SMS Kaiser Barbarossa

SMS Kaiser Barbarossa

SMS „Kaiser Barbarossa” przed 1914 rokiem
Klasa	pancernik
Typ	Kaiser Friedrich III
Historia
Stocznia	Schichau, Gdańsk
Położenie stępki	3 sierpnia 1898
Wodowanie	21 kwietnia 1900
Kaiserliche Marine
Wejście do służby	10 czerwca 1901
Wycofanie ze służby	6 grudnia 1919
Los okrętu	złomowany w latach 1919–1920
Dane taktyczno-techniczne
Wyporność	normalna: 11 097 ton pełna: 11 785 ton (11 599 długich ton)
Długość	całkowita: 125,3 metra 120,9 metra na wodnicy
Szerokość	20,4 metra
Zanurzenie	7,89–8,25 metra
Materiał kadłuba	stal
Napęd
3 maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej mocy 13 000 KM 10 kotłów, 3 śruby
Prędkość	17,5–17,8 węzła
Zasięg	3420 Mm przy prędkości 10 węzłów
Uzbrojenie
4 działa kal. 24 cm (2 × II) 18 dział kal. 15 cm (18 × I) 12 dział kal. 8,8 cm (12 × I) 12 działek kal. 3,7 cm (12 × I)
Wyrzutnie torpedowe	6 × 45 cm
Opancerzenie
pas burtowy: 300–150 mm pokład: 65 mm wieża dowodzenia(inne języki): 250 mm wieże: 250 mm kazamaty: 150 mm
Załoga	651 osób

SMS Kaiser Barbarossa – niemiecki pancernik (przeddrednot) z przełomu XIX i XX wieku, jedna z pięciu jednostek typu Kaiser Friedrich III.

Okręt miał wyporność 11 097 ton i osiągał prędkość ponad 17 węzłów, jego główne uzbrojenie stanowiły cztery działa kalibru 24 cm umieszczone w dwóch wieżach. Pancernik został zwodowany 21 kwietnia 1900 roku w stoczni Schichau w Gdańsku, a 10 czerwca 1901 roku wcielono go do służby w Kaiserliche Marine. Jego patronem był cesarz Fryderyk I Barbarossa. Jednostka służyła w Heimatflotte i w Hochseeflotte, biorąc ograniczony udział w I wojnie światowej. W grudniu 1919 roku okręt wycofano ze służby, po czym został złomowany.

Projekt i budowa

Uproszczony plan pancerników typu Kaiser Friedrich III z zaznaczonym opancerzeniem

Zwycięstwo w wojnie francusko-pruskiej umożliwiło Prusom zjednoczenie Niemiec, które jako Cesarstwo stało się najsilniejszym europejskim mocarstwem lądowym^[1]. Ambicją nowo utworzonego państwa było także zostanie potęgą morską, co spowodowało konieczność rozbudowy floty wojennej, a w szczególności budowę najsilniejszych ówcześnie jednostek – pancerników^[1]. Przyjęty przez Reichstag program rozbudowy floty zakładał wzrost liczebności Kaiserliche Marine do 17 pancerników, ośmiu monitorów oraz dziewięciu wielkich i 26 małych krążowników^[1].

Projekt pancerników typu Kaiser Friedrich III powstał w latach 1892–1894, jeszcze podczas budowy jednostek typu Brandenburg^[2][3]. Opóźnienia w budowie jednostek pozwoliły na zapoznanie się z wnioskami z eksploatacji pierwszej jednostki tego typu^[4]. W konsekwencji nowe okręty otrzymały uzbrojenie główne mniejszego kalibru (24 cm zamiast 28 cm), ponieważ konstruktorzy uznali za ważniejszy parametr wyższej szybkostrzelności niż wagę salwy burtowej^[1][5]. Wybór kalibru 24 cm spowodował, że budowane w tym samym czasie w innych państwach pancerniki zdecydowanie górowały nad niemieckimi, mając na uzbrojeniu przeważnie działa kalibru 305 mm (a nawet 330 mm w przypadku pancerników US Navy)^[4][6]. Na jednostkach typu Kaiser Friedrich III wzmocniono za to artylerię średniego kalibru, którą tworzyło 18 dział kalibru 15 cm umieszczonych w pojedynczych wieżach i kazamatach^[5][7][a]. Kolejną innowacją było wprowadzenie napędu trójśrubowego^[7][8]. Okręty miały też ulepszony system opancerzenia^[2].

Przyszły „Kaiser Barbarossa” zbudowany został w stoczni Schichau w Gdańsku (nr stoczniowy 640)^[6][9]. Stępkę pancernika pod tymczasową nazwą Linienschiff „A”^[10][11] położono 3 sierpnia 1898 roku, a zwodowany został 21 kwietnia 1900 roku^[6][12][b]. Ceremonia wodowania odbyła się w obecności sekretarza Urzędu Marynarki Rzeszy wadm. Alfreda von Tirpitza, a matką chrzestną okrętu została córka cesarza Wilhelma II, księżniczka Wiktoria Luiza Pruska^[12]. Nazwę otrzymał na cześć cesarza Fryderyka I Barbarossy^[7][13]. Koszt budowy okrętu wyniósł 20 mln 301 tys. marek^[9][14]. 4 maja 1901 roku pancernik rozpoczął próby morskie^[12].

Dane taktyczno-techniczne

Charakterystyka ogólna

Okręt był pancernikiem (przeddrednotem) wykonanym ze stali metodą nitowania^[13]. Kadłub o poprzeczno–wzdłużnym układzie wiązań podzielony był na 12 przedziałów wodoszczelnych, dno podwójne obejmowało 70% jego długości^[13]. Jednostka miała masywne nadbudówki, dwa wysokie kominy i dwa maszty palowe z marsami^[13].

Pancernik miał długość całkowitą 125,3 metra (120,9 metra na wodnicy), szerokość 20,4 metra i zanurzenie od 7,89 metra na dziobie i 8,25 metra na rufie^[9][13]. Wyporność normalna (konstrukcyjna) wynosiła 11 097 ton, a pełna 11 785 ton (11 599 długich ton)^[9][15]. Wysokość metacentryczna wynosiła 0,917–1,18 metra^[13]. Okręt miał dość wysoką wolną burtę oraz dobrą dzielność morską i sterowność, jednak przy mocnym wychyleniu steru prędkość spadała o 40%^[13][16].

Załoga jednostki składała się z 39 oficerów i 612 podoficerów i marynarzy^[7][15][c]. W przypadku pełnienia funkcji okrętu flagowego liczebność załogi zwiększała się o 63–75 osób, z czego 12 stanowili oficerowie^[13].

Urządzenia napędowe i pomocnicze

Okręt był napędzany przez trzy trzycylindrowe maszyny parowe potrójnego rozprężania, które napędzały poprzez wały napędowe trzy trójskrzydłowe śruby napędowe o średnicy 4,5 metra każda^[10][17][d]. Para była dostarczana przez cztery kotły wodnorurkowe Thornycroft(inne języki), wyposażone łącznie w osiem palenisk i sześć kotłów cylindrycznych, które miały łącznie 24 paleniska^[17][18]. Ciśnienie robocze kotłów wynosiło 13,5 at, a ich łączna powierzchnia grzewcza wynosiła 3783 m²^[10][17]. Wszystkie kotły były opalane węglem, którego normalny zapas wynosił 650, a maksymalny 1070 ton^[9][17].

Nominalna moc siłowni wynosiła 13 000 KM (maksymalnie 13 949 KM przy 113 obr./min), co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej od 17,5 do 17,8 węzła^[9][17][e]. Zasięg wynosił 3420 mil morskich przy prędkości 10 węzłów^[9][17]. Zużycie węgla przy mocy 10 000 KM wynosiło około 11 ton na godzinę, a przy mocy maksymalnej 16 ton na godzinę^[19].

