10 maja 1888 Czarnołoźce
4 maja 1970 Sanok
Cmentarz Centralny w Sanoku
lekarz
polska
doktor
Uniwersytet Lwowski
dyrektor szpitala
Janina z d. Nowak
Danuta, Irena, Janina, Wiktor
Antonina i Józef Nowak (teściowie), Jan Bezucha (zięć), August (swat)
10 maja 1888 Czarnołośce
4 maja 1970
1914–1939
K.K. Armia, Wojsko Polskie
10 Batalion Sanitarny
I wojna światowa,II wojna światowa (kampania wrześniowa)
Stanisław Domański (ur. 10 maja 1888 w Czarnołoźcach, zm. 4 maja 1970 w Sanoku) – polski lekarz ginekolog, doktor nauk medycznych, dyrektor szpitala w Sanoku, kapitan lekarz Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, uczestnik I i II wojny światowej, działacz społeczny.
Stanisław Domański urodził się 10 maja 1888 w Czarnołoźcach[1][2][3]. Był synem Adolfa[a] i Józefiny z domu Chrząszczewskiej[1][2][3][4]. Miał rodzeństwo: siostrę Józefę oraz braci Adama i Wiktora[5]. Był kuzynem lekarza rodzeństwa: dra Stanisława Chrząszczewskiego (1903–1987)[6][7], dr Zofii Chrząszczewskiej (1888–1942)[8] i dr Bronisławy Chrząszczewskiej-Rymaszewskiej (1889–1942)[9][10][5]. W 1906 zdał egzamin dojrzałości w C. K. Wyższym Gimnazjum w Kołomyi (w jego klasie był Stanisław Vincenz)[11]. Podjął studia na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Lwowskiego[3][12]. Stopień doktora wszech nauk lekarskich uzyskał w 1912 na Uniwersytecie Wiedeńskim[13][14][15].
11 października 1913 w kościele Przemienienia Pańskiego w Sanoku poślubił Janinę Honoratę Nowak (1891–1977)[1][16][17][18], córkę Antoniny i Józefa, właścicieli dóbr ziemskich w podsanockich Olchowcach[19][3][20][4]. Mieli czworo dzieci: córki Danuta (1914–2017, po mężu Kaczorowska, także lekarz, ordynator Oddziału Dziecięcego w sanockim szpitalu[12][21][22]), Irena (1916–1917[23]), Janina[b] (1917–2008, została żoną Jana Bezuchy, syna Augusta) oraz syn Wiktor Adam[c] (zm. w 1941 w obozie Auschwitz-Birkenau[24])[3][4].
Po wybuchu I wojny światowej Stanisław Domański został zmobilizowany do C. K. Armii i skierowany do służby w Wiedniu[3][4]. Organizował szpitale dla rekonwalescentów wojennych[3][4]. W tym czasie wraz z nim w Wiedniu przebywała także rodzina Nowaków, przybyła tam po zajęciu Sanoka przez wojska rosyjskie[3][4]. U kresu wojny po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 został kierownikiem lazaretu z siedzibą przy ulicy Zamkowej w Sanoku (później w budynku umieszczono Zbór Ewangelicznej Wspólnoty Zielonoświątkowej)[3][4][25]. Dekretem z 15 marca 1919 jako były oficer C. K. Armii został przyjęty do Wojska Polskiego i Dekretem Naczelnego Wodza Wojsk Polskich zatwierdzony w stopniu porucznika lekarza[26]. Został awansowany na stopień kapitana rezerwy w Korpusie Oficerów Sanitarnych Lekarzy ze starszeństwem z 1 czerwca 1919[27][28]. W 1921 był przydzielony do KZS Nr 5[29]. W 1923, 1924 w stopniu kapitana był przydzielony jako oficer rezerwowy do 10 Batalionu Sanitarnego w Przemyślu (analogicznie inni pochodzący z Sanoka oficerowie-lekarze: Kazimierz Niedzielski, Salomon Ramer, Jan Porajewski, Antoni Dorosz, Leopold Dręgiewicz)[30][31]. W 1934 w stopniu kapitana lekarza rezerwy był w kadrze zapasowej 10 Szpitala Okręgowego i był wówczas przydzielony do Powiatowej Komendy Uzupełnień Sanok[32].
