүрият белән идарә иткән Сапарморат Ниязов ала.
• 1991 ел, октябрь – Җөмһүриятнең Югары Шурасы бәйсезлек игълан итә, ТССҖның атамасы Төрекмәнстанга үзгәртелә.

Төрекмән егете дөясе белән бергә, XX гасыр башы, Прокудин-Горский фотосурәте

• 2007 ел, 11 февраль – Президент урынына Горбангулы Бәрдемөхәммәдов сайлана.

Географик мәгълүмат

Төрекмәнстанның иярченнән төшерелгән фотосы

Территориясының 80% артыгын Караком чүле алып тора. Төрекмәнстанның Каспийда яр сызыгы озынлыгы 1 768 км.

Административ бүленеш

• Ашхабад шәһәре
• Ахал вилаяте. Башкаласы – Әнәү (Аннау) (картада – 1)
• Балкан вилаяте. Башкаласы – Балканабад (Нәбит-Даг) (2)
• Ташугыз вилаяте. Башкаласы – Ташугыз (Ташауз) (3)
• Ләбап вилаяте. Башкаласы – Төрекмәнабад (4)
• Мары вилаяте. Башкаласы – Мары (5)

Төрекмәнстан өлкәләре

Икътисад

СССР чорында Төрекмәнстан чимал (нигездә мамык һәм энергия ташучылар) чыганагы булып тора. Хәзерге вакытта нефть һәм газ чыгару ТМПның 70% тәшкил итә.

Рәсми чыганаклар буенча Төрекмәнстанның ТМП үсеше түбәндәгечә:

• 1999 – 16%,
• 2000 – 18%,
• 2001, 2002 – 20%,
• 2003 – 17%,
• 2004 – 21%.

Халык

Җөмһүрияттә халык санының тиз артуы күзәтелә. 1979 елдагы халык санын алу буенча республикада 2 759 мең, 1989 елда – 3 534 мең, 1995 ел исәбе буенча – 4 481 мең кеше яшәгән. 1995 елдан соң да үсеш дәвам итә: 2000 елда – 5 200 мең, 2001 ел башында – 5369,4 мең; 2001 ел, 1 май – 5410 мең; 2001 ел, 1 август – 5478,9 мең кеше.

Халыкның якынча 90% – төрекмәннәр, 4% – үзбәкләр, 3% – руслар. Шулай ук азәриләр, казакълар, татарлар һ.б. халыклар да яши.

Гаскәр

Гаскәр саны якынча 100 000 сугышчы һәм әфисәр.

Искәрмәләр

1. Deutsche Nationalbibliothek Record #4061255-7 // Gemeinsame Normdatei — 2012—2016.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578
2. ЮНЕСКО-ның статистика институты
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q3152127
3. https://tm.usembassy.gov/u-s-citizen-services/dual-citizenship/
4. http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
5. https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkmenistan/
6. The National Terminology Database for Irish — 2006.
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q5463833https://wikidata.org/wiki/Track:P12796
7. 14 // Türkmenistanyň Konstitusiýasy
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q2505378
8. https://www.workwithdata.com/place/turkmenistan
9. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
10. https://www.ncnk.org/sites/default/files/content/resources/publications/NCNK_Issue_Brief_DPRK_Diplomatic_Relations.pdf
11. https://www.oic-oci.org/states/?lan=en
12. https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q8475
13. https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/TURKMENISTAN
14. https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q842490
15. https://www.opcw.org/about-us/member-states/turkmenistan
16. http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
17. http://www.upu.int/en/the-upu/member-countries.html
18. https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=310
19. https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
20. https://public.wmo.int/en/members/turkmenistan
21. https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
22. https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
23. база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164
24. (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096
25. Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686
26. Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686
27. http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
28. http://chartsbin.com/view/edr
29. World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q193858
30. https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI?locations=TM
31. ЮНЕСКО-ның статистика институты
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q3152127
32. https://www.unicef.org/infobycountry/Turkmenistan_statistics.html — ЮНИСЕФ, 2013.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q740308
33. 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q1063288https://wikidata.org/wiki/Track:Q110879013
34. https://www.bti-project.org
35. https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/TKM
36. https://happyplanetindex.org/countries/?c=TKM

Сылтамалар

Моны да карагыз