Energia elektryczna (prąd stały o napięciu 74 V) wytwarzana była przez pięć generatorów o łącznej mocy 320 kW^[10][17].

Uzbrojenie

Główne uzbrojenie pancernika składało się z czterech dział kalibru 24 cm SK C/97 L/40 w dwóch umieszczonych w osi okrętu dwudziałowych wieżach – po jednej na pokładzie pogodowym i rufie^[10][20]. Masa działa wynosiła 25,64 tony, jego długość całkowita 9,55 metra; a długość samej lufy 8,87 metra^[21]. Działa wykorzystywały amunicję rozdzielnego ładowania. Pociski o masie 140 kg wystrzeliwane były za pomocą umieszczonych w łuskach ładunków miotających^[20][21]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -5 do +30°, a maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 690 m/s pocisku wynosiła 16 900 metrów^[20][f]. Początkowo szybkostrzelność osiągała jeden strzał na nieco powyżej minuty, by wzrosnąć później (po zmianie ładunków miotających) do trzech–czterech strzałów na minutę^[4][20]. Kąt ostrzału wież wynosił 270°^[19]. Zapas amunicji wynosił 300 sztuk – po 75 pocisków na działo^[10][20].

Artyleria średniego kalibru składała się z osiemnastu pojedynczych dział kalibru 15 cm SK C/97 L/40 (faktyczny kaliber wynosił 149,1 mm)^[10][22] . Sześć dział umieszczono na śródokręciu w wieżach (po trzy na każdą burtę), pozostałe zainstalowano w kazamatach^[23]. Długość całkowita działa wynosiła 5,96 metra, długość lufy 5,54 metra, a jej masa 4460 kg^[24]. Działa wykorzystywały amunicję rozdzielnego ładowania, a masa pocisku wynosiła od 40 do 51 kg^[23][24]. Kąt podniesienia lufy wynosił od -5 do +20°, a maksymalna donośność wystrzeliwanego z prędkością początkową 800 m/s pocisku wynosiła 13 700 metrów^[23][24]. Szybkostrzelność wynosiła od czterech do pięciu strzałów na minutę^[20][24]. Kąt ostrzału dział umieszczonych w wieżach wynosił około 135°, a tych w kazamatach 110°^[19]. Łączny zapas amunicji wynosił 2160 sztuk (120 pocisków na działo)^[10][23].

Artylerię do zwalczania torpedowców stanowiło 12 pojedynczych dział kalibru 8,8 cm SK L/30 C/89^[10][22] . Długość całkowita działa wynosiła 2,61 metra, długość lufy 2,38 metra, a masa lufy z zamkiem 665 kg^[25]. Strzelały one pociskami o masie 7 kg (cały nabój ważył 13,8 kg) z prędkością początkową 590 m/s na maksymalną odległość 10 500 metrów^[23][25]. Szybkostrzelność działa była na poziomie do 15 strzałów na minutę, a łączny zapas amunicji wynosił 3000 sztuk (250 pocisków na działo)^[10][23]. Prócz tego na pokładzie znalazło się 12 pojedynczych szybkostrzelnych działek kalibru 3,7 cm^[10][23][g].

Broń torpedową stanowiło sześć wyrzutni kalibru 450 mm: po jednej na dziobie i rufie oraz po dwie z każdej burty, z łącznym zapasem 16 torped^[10][23]. Torpedy typu C45/91 miały długość 5,11 metra, masę 541 kg (w tym głowica bojowa 87,5 kg trotylu), a ich zasięg wynosił 800 metrów przy prędkości 26 węzłów i 500 metrów przy prędkości 32 węzły^[23][26] .

Opancerzenie

Pancerz okrętu miał łączną masę 3800 ton^[19]. Jego podstawowym elementem był wykonany ze stali Kruppa pas burtowy na linii wodnej o grubości maksymalnej 300 mm na śródokręciu, zmniejszającej się w stronę dziobu i rufy odpowiednio do 150 i 200 mm, zamocowany na warstwie drewna tekowego o grubości 250 mm^[10][20]. Poniżej linii wodnej grubość pancerza burtowego wynosiła 180 mm^[4]. Pokład pancerny umieszczony został na górnej części głównego pasa burtowego i miał grubość 65 mm, zamykając tym samym pancerną cytadelę^[10][20].

Wieże artylerii głównej były chronione od czoła i z boku pancerzem o grubości 250 mm (dach 50 mm)^[10][20]. Ich barbety miały pancerz o grubości 250 mm^[4]. Wieże artylerii średniej i kazamaty miały grubość 150 mm, a maski dział kalibru 8,8 cm miały grubość 70 mm^[10][20]. Wieża dowodzenia(inne języki) chroniona była płytami o grubości 250 mm i miała strop gruby na 30 mm^[10][20]. Niezatapialność jednostki starano się powiększyć poprzez wypełnienie przestrzeni między poszczególnymi pomieszczeniami i elementami konstrukcyjnymi naklejanym warstwowo korkiem, jednak element ten odpadał przy prowadzeniu ognia, ulegał zawilgoceniu i stanowił siedzibę trudnych do zwalczenia bezkręgowców^[16][20].

Wyposażenie i malowanie

Jako środki ratownicze i komunikacyjne na okręcie znajdowały się: dwa kutry, dwie szalupy, dwa barkasy, jedna pinasa, dwa jole i dwa bączki^[13]. Opuszczanie i podnoszenie łodzi możliwe było dzięki dwóm żurawiom o łukowym kształcie^[13].

Kadłub do poziomu pokładu głównego pomalowany był na kolor szary nr 9 (niem. Grau 1896), a pokład główny, nadbudówki, kominy, nawietrzniki, maszty oraz wieże artyleryjskie pomalowane były na kolor jasnoszary^[13]. Elementy dekoracyjne (godło na dziobie i ornamenty rufowe) pomalowane były w kolorze żółtozłotym^[27].

Służba

„Kaiser Barbarossa” w morzu

SMS „Kaiser Barbarossa” został wcielony do służby w Kaiserliche Marine 10 czerwca 1901 roku w Kilonii^[12][28]. Pierwszym dowódcą jednostki został komandor (niem. Kapitän zur See) Westphal^[11]. 10 lipca pancernik został włączony do 1. Eskadry Heimatflotte^[2][12]. Od 22 sierpnia do 21 września „Kaiser Barbarossa” uczestniczył w jesiennych manewrach floty, a następnie wziął udział w paradzie floty w Zatoce Gdańskiej w obecności cesarza Wilhelma II i cara Mikołaja II^[12][29]. W październiku dowództwo okrętu objął komandor Leopold Koellner^[11]. Między 2 a 15 grudnia wraz z innymi okrętami 1. Eskadry „Kaiser Wilhelm II” odbył rejs na wody Kattegatu i Skagerraku, odwiedzając m.in. Kristianię (tam na pokładzie pancernika gościł król Szwecji i Norwegii Oskar II)^[12][29].

W końcu kwietnia 1902 roku SMS „Kaiser Barbarossa” wziął udział w rejsie 1. Eskadry wokół Wysp Brytyjskich, przechodząc 29 kwietnia przez Pentland Firth i docierając 1 maja do Lough Swilly^[12][30]. Następnie niemieckie okręty odwiedziły Londonderry i przepłynęły do Berehaven(inne języki), gdzie nastąpiło spotkanie z jednostkami Royal Navy, a okręty wizytował brytyjski książę Artur; dalej trasa prowadziła do Kingstown (gdzie okręty odwiedził adiutant lorda namiestnika Irlandii Gerald Cadogan), skąd 24 maja zespół odpłynął do Kilonii, osiągając port przeznaczenia następnego dnia^[12][30]. Na przełomie maja i czerwca pancernik wziął udział w Tygodniu Kilońskim, a następnie w manewrach floty^[12]. W październiku nowym dowódcą pancernika został komandor Carl Franz^[11]. 1 grudnia 1. Eskadra wyruszyła w zimowy rejs szkoleniowy na wody norweskie pod Bergen, powracając do bazy 12 grudnia^[12][31].

