Zamek w Wiźnie

Zamek w Wiźnie
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Miejscowość

Wizna

Typ budynku

zamek

Inwestor

Janusz I Starszy

Rozpoczęcie budowy

pocz. XV wieku

Zniszczono

XVIII-XIX wiek

Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko centrum na lewo znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Wiźnie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się ikonka zamku z wieżą z opisem „Zamek w Wiźnie”
Ziemia53°11′19,7″N 22°22′58,1″E/53,188806 22,382806

Zamek w Wiźnie – nieistniejący zamek książąt mazowieckich z początku XV wieku położony na lewym brzegu Narwi w Wiźnie w województwie podlaskim. Zamek został zbudowany w miejscu mazowieckiego grodu z XI–XII wieku i częściowo był murowano-drewniany. Funkcjonował do końca XVIII wieku[1].

Lokalizacja

Góra Zamkowa w Wiźnie położona jest na wzgórzu odciętym od zachodniego brzegu Narwi. Wzgórze ma strome zbocza od zachodu, południa i wschodu i łagodne od północy[1]. Wzgórze pozwalało na daleką obserwację od strony Mazowsza wschodniej płaskiej doliny Narwi.

Wysokość wału wynosi do 3–4m, a licząc od podnóża pomiędzy 9–15 m. Przy warowni znajdował się majdan o wymiarach 105 na 70 m i na nim koncentrowało się najstarsze osadnictwo do czasu lokacji miasta.

Historia

Budowę zamku poprzedzało funkcjonowanie polskiego grodu, który powstał w XI wieku[2]. Od około połowy XI w. istniała w Wiźnie komora celna, z której dochody pobierał klasztor benedyktynów w Mogilnie[3]. W źródłach pisanych istnienie Wizny potwierdzone jest w 1145 roku, a istnienie kasztelanii potwierdzono w 1170 roku[3]. Był tu w tym okresie mazowiecki gród kasztelański, który kontrolował ziemię wiską i zabezpieczał drogę z Drohiczyna przez Suraż i Tykocin do Galindii i z Mazowsza do Grodna, z czym wiązał się pobór ceł[4] na rzecz skarbu książęcego. Wizna wymieniana jest także jako punkt na trasie wypraw na tereny Jaćwieży[5]. W 1294 roku gród został spalony przez Krzyżaków, ale już w 1296 roku książę mazowiecki Bolesław II odbudował go umacniając płaszczem kamiennym podwyższone wały[6]. Od lat 70. XIV w. na podgrodziu zaczęło formować się miasto Wizna, lokowane na prawie książęcym, tj. polskim. Wizna w 1351 roku po nagłej i bezpotomnej śmierci księcia Bolesława III płockiego została odziedziczona przez króla Kazimierza Wielkiego. W grudniu 1355 roku król oddał gród w Wiźnie na trzy lata swojemu lennikowi Siemowitowi III (umowę król z księciem zawarł w Kaliszu 27 XII 1355 r.)[7][8]. Wśród zobowiązań księcia wymienione było świadczenie pomocy, gdyby król chciał rozbudować gród w Wiźnie[8]. W 1358 roku kasztelanem grodu w Wiźnie był Sławiec herbu Półkoziec[9]. W 1358 roku Wizna wróciła do Kazimierza Wielkiego, który posiadał ziemię wiską do śmierci w 1370 roku[10]. Następnie na mocy wcześniejszych układów gród objął Siemowit III. Od 1379 roku grodem zarządzał Siemowit IV. W grudniu 1382 roku gród w Wiźnie wraz z ziemią wiską został przez księcia Siemowita IV oddany w zastaw Zakonowi krzyżackiemu[11]. W tym czasie rozwijał się teren podgrodzia, na którego terenie powstał około 1390 roku pierwszy drewniany kościół parafialny pod wezwaniem św. Marka. Po spaleniu kościół ten zbudowano na nowo z drewna w 1400 roku i wokół niego powstał cmentarz. W styczniu 1401 roku Siemowit IV wykupił gród w Wiźnie z rąk Krzyżaków[11].

30 grudnia 1401 roku książę Siemowit IV na mocy umowy zawartej w Błoniu oddał w zastaw warownię w Wiźnie wraz z okolicznym okręgiem swemu bratu, księciu warszawskiemu i ciechanowskiemu Januszowi I Starszemu[12]. W 1409 roku z polecenia księcia Janusza I Starszego powstała potężna dwukondygnacyjna wieża bramna, włączona w obwód wałów[1][13]. Dodatkowo na terenie dziedzińca istniał co najmniej jeden murowany budynek książęcy[1]. Obwód obronny zamku był zbudowany z izbic zespolonych gliną, z czterema drewnianymi basztami (propugnacula)[14]. W zwieńczeniu obwodu był ganek obronny. Na wewnętrzną zabudowę składały się trzy piętrowe budynki mieszkalne. Dwa z nich: Dom Duży i Dom Mniejszy usytuowane naprzeciwko siebie były jednotraktowe i trójdzielne. Bramę wjazdową poprzedzało samborze z mostem zwodzonym nad fosą[14]. Most opierał się na filarach częściowo drewnianych i murowanych[2]. W 1435 roku zamek został wykupiony z zastawu przez księcia Władysława I Płockiego[12] od Bolesława IV. Zamek został odnowiony około 1490 r. W 1495 roku po śmierci Janusza II ziemia wiska wraz z księstwem płockim wraz z zamkiem została inkorporowana do Korony przez króla Jana Olbrachta, jednak jego następca Zygmunt I Stary udzielił w 1507 roku upoważnienia księżnej Annie i jej synom Stanisławowi i Januszowi na wykup zamku i ziemi wiskiej od starosty Jakuba Glinki, a po jego śmierci od jego następcy Jakuba Kościeleckiego[12]. Do wykupu przez Annę zamku i Wizny doszło w 1512 roku za 6 tys. florenów[12]. W latach 1517–1526 w Wiźnie odbyły się 4 zjazdy mazowieckie[14]. W 1526 roku ziemia wiska wraz z zamkiem została ponownie włączona do Korony Polskiej. Zamek stal się ośrodkiem starostwa grodowego, stolicą ziemi i powiatu oraz miejscem sądów i sejmików ziemi wiskiej[1]. Lustracja z 1565 r., oraz inwentarz starostwa wiskiego z 1572 wskazują na słaby stan zachowania zamku zamieszkanego tylko przez podstarościego, burgrabię, kapelana, wrotnego, kucharza oraz 8 innych sług. Zamek spłonął przed 1603 rokiem i zachowała się z niego jedynie wieża, gdzie trzymano więźniów. Przypuszczalnie zamek został uszkodzony w latach 1656–1657 roku podczas Potopu szwedzkiego, ponieważ rok później na sejmiku szlachta opisywała poważne zniszczenia jakich doznało miasto, kościół, akta grodzkie i budynki kancelarii, które przypuszczalnie mieściły się na zamku[15]. Do końca XVIII w. funkcja zamku ograniczała się do pełnienia funkcji siedziby starosty oraz wiskich sądów grodzkich i ziemskich. W XIX wieku murowane budowle rozebrała okoliczna ludność[6]. W trakcie I wojny światowej, w latach 1914–1915 na majdanie i wałach wykopano okopy i stanowiska strzeleckie[2]. Wały zniszczone są przez wykopy archeologiczne z lat 1967–1971, przez drogę wiodącą na majdan z cmentarza, a północny i zachodni stok Góry Zamkowej jest niszczony przez funkcjonowanie cmentarza parafialnego[2].

Architektura

W trakcie badań wykopaliskowych ustalono, że wał północny parokrotnie przebudowywano. Pierwotna, XI- lub XII-wieczna drewniana konstrukcja przekładkowa była wypełniona i przykryta gliną, z ostrokołem na szczycie. Po pożarze wał został podwyższony około 1295 roku oraz rozszerzony przez dosypanie od zewnątrz warstwy iłu i piasku rzecznego oraz obłożona kamieniam[16]i. Na szczycie wału dodano wtedy kolejny ostrokół.

Pod koniec XV wieku zbudowano kamienno ceglany budynek dostawiony do wału od strony majdanu. Mur budynku miał szerokość 3 metrów. Wymiary cegieł znalezionych na miejscu zamku wykazują bliskie analogie z wymiarami cegieł w kościele w Wiźnie[17]. Oprócz murowanej wieży bramnej z mostem zwodzonym wału broniły cztery wieże drewniane[14]. Oprócz Domu Dużego i Domu mniejszego na terenie zamku znajdował się budynek kuchni i budynek stajni w konstrukcji szkieletowej[2].

W odległości około 1 km na północ od warowni odnaleziono groblę przecinającą starorzecza, której towarzyszyły pozostałości wzmacniających ją pali[6][18]. Odwierty wykazały, że naturalną fosę otaczającą grodzisko od północy, zachodu i południa pierwotnie wypełniała woda.

Badania archeologiczne

Pierwsze rozpoznanie obiektu prowadzili w XIX w. Ludwik de Fleury i Zygmunt Gloger. Badania Kazimierza Janiszowskiego i Jerzego Guli z PP PKZ Warszawa w latach 1967–1971 przeprowadzono w północnej części majdanu oraz na wale północnym.

Ochrona konserwatorska

Grodzisko z otaczającymi go obniżeniami podlega ochronie konserwatorskiej na podstawie wpisów do rejestru zabytków województwa białostockiego:

