Көнчыгыш Тимор

Көнчыгыш Тимор
тет. Repúblika Demokrátika Timor-Leste[1][2] порт. República Democrática de Timor-Leste[1][2]
Байрак^[d]	Илтамга^[d]
Нигезләнү датасы	28 ноябрь 1975
Рәсми исем	Timor-Leste, Timor-Leste һәм République démocratique du Timor oriental[3]
Кыскача исем	🇹🇱
ХФӘ билгесе	œstːɪˈmuːɾ
Гомер озынлыгы	68,881 ел[4]
Демоним	East Timorese, kelet-timori, østtimorer, تيموري, تيمورية, تيموريون, তিমুরি, est-timorese, est-timoresi, timorés, timoresa, Orient-Timorano, Osttimorese, Timorais[3], Timoraise[3], מזרח-טימורי, מזרח-טימורית, Osttimoraner, Osttimoranerin, est-timorezo, est-timorezi, est-timoreza, est-timoreze, تيموري, تيمورية, تيموريين, تيموريات һәм timorense[5]
Рәсми тел	португал теле һәм тетум теле
Гимн	Көнчыгыш Тимор гимны
Мәдәният	Көнчыгыш Тимор мәдәнияте^[d]
Шигарь тексты	Unidade, Acção, Progresso
Дөнья кисәге	Азия[6]
Дәүләт	Көнчыгыш Тимор
Башкала	Дили
Сәгать поясы	UTC+09:00 һәм Asia/Dili^[d][7]
Иң көнчыгыш ноктасы	8°26′18″ к. к. 127°20′35″ кч. о.
Иң төньяк ноктасы	8°08′ к. к. 125°38′ кч. о.
Иң көньяк ноктасы	9°30′15″ к. к. 124°17′13″ кч. о.
Иң көнбатыш ноктасы	9°20′24″ к. к. 124°02′30″ кч. о.
Геомәгълүматлар	Data:East Timor.map
Иң югары ноктасы	Татамайлау^[d]
Иң түбән ноктасы	Тимор диңгезе^[d]
Идарә итү формасы	катнаш төрдәге республика^[d][8], җөмһүрият һәм унитар дәүләт^[d]
Дәүләт башлыгы вазыйфасы	Көнчыгыш Тимор президенты^[d]
Ил башлыгы	Жозе Рамуш-Орта^[d]
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Көнчыгыш Тимор премьер-министры^[d]
Хөкүмәт башлыгы	Шанана Гужмау^[d]
Башкарма хакимият	Көнчыгыш Тимор министрлар кабинеты^[d]
Канунбирү органы	Көнчыгыш Тимор милли парламенты^[d]
Үзәк банкы	Көнчыгыш Тимор үзәк банкы^[d]
Дипломатик мөнәсәбәтләр	Бразилия, Австралия, Сахра Гарәп Демократик Җөмһүрияте^[d], Япония, Индонезия, Португалия, Малайзия, Кытай Җөмһүрияте, Филипин, Америка Кушма Штатлары, Россия, Кытай, Германия, Корея Халык Демократик Җөмһүрияте һәм Ирландия
Әгъзалык	Берләшкән Милләтләр Оешмасы[9], Португал телле илләр берләшмәсе[9], Könyaq-Könçığış Aziä däwlätläre berläşmäse[9], Халыкара реконструкция һәм үсеш банкы^[d], Халыкара үсеш ассоциациясе^[d], Халыкара финанс корпорациясе^[d], Инвестицияләр иминлеген гарантияләү буенча күпъяклы агентлык^[d], Инвестицион бәхәсләрне хәл итү буенча халыкара үзәк^[d], Африка, Кариб диңгезе һәм Тын океан дәүләтләре^[d], Кече утрау-дәүләтләре бердәмлеге^[d], Көньяк-Көнчыгыш Азия дәүләтләре берләшмәсе төбәк форумы^[d], Азия үсеш банкы^[d], Интерпол[10][11], ХКТО^[d][12][13], Мәгариф, фән һәм мәдәният сораулары буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасы[14], Халыкара телекоммуникацияләр берлеге^[d][15], Бөтендөнья метеорология оешмасы[16], Бөтендөнья сәламәтлек оешмасы[17], Бөтендөнья почта берлеге[18], g7+^[d], Бөтендөнья таможня оешмасы^[d][19] һәм Бөтендөнья сәүдә оешмасы[20]
Никахка керү яше	17 яшь
Халык саны	1 243 235 (2017)[21]
Ир-ат халкы	653 013[22], 662 972[22], 673 598[22] һәм 683 957[22]
Хатын-кыз халкы	627 425[22], 637 023[22], 647 343[22] һәм 657 338[22]
Административ бүленеше	Айлеу^[d], Айнару^[d], Баукау^[d], Бобонару^[d], Кова-Лима^[d], Дили^[d], Эрмера^[d], Лаутен^[d], Ликиса^[d], Манатуту^[d], Мануфахи^[d], Окуси-Амбено^[d], Викеке^[d] һәм Атауро^[d][23]
Акча берәмлеге	АКШ доллары һәм Көнчыгыш Тимор сентавосы^[d]
Номиналь тулаем эчке продукт	3 621 222 400 $[24] һәм 3 163 324 631 $[24]
Кеше потенциалы үсеше индексы	0,607[25]
Inequality-adjusted Human Development Index	0,44[26]
Нәрсә белән чиктәш	Индонезия һәм Австралия
Автомобил хәрәкәте ягы	сул^[d]
Челтәр көчәнеше	220 вольт[27]
Электр аергычы төре	Europlug^[d][27], CEE 7/5^[d][27], Schuko^[d][27] һәм AS/NZS 3112^[d][27]
Алыштырган	Көнчыгыш Тимор^[d] һәм Португал Тимор^[d]
Кулланылган тел	португал теле, Makalero^[d], хабун теле^[d], Bidau Creole Portuguese^[d], Nauete^[d], Adabe^[d], бунак теле^[d], Waimoa^[d], Galoli^[d], фаталуку теле^[d], кемак теле^[d], Makuv'a^[d], макасаи теле^[d], мамбаи теле^[d], токодеде теле^[d], тетум теле, Baikeno^[d], Tetun Dili^[d], Lakalei^[d], Idaté^[d] һәм Kairui-Midiki^[d]
Мәйдан	14 918,72 км²
Рәсми веб-сайт	timor-leste.gov.tl/?lang=en
Һәштәге	EastTimor
Югары дәрәҗәле Интернет домены	.tl
Тематик география	Көнчыгыш Тимор географиясе^[d]
Феноменның икътисады	Көнчыгыш Тимор икътисады^[d]
Феноменның демографиясе	Көнчыгыш Тимор халкы^[d]
Оешмада рәсми күзәтүче статусы	Könyaq-Könçığış Aziä däwlätläre berläşmäse
Мәктәптә укымаган балалар саны	33 004[28]
Джини коэффициенты	28,7[29]
Тулаем туулар коэффициенты	5,1[30]
Шәһәр халкы	396 257[22], 407 158[22], 418 673[22] һәм 430 207[22]
Авыл халкы	884 181[22], 892 837[22], 902 269[22] һәм 911 089[22]
Демократия индексы	7,06[31]
BTI Governance Index	5,93[32] һәм 5,78[33]
BTI Status Index	6,15[32] һәм 6,09[33]
Туым күрсәткече	25,511[22], 25,258[22], 24,944[22] һәм 24,611[22]
Үлем күрсәткече	6,888[22], 6,831[22], 7,233[22] һәм 6,535[22]
Илнең мобиль коды	514
Илнең телефон коды	+670
Гадәттән тыш хәлләрдә ярдәм телефоны	112^[d]
Диңгездәге идентификацияләү номеры	550
Көнчыгыш Тимор Викиҗыентыкта

Көнчыгыш Тимо́р (тетум Timor Lorosae) – Көньяк-Көнчыгыш Азиядәге дәүләт. Ул үз эченә Тимор утравының көнчыгыш өлешеннән һәм бу утрауда тагын бер эксклавтан, шулай ук тагын ике зур булмаган Атауру (төньякта) һәм Жаку (көнчыгышта) утрауларыннан тора.

Атама

Тимор индонезия һәм малайя телләрендә көнчыгыш сүзен аңлатучы тимур сүзенең португалча әйтелешеннән килеп чыккан.

Тарих

Төп фараз буенча, Тимор утравы борынгы папуас телләрендә сөйләшүче австралоид расалы кешеләр тарафыннан 4 мең ел элек үзләштерелә. Соңрак утрауга бүгенге Индонезия утрауларыннан австранезия телләрендә сөйләшүче монголоид кабиләләр күчеп килә. Алардан соңгы булып тетумнар күчеп килә (мөгаен, XVI гасырда). Тетумнардан үрнәк алып, җирле халык җыючылыктан җир эшкәртүгә, дөге үстерүгә күчә башлый.

Аурупалылар арасыннан португаллар бу утрауга XVI гасырда беренче булып киләләр һәм үз колонияларын төзиләр. Тирә яктагы утраулар һолландиялеләр кулында була.

1512 елда Тиморга беренче португал сәүдәгәр килә, 1556 елда беренче католик миссионерлар килеп чыга, 1702 елда исә Тимор рәсми рәвештә Португалия колониясе буларак игълан ителә.

1859 елда Лиссабон шартнамәсе буенча утрау Нидерландлар белән Португалия арасында бүленә.

1975 елның 28 ноябрендә Көнчыгыш Тимор бәйсезлек игълан итә. Ләкин 9 көннән соң илгә Индонезия гаскәре бәреп керә һәм Көнчыгыш Тимор Индонезиянең 27нче провинциясе буларак игълан ителә.

Индонезия идарәсе бик рәхимсез була: 27 еллык оккупация дәверендә төрле чыганаклар буенча 100 – 250 мең кеше үтерелә (басып кергәндә утрауда халык саны 600 мең була).

1999 елда Көнчыгыш Тиморда бәйсезлек буенча референдум үткәрелә. Халыкның 78,5 % бәйсезлек яклы булып чыга. 2002 елның 20 маенда рәсми рәвештә бәйсезлек игълан ителә.

2006 елның 16 мартында илдә әлегәчә дәвам итүче тәртипсезлекләр башлана.

География

Утрауның өчтән берен урманнар алып тора. Утрауда җир тетрәүләр һәм цунами лар еш. Тимор диңгезенең яр буйлары, шельфы һәм аеруча төбе нефть һәм газга бай.

Көнчыгыш Тиморның физик картасы

Халык

Халык гадәттә тетум телендә сөйләшә, тик ММЧларында индонезия теле өстенлек алган. Португалча халыкның 5-25 % ы белә.

Дин

Халыкның 90 % ы (800 мең кеше) — католиклар, 3-4 % ы — мөселманнар, 3 % ы – протестантлар, 0,5 % ы – индуистлар, шулай ук буддистлар һәм анимистлар да бар (саннар төгәл түгел, 1992 ел).

• Көнчыгыш Тиморда ислам
• Көнчыгыш Тиморда Һинд дине

Икътисад

Нефть һәм газ чыгарыла, авыл хуҗалыгының нигезе булган каһвә экспортка чыгарыла.

1999 елдагы инфраструктура нык җимерелә. Тотрыксызлык инвесторларны кире чигерә. Сәнәгать үсмәгән.

Искәрмәләр

1. https://web.archive.org/web/20151023210502/http://timor-leste.gov.tl/?cat=37&lang=tp
2. https://web.archive.org/web/20160427130516/http://timor-leste.gov.tl/?cat=37
3. http://cnig.gouv.fr/wp-content/uploads/2020/02/CNT-PVM_r%C3%A9vis%C3%A9_2020-01-27-1.pdf
4. ЮНЕСКО-ның статистика институты
   https://wikidata.org/wiki/Track:Q3152127
5. https://academia.gal/dicionario/-/termo/timorense
6. https://www.workwithdata.com/place/timor-leste
7. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/asia
8. https://www.jstor.org/stable/10.1525/as.2003.43.2.231
9. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2107.html
10. https://www.interpol.int/Member-countries/World — Интерпол.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q8475
11. https://www.interpol.int/Who-we-are/Member-countries/Asia-South-Pacific/TIMOR-LESTE
12. https://www.opcw.org/about-opcw/member-states/ — ХКТО.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q842490
13. https://www.opcw.org/about-us/member-states/timor-leste
14. http://www.unesco.org/eri/cp/ListeMS_Indicators.asp
15. https://www.itu.int/online/mm/scripts/gensel8
16. https://public.wmo.int/en/members/timor-leste
17. https://www.who.int/choice/demography/by_country/en/
18. https://www.upu.int/en/Universal-Postal-Union/About-UPU/Member-Countries?csid=-1&cid=299
19. https://www.wcoomd.org/-/media/wco/public/global/pdf/about-us/wco-members/list-of-members-with-membership-date.pdf
20. https://www.wto.org/english/thewto_e/acc_e/a1_timor_leste_e.htm
21. база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164
22. (unspecified title) — база данных Всемирного банка.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q21540096
23. https://www.hatutan.com/2022/04/01/domingos-soares-simu-posse-nuudar-administrador-munisipiu-atauro/
24. https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD — Бөтендөнья банкы.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q7164
25. Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686
26. Отчёт о развитии человечества — Программа развития ООН, 2022.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q161718https://wikidata.org/wiki/Track:Q1185686
27. World Plugs / мөхәррир Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q193858
28. ЮНЕСКО-ның статистика институты
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q3152127
29. https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI
30. ЮНЕСКО-ның статистика институты
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q3152127
31. 2021 Democracy Index — EIU, 2022.
    https://wikidata.org/wiki/Track:Q1063288https://wikidata.org/wiki/Track:Q110879013
32. https://www.bti-project.org
33. https://bti-project.org/en/reports/country-dashboard/TLS

Сылтамалар

Моны да карагыз