W okresie niepodległej II Rzeczypospolitej zamieszkał u swojej teściowej w Olchowcach[25]. W 1920 został dyrektorem Szpitala Powszechnego w Sanoku (jako następca Jana Porajewskiego) i sprawował tę posadę na przełomie lat 20. i 30. jako najdłużej urzędujący na tym stanowisku w okresie międzywojennym[33][34] (jego zastępcą, a potem także następcą, był dr Kazimierz Niedzielski)[25][3][4]. Uchwałą Rady Miejskiej w Sanoku z 23 listopada 1927 został uznany przynależnym do gminy Sanok[35][36]. Pracował w szpitalu, a ponadto w Kasie Chorych. Szpitalny dyżur lekarski polegał wówczas na wzywaniu lekarza w razie potrzeby do placówki (w tym celu dr Domański był informowany telefonicznie). W Sanoku prowadził również praktykę lekarską, specjalizując się w chirurgii oraz w ginekologii i położnictwie[13][14][37][38][20]. Pełnił także funkcję lekarza szkolnego w sanockim gimnazjum[39]. W 1922 został członkiem Związku Lekarzy Małopolski i Śląska Cieszyńskiego w Krakowie[40] oraz został sekretarzem i skarbnikiem koła w Sanoku[41]. Do 1939 był członkiem Lwowskiej Izby Lekarskiej[42][43].
W latach 20. w Olchowcach Stanisław Domański wybudował sanatorium[44], położone na Białej Górze na skraju Gór Słonnych[45][38][46][d]. Autorem projektu budynku był inż. Zygmunt Nowicki (kuzyn dr. Domańskiego i brat Witolda), a prace budowlane wykonało sanockie przedsiębiorstwo Stanisława Mazurka[38][47]. Sanatorium zostało otwarte 1 lipca 1923[48]. Budynek został poświęcony 24 czerwca 1928 przez ks. proboszcza Franciszka Salezego Matwijkiewicza[38][49]. W zamierzeniu była to lecznica chorób kobiecych, nazwana oficjalnie „Sanatorium Dietetyczno-Klimatyczne z uwzględnieniem hydroterapii chorób kobiecych” (według innych źródeł placówka była także przeznaczona dla sercowo chorych[50][38] oraz z przeznaczeniem do chorób nerwowych[51])[52]. Była w nim prowadzona hydroterapia, elektroterapia z uwzględnieniem ginekologii i położnictwa[53]. W obrębie sanatorium powstała wszechstronna infrastruktura[46][49][54][e]. Obok budynku sanatoryjnego została wzniesiona kaplica (gdzie rzeźby na ołtarzu i frontonie wykonał Stanisław Piątkiewicz), w której ks. Franciszek Witeszczak odprawiał nabożeństwa dla kuracjuszy[38]. Sanatorium działało na przełomie lat 20./30[55].
Od 1920 do 1939 był członkiem sanockiego gniazda Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”[56][57], zaangażował się także w próbę reaktywacji „Sokoła” w 1946[58][59]. W 1929 był jednym z założycieli sanockiego koła Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i pełnił funkcję jego wiceprezesa[60][61]. Udzielał się w Towarzystwie Polskiej Ochronki Dzieci Chrześcijańskich, a jego wychowankom udzielał nieodpłatnie porad lekarskich[62]. Był przewodniczącym Sportowego Towarzystwa Rybackiego i Stowarzyszenia Łowieckiego[63]. W 1933 został wybrany członkiem zarządu sanockiego oddziału Polskiego Czerwonego Krzyża[64], sprawował stanowisko prezesa oddziału sanockiego PCK, działającego w budynku przy ul. Ignacego Daszyńskiego 17[65]. Zajmował się hodowlą pstrąga tęczowego w Sanoku, zaś pod koniec lat 30. ilość wylęgu tego gatunku w jego własności wynosiła 40 000[66].
W obliczu zagrożenia konfliktem zbrojnym Stanisław Domański został zmobilizowany do Wojska Polskiego w sierpniu 1939[3][67]. Po wybuchu II wojny światowej na początku kampanii wrześniowej 4 września 1939 wyjechał z Sanoka do Przemyśla, gdzie miał się stawić[68]. Tam od razu został mianowany dyrektorem szpitali wojskowych na Sanok (otrzymał zadanie organizacji szpitala wojskowego[12]) i tam miał powrócić służbowo, do czego nie doszło (9 września 1939 do miasta wkroczyli Niemcy)[69]. Około 18 września 1939 podążał wraz z załogą szpitala wojskowego w stronę Stanisławowa[70]. Był internowany na Węgrzech[12]. W październiku 1939 pełnił tam funkcję w obozie dla Polaków[71]. W całej pierwszej połowie 1940 przebywał w Koszycach[72], na początku lipca 1940 przejściowo w Budapeszcie, w Sárvár[73], na początku sierpnia 1940 w Győr[74] i według zapowiedzi, potwierdzanych przez władze niemieckie, miał wrócić do Sanoka oraz ponownie objąć stanowisko dyrektora szpitala[75]. Ostatecznie, orientacyjnie od początku września 1940, był umieszczony w oflagu[76]. Do 1945 przebywał w niemieckich obozach jenieckich[12][77]: Oflag VII A Murnau w Bawarii[f] do ok. 10 listopada 1941[78], następnie od około 13 listopada 1941 w Zeithain w Saksonii (przydzielony do szpitala w obozie jenieckiego jako chirurg[78]; istniał tam Stalag-IVB/Z), od lutego 1942 w Mühlberg w Brandenburgii[79], od marca 1942 w jednym z obozów zbornych Sammellager[80], od około czerwca 1942 w okolicach Chemnitz[81], Stalag IV G Oschatz, Oflag IV C Colditz (Lipsk)[3][67]. W tym czasie w domu Domańskich w Sanoku schronienie otrzymali uciekinierzy wojenni, a także kwaterowali Niemcy[12]. Sanatorium dr. Domańskiego, umiejscowione po prawym brzegu Sanu[g] znalazło się po sowieckiej stronie wpływów ustalonej w pakcie Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 między III Rzeszą a ZSRR. Radzieckie władze zorganizowały w budynku magazyny przeznaczone dla straży granicznej. Po ataku Niemiec na ZSRR z 22 czerwca 1941, w wyniku ostrzału artyleryjskiego Niemców prowadzonego z terenu Sanoka (z okolic ul. Sanowej[38][49] i z Glinic[3][54]), trafiony został dach budynku, wskutek czego wybuchł w nim pożar 27 czerwca 1941, który zdewastował obiekt[51][82][83] (nie przebywali w nim podczas ostrzału żołnierze, a były tylko składowane koce wojskowe)[84][54][85]. Stanisław Domański powrócił z niewoli do Sanoka z pogorszonym zdrowiem[86][87]. Mimo jego starań o odbudowę sanatorium, nie zostało to zrealizowane i ostatecznie lekarz sprzedał zrujnowany budynek jako materiał rozbiórkowy[38][84].
Po wojnie, po raz drugi krótkotrwale pełnił posadę dyrektora sanockiego szpitala[3][88]. Wkrótce po objęciu posady dyrektora przez Jana Zigmunda (1948), dr. Domański przeszedł na stanowisko ordynatora oddziału położniczego[89][3][90]. W 1964 odszedł na emeryturę, a w późniejszym czasie pracował jeszcze w poradni dla kobiet[3][90].
Prywatnie Stanisław Domański zajmował się wędkarstwem, łowiectwem (był myśliwym[91][38][3][20][54][92], na przełomie 1918/1919 jednym z założycieli Koła „Bieszczady” Polskiego Towarzystwa Łowieckiego w Sanoku[93] m.in. wraz z płk. Franciszkiem Stokiem, oraz działał jako jeden z reaktywujących to gremium w 1946[94][95], będąc jednym z założycieli Koła Łowieckiego nr 1, od 1954 pod nazwą „Bieszczady”[96]; w 1963 był uważany na najstarszego myśliwego w Rzeszowskiem[97]), poezją, był organizatorem znanych w mieście balów maskowych i zabaw karnawałowych, w których często sam występował w przebraniu; ponadto w opinii mieszkańców odznaczał się charakterystycznym poczuciem humoru[3][20][98][99]. W 1924 subskrybował akcje założonego wówczas Banku Polskiego[100].
Stanisław i Janina Domańscy zamieszkiwali w zakupionym w 1919 domu-willi, położonym przy ulicy Adama Mickiewicza w Sanoku[101][38][20] (pierwotnie budynek figurował pod numerem konskrypcyjnym 421[102][103], potem numer 6[102][104][105], a do końca życia S. Domańskiego oraz obecnie pod numerem 10[2]). Na fasadzie budynku do czasów współczesnych pozostała marmurowa tabliczka informacyjna lekarza Stanisława Domańskiego[3][90]. Ponadto doktor Domański był właścicielem domu pod adresem ul. Jana III Sobieskiego 9[106]. W miejscu nieistniejącego sanatorium, przy obecnej ulicy Gajowej, zachowała się kapliczka[107][84], wzniesiona według różnych źródeł w 1922 lub w 1928, która została odnowiona do 2012[108][109][110][111], na której została umieszczona tabliczka upamiętniająca Stanisława Domańskiego z inskrypcją Kapliczkę ufundował dr Stanisław Domański. Sanok 1928.
Stanisław Domański zmarł 4 maja 1970 w Sanoku[1][2][89][3]. Został pochowany w grobowcu rodzinnym Domańskich, Kaczorowskich i Bezuchów na cmentarzu przy ul. Rymanowskiej w Sanoku 6 maja 1970[2][112][113][114].
Autorką wspomnień o lekarzu, zatytułowanych Wspomnienia o moim ojcu doktorze Stanisławie Domańskim, była jego córka, dr Danuta Kaczorowska, także lekarz[115].