  • z dnia 09.02.1951 r., nr rej. 9;
  • z dnia 26.11.1956 r., nr rej. 75, wpis obszarowy obejmujący część obszaru miasta z grodziskiem;
  • z dnia 19.11.1973 r., nr rej. 192/3/A.
  • wraz z cmentarzem parafialnym grodzisko zostało ponownie wpisane do rejestru dnia 15.10.1985 r., nr 341 w rejestrze zabytków województwa łomżyńskiego[2].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm, Leksykon zamków w Polsce, Wydanie II, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2022, s. 530-531, ISBN 978-83-213-5213-8 [dostęp 2024-09-09].
  2. ↑ a b c d e f Zbigniew Misiuk, Grodzisko w Wiźnie („Góra Zamkowa”) [online], zabytek.pl (pol.).
  3. ↑ a b Hanna Olczak, Dariusz Krasnodębski, Suraż na tle osadnictwa pogranicza mazowiecko-rusko-litewskiego w okresie od XI do XVI w. [online], s. 479, 487.
  4. ↑ Andrzej Buko, Świt państwa polskiego, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk : Muzeum Historii Polski w Warszawie, 2021, s. 164, ISBN 978-83-66463-42-4 [dostęp 2024-09-09].
  5. ↑ Białuński Grzegorz, Wizna na pograniczu polsko-pruskim w czasach księcia Bolesława Kędzierzawego, [w:] Grążawski K. (red.) Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie. Materiały z konferencji naukowej, Górzno, 1-2 czerwca 2002 r., Brodnica-Włocławek 2003, s.261-269
  6. ↑ a b c Bohdan Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa: Arkady, 1984, s. 331, ISBN 978-83-213-3239-0 [dostęp 2024-09-09].
  7. ↑ Adam Szweda, Okoliczności wizyty króla Kazimierza Wielkiego w Malborku w 1365 r. /Circumstances of the visit of Casimir the Great in Marienburg in 1365 (Roczniki Historyczne 77, 2011) [online] [dostęp 2017-12-06] (ang.).
  8. ↑ a b Henryk Rutkowski, Granica mazowiecko-litewska między Wizną a Grodnem z 1358 r. /The Mazovian-Lithuanian Border between Wizna and Grodno from 1358/, „Studia Geohistorica” (5), 2017, s. 141, DOI: 10.12775/SG.2017.08, ISSN 2300-2875 [dostęp 2024-09-10] (pol.).
  9. ↑ Kazimierz Pacuski, Sławiec h. Półkozic, hasło w: Polski słownik biograficzny, tom 38, z. 4, Warszawa–Kraków 1998, s. 597–598.
  10. ↑ Henryk Rutkowski, Odpowiedź na krytykę artykułu o granicy z 1358 r., „Studia Geohistorica” (7), 2019, s. 227–233, DOI: 10.12775/29264, ISSN 2300-2875 [dostęp 2024-09-09] (pol.).
  11. ↑ a b Jarosław Kloza, Józef Maroszek, Dzieje Goniądza w 450 rocznicę praw miejskich, Białostockie Towarzystwo Naukowe, 1997, s. 8, 69 [dostęp 2024-09-10].
  12. ↑ a b c d Patrycja Ewa Herod, Spór o regale bartne w ziemi wiskiej w latach 1502-1519, „Saeculum Christianum”, 26 (2), 2019, s. 84–89, DOI: 10.21697/sc.2019.26.2.7, ISSN 2720-0515 [dostęp 2024-09-09] (pol.).
  13. ↑ Robert Kunkel, Typologia średniowiecznych zamków książęcych i możnowładczych na Mazowszu, [w:] Kronika Zamkowa, 2007, str. 221
  14. ↑ a b c d Henryk Samsonowicz i inni, Sztuka gotycka (XIV - początek XVI w.), [w:] Henryk Samsonowicz (red.), Dzieje Mazowsza: praca zbiorowa. Tom I, t. I, Pułtusk : Warszawa: Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora ; na zlec. Oficyny Wydawniczej Aspra-JR, 2010, s. 325, 537, ISBN 978-83-89709-96-7 [dostęp 2024-09-09].
  15. ↑ Mirosław Nagielski i inni red., Zniszczenia szwedzkie na terenie Korony w okresie potopu 1655-1660, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2015, s. 301-302, ISBN 978-83-7181-732-8 [dostęp 2024-09-09].
  16. ↑ Jarosław Ościłowski, Sieć Grodowa na Wysoczyźnie Kolneńskiej we wczesnym średniowieczu: ze studiów nad pograniczem mazowiecko-prusko-jaćwieskim, [w:] Światowit 6 (47) / Fasc.B, 2006, s. 87
  17. ↑ Krzysztof Janiszowski, Informator Archeologiczny, 1970, s. 219.
  18. ↑ Maciej Karczewski, Dzieje zasiedlania Kotliny Biebrzańskiej w epoce żelaza [w:] Białostockie Teki Historyczne, Tom V/2007, s. 19-21

Bibliografia

  • Bohdan Guerquin, Zamki w Polsce, Wyd. 2 popr., Warszawa: "Arkady", 1984, s. 331, ISBN 978-83-213-3239-0 [dostęp 2024-09-04].
  • Kazimierz Janiszowski, Badania grodziska zamku średniowiecznego w Wiźnie, [w:] Informator Archeologiczny 1968, Informator Archeologiczny 1969, Informator Archeologiczny 1970.
  • Leszek Kajzer, Stanisław Kołodziejski, Jan Salm: Leksykon zamków w Polsce. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2022, s. 530-531. ISBN 978-83-213-5213-8.
Zamki, pałace i dwory województwa podlaskiego

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!