10 maja 1903 roku pancerniki 1. Eskadry wyszły w rejs na Ocean Atlantycki, mijając 14 maja Ouessant i docierając 19 maja do Vigo^[32]. W rejs powrotny niemieckie jednostki wyruszyły 30 maja, przechodząc 3 czerwca przez kanał La Manche i po ćwiczeniach z I Flotyllą Torpedowców zawijając 10 czerwca do Kilonii^[12][32]. Czas od końca lipca do 21 sierpnia okręt spędził w Stoczni Cesarskiej(inne języki) w Kilonii, gdzie dokonano prowizorycznej naprawy uszkodzonego steru^[12]. Następnie „Kaiser Barbarossa” i pozostałe pancerniki 1. Eskadry wzięły udział w trwających do 12 września przeprowadzonych na Morzach Północnym i Bałtyckim jesiennych manewrach floty, a potem w rejsie zimowym, z zawinięciem do Frederikshavn^[12][33]. 15 grudnia 1903 roku pancernik został wycofany ze służby i trafił do stoczni na naprawy, które trwały do stycznia 1905 roku^[12]. Następnie na pancerniku, jako pierwszym z typu Kaiser Friedrich III, rozpoczęła się pierwsza faza prac modernizacyjnych, zakończona jesienią 1907 roku^[9][12].

1 października 1907 roku okręt ponownie wszedł do składu 1. Eskadry, a jego dowódcą został komandor porucznik (niem. Fregattenkapitän) Funke^[12][11]. W listopadzie w ramach prób morskich po modernizacji pancernik wziął udział w rejsie zimowym na wody Cieśnin Duńskich^[12][34]. W maju 1908 roku „Kaiser Barbarossa” uczestniczył w wielkich manewrach floty na Morzu Północnym, a w lipcu w rejsie na wody Atlantyku, dopływając 23 lipca do Horty na Azorach i powracając do Kilonii 13 sierpnia^[12][35]. W 1909 roku okręt został wycofany ze składu 1. Eskadry i skierowany na Bałtyk do formacji rezerwowej, do której trafiły także siostrzane pancerniki „Kaiser Friedrich III”, „Kaiser Wilhelm der Große” i „Kaiser Karl der Große”^[12]. We wrześniu 1909 roku dowództwo jednostki objął komandor Bossart^[11].

Na wiosnę 1910 roku SMS „Kaiser Barbarossa” wszedł w skład zespołu okrętów szkolnych i doświadczalnych, w ramach którego w kwietniu wziął udział w przeprowadzonych na Bałtyku ćwiczeniach^[12]. W sierpniu nowy dowódcą okrętu został komandor Friedrich Boedicker(inne języki)^[11]. Podczas manewrów jesiennych pancernik został tymczasowo przydzielony do 3. Eskadry Hochseeflotte(inne języki), a po ich zakończeniu 10 września został przesunięty do Dywizjonu Rezerwowego; nastąpiła wtedy również zmiana dowódcy – nowym został komandor Richard Lange(inne języki)^[12].

13 października 1910 okręt ponownie został wycofany ze służby, po czym między 31 lipca a 15 września 1911 roku w Stoczni Cesarskiej w Kilonii przeprowadzono na nim kolejny etap modernizacji^[12]. Prace modernizacyjne, spowodowane m.in. problemami ze statecznością, miały następujący zakres: skrócono kominy, zdjęto dźwigi łodziowe i wymieniono maszty z marsami bojowymi na lżejsze z platformami, zlikwidowano dwa poziomy nadbudówek, usunięto cztery działa kalibru 15 cm, 12 działek kalibru 3,7 cm i rufową wyrzutnię torpedową, a także przeniesiono osiem dział kalibru 8,8 cm do kazamat (dodając dwa działa tego kalibru)^[14][23]. Przystosowano również część kotłów do opalania paliwem płynnym i od tej pory okręt zabierał 650 ton węgla i 200 ton paliwa płynnego^[9]. W wyniku przebudowy wyporność normalna pancernika wzrosła do 11 233 ton, a pełna do 11 894 ton (podczas modernizacji dowództwo okrętu sprawował komandor Gottfried von Dalwigk zu Lichtenfels(inne języki))^[9][11]. Po zakończeniu remontu „Kaiser Barbarossa” został włączony do 3. Eskadry, w składzie której wziął udział w jesiennych manewrach Hochseeflotte^[12]. Wiosną 1912 roku pancernik został po raz kolejny wycofany ze służby^[12].

Po wybuchu I wojny światowej, 5 sierpnia 1914 roku „Kaiser Barbarossa” wraz z siostrzanymi jednostkami został reaktywowany i włączony do 5. Eskadry Hochseeflotte, której zadaniem była obrona wybrzeża^[36][37]. Dowódcą pancernika został mianowany komandor von Natzmer^[11]. Okręty 5. Eskadry operowały początkowo z Wilhelmshaven, a następnie z Kilonii, prowadząc rejsy dozorowe u ujścia Łaby^[38][39]. We wrześniu skierowany na Bałtyk pancernik wraz z pozostałymi okrętami 5. Eskadry wziął udział w nieudanej próbie desantu pod Windawą, a w dniach 26–30 grudnia okręt udał się w rejs pod Gotlandię^[40][41]. W lutym 1915 roku jednostka została wycofana z aktywnej służby we flocie, a w marcu jej dowódcą został mianowany komandor Schlicht^[11][40]. Po zredukowaniu załogi została skierowana do służby pomocniczej, stając się od 11 kwietnia do 9 listopada okrętem-celem Inspekcji Torpedowej^[40]. W 1916 roku pancernik został rozbrojony (zdemontowane z okrętu działa artylerii głównej zostały zaadaptowane na potrzeby artylerii kolejowej^[23]), po czym służył w Wilhelmshaven jako pływający obóz dla jeńców wojennych^[40].

6 grudnia 1919 roku okręt skreślono z listy jednostek floty, po czym został złomowany w Rüstringen(inne języki) w latach 1919–1920^[28][40].

Przypisy

1. Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 9.
2. Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 141.
3. Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 9-10.
4. Chodnicki 2018 ↓, s. 159.
5. Glock 2010a ↓, s. 63.
6. Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 10.
7. Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 247.
8. Glock 2010a ↓, s. 63-64.
9. Gröner 1982 ↓, s. 37.
10. Gröner 1982 ↓, s. 38.
11. Hildebrand, Röhr i Steinmetz 1985 ↓, s. 125.
12. Jarczyk i Dąbrowski 2014b ↓, s. 30.
13. Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 11.
14. Glock 2010a ↓, s. 64.
15. Glock 2010b ↓, s. 69.
16. Chodnicki 2018 ↓, s. 160.
17. Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 12.
18. Gröner 1982 ↓, s. 37-38.
19. Jane 1970 ↓, s. 183.
20. Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 14.
21. Chodnicki 2018 ↓, s. 359.
22. Gogin 2023 ↓.
23. Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 15.
24. Chodnicki 2018 ↓, s. 387.
25. Chodnicki 2018 ↓, s. 401.
26. DiGiulian 2023 ↓.
27. Jarczyk i Dąbrowski 2013a ↓, s. 11-12.
28. Gröner 1982 ↓, s. 39.
29. Jarczyk i Dąbrowski 2014a ↓, s. 33.
30. Jarczyk i Dąbrowski 2013b ↓, s. 17.
31. Jarