Tendürek Dağı (Ermenice:Թոնդրակ) Ağrı ve Van illerinin arasında İran sınırının yakınında bulunan bir stratovolkandır. Nuh'un Gemisi'nin muhtemel konumu yakınlarında olmasıyla bilinen bu yanardağ oldukça büyüktür; kurumuş lav akıntıları düz bir arazi üzerinde yaklaşık 650 km²'lik bir alanı kaplar. Dağın iki ana yapısı, zirve krateri olan Büyük Tendürek ve ana kraterin doğusunda bulunan Küçük Tendürek'tir. Yamaçları çok yumuşak olup, ismini aldığı kalkanı andırır. Tendürek Dağı'nın, Hawaii adasındaki volkanlar gibi akışkan lav püskürttüğü bilinmektedir.
Tendürek Dağı, Nemrut Kalderası ve Ağrı Dağı'nı da içeren Van Gölü'nü çevreleyen bir volkanik grubun parçasıdır. Bu volkan grubu, yaklaşık altı milyon yıl önce başlayan ve sonraki birkaç milyon yıl boyunca devam eden bir kıtasal çarpışmanın sonucu olarak oluşmuştur. Tendürek'teki volkanik aktivite yaklaşık 250.000 yıl önce başlamış ve halen devam etmektedir. Zirve kraterinden en son 1855 yılında gaz ve kül püskürtmüştür. O zamandan bu yana bir daha püskürme gerçekleşmemiştir. 1993'ten beri, yanardağın magma boşluğu çökmektedir, bu da yanardağın bir durgunluk aşamasına girdiği anlamına gelir.
Coğrafya
Yanardağ, Van Gölü'nün kuzeydoğusunda ve çevredeki en büyük yerleşim yeri olan Doğubeyazıt'a yaklaşık 25 km uzaklıktadır. Volkanın 30 km yakınında 170.000'den fazla insan yaşamaktadır, bu da onu yakındaki yerleşim yerleri için potansiyel bir tehdit haline getirmektedir.[2]
Topografya
Tendürek Dağı'nın zirvesinde iki krater bulunmaktadır; daha büyük batı zirvesi 250 metre yüksekliğe ve 1 kilometre çapa sahiptir ve volkanın en yüksek noktasıdır, 3.500 metreyi aşmaktadır. Doğu zirvesi, Küçük Tendürek olarak adlandırılır, yaklaşık 100 metre yüksekliğe ve 800 metre çapa sahiptir.[3] Ana kraterin lav akıntıları Küçük Tendürek'i yutmuş ve kraterler arasındaki yükseklik farkının azalmasına neden olmuştur.[4]
Batı krateri, doğu kraterinden daha belirgin bir kabartıya sahiptir. Huni şeklindedir ve doğu kenarında silindirik trakit bir diken bulunur. Doğu krateri ise çoğunlukla düz ve sıcak bir gölle doludur.[3]
Bu kraterlerden püsküren volkanik malzeme, çoğunlukla lav, yaklaşık 650 km²'lik bir alanı kaplar.[4] Ana kraterin oluşumundan sonra, yanardağın yan taraflarında kuzey-güney doğrultulu çatlaklardan oluşan birden fazla püskürme meydana gelmiştir. Bu püskürmeler trakit kubbeleri ve akışkan ve çok hareketli bir lav türü olan pāhoehoe lav akıntıları oluşturmuştur. Bu püskürmeler, 2.500 yıl öncesine kadar lavla kaplı alanın genişlemesine neden olmuştur.[5]
Jeoloji
Küçük Tendürek'in zirvesinde 400 m çapında bir krater gölü bulunur. Krater kenarından 1–2 m derinliğindeki çukurlardan 50 °C sıcaklığında buhar çıkmaktadır. Büyük Tendürek'in 200 m derinliğindeki kraterinde su bulunmaz. Kraterden buhar ve bazı gazlar çıkmakta, H2S ayrışıp, kükürt birikmektedir.[6]
Van Gölü'nü çevreleyen volkan dağları
Volkandan çıkan lav ve tüflerin çevredeki Neojen yaşlı göl çökellerinin üzerine gelmiş olması, dağın Neojen sonları kuvaterner başlarında meydana gelmiş olduğunu göstermektedir. Yapısında çoğunlukla bazaltlar bulunan Tendürek Dağı'nın kraterinde çıkan sıcak buhar, dağın volkanik faaliyetin henüz tam olarak sona ermediğini göstermektedir.[7]
Dağın doğusunda bulunan ve çapı yaklaşık 500 metre olan kraterden sıcak su buharları ve hidrojen sülfür gazları çıkar bu gazlar kraterin kenarlarında, sarı renkli bir mineral olan kükürt oluşumunu sağlar.[8]
Tendürek'in güneyindeki Çaldıran merkezinden, zeminden CO2 çıkmaktadır. Az üzerinde yapılan araştırmalarda magma kökenli olduğu anlaşılmıştır. Dağın çevresindeki soğuk su kaynaklarında Tendürek sisteminden kaynaklı flor zenginliği tespit edilmiştir.[6]
Tektonik ortam
Tendürek Dağı, dünyanın en yoğun sismik aktivite ve deformasyon alanlarından biri olan Türkiye'de yer almaktadır. Ülke, büyük ve ölümcül depremlerin uzun geçmişiyle bilinir ve Afrika ile Avrasyatektonik levhaları arasındaki çarpışmanın neden olduğu karmaşık bir deformasyon bölgesi olan Akdeniz Deprem Kuşağında yer alır.[9]
Türkiye tektonik haritası
Türkiye'nin tektonik yapısı üç ana unsurdan oluşur: Afrika PlakasılitosferininAnadolu Plakası'nın altına daldığı yakınsak plaka sınırı olan Ege-Kıbrıs Yayı; fay bloğunun fay boyunca karşı bloğa göre yatay olarak sağa doğru hareket ettiği sağ yönlü yanal atımlı Kuzey Anadolu Fayı; ve fay bloğunun fay boyunca karşı bloğa göre yatay olarak sola doğru hareket ettiği sol yönlü yanal atımlı Doğu Anadolu Fayı. Kuzey ve Doğu Anadolu Fayları, Anadolu Plakası kabuğunun batıya doğru hareket etmek için Arap Plakası ve Avrasya Plakası'na karşı kaydığı uzun yanal atımlı faylardır. Bu iki fay, doğu ucunda birleşerek Karlıova Üçlü Eklemi'ni oluşturur. Bu eklem, üçlü yanal atımlı çarpışma alanıdır.[9]
Van Gölü'nün uydu görüntüsü; Tendürek, sağ üstteki koyu renkli arazidir.
Bölgesel ortam
Doğu Anadolu'daki Van Gölü yakınlarında volkanizmanın, geç Miyosen'de kıtasal çarpışmanın bir sonucu olarak başladığı düşünülmektedir. Bu volkanizma, Ermenistan sınırına doğru uzanan 900 km uzunluğunda ve 350 km genişliğindeki volkanik bir bölgenin parçasıdır. Bölgede çarpışma kaynaklı en erken volkanizmanın, orta-geç Miyosen'de Bitlis Yığılma Kuşağı'nın (kuzeybatı-güneydoğu yönlü) paralelinde, Erzurum'un güneybatısında, Solhan yakınlarında gerçekleştiği düşünülmektedir. Bu birkaç milyon yıl süren süreçte, Tendürek Dağı da dahil olmak üzere birden fazla volkanik merkezin oluşmasına yol açmıştır.[10]
Tendürek Dağı, kuzeybatı-güneydoğu yönünde uzanan iki uzun sağ yönlü yanal atımlı fayın arasındadır. Bu faylar, kıtasal çarpışmaya uyum sağlar.[11]
Petroloji
Tendürek Dağı'nın lavları çoğunlukla bazalt ve trakiandesitten oluşur; bunlar Tendürek için tipik özelliklerdir. Temel lavlar (silika oranı düşük olan lavalar) plajiyoklaz, klinopiroksen ve daha az rastlanan olivinfenokristleri içerir. Orta lavlar (silika oranı yüksek olan lavlar) ise plajiyoklaz zenli (oligoskaz-andezit), klinopiroksen ve manyetit glomerokristleri içerir; bunların her ikisi de plajiyoklaz açısından zengin bir ortak hamur içerisinde yer alır.[12]
Volkanizma
Tendürek Dağı, Ağrı Dağı'nın güneyinde İran sınırına yakın Doğubayazıt ovası üzerinde yükselen uzun bir kalkan yanardağdır. Tendürek yanardağı, batıdaki kraterinden gelen hareketli lav akıntılarının 500 kilometrekare'lik bir alanı kapladığı dönemde gelişti. Zirvede kaldera oluşumundan sonra, KG yönelimli çatlaklardan çok sayıda yan patlama meydana gelmiş ve lav domları ve akışlarının yanı sıra 10–20 km boyunca Kuzey ve Güney yönünde uzanan akışkan bazaltik pahoehoe akışları üretmiştir. En son aktivite(1855), iki büyük bazaltik lav akışını oluşturmuştur. NE ve SE kanatlarında büyük koniler oluşmuştur. Yaklaşık 2500 yıl önce güneydoğu kanadındaki bir havalandırma deliğinden patlama meydana geldiği tahmin edilmektedir ve 1855 yılında da son aktivitesini gerçekleştirmiştir. Bu aktivitede ise gaz ve kül patlaması gerçekleşmiştir.[13]
Patlama tarihçesi
Tendürek Dağı Deformasyon grafikleri
Tendürek Dağı, yaklaşık 250 bin yıl önce oluşumundan bu yana beş dönem geçirmiştir. I. dönemde (250-200 bin yıl önce) bölgede trabasanitlerle ilk volkanik aktivite gerçekleşmiştir. II. dönemde (200-150 bin yıl önce) tefritlerle daha fazla volkanik krater ve çatlak oluşmuştur. III. dönemde (150-100 bin yıl önce) doğu krateri Küçük Tendürek oluşmaya başlamış ve volkanik faaliyet fonolit ve trakitlerle birlikte burada yoğunlaşmıştır. IV. dönemde (100-70 bin yıl önce) aktivite yavaşlamış, ardından batı krateri Büyük Tendürek trakiandesitlerle oluşmuştur. V. dönemde (50 bin yıl öncesinden günümüze) ise faaliyet fonolitik zirve püskürmeleriyle devam etmektedir.[1]
Canlı hayatı
Kraterler çevresinde fazla bitki örtüsü bulunmaz. Dağın kuzeydoğusunda Doğubayazıt Ovası, güneyinde Çaldıran Ovası yer alır. Doğusunda İran toprakları bulunur. Dağın güneyindeki taşlık yamaçlarda dağ stepleri bulunur. Otlatma baskısının azaldığı yerlerde kısa çalı toplulukları görülür.[14]
^"Tendürek Dagi". Global Volcanism Program. Smithsonian Enstitüsü. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
.svg){kind=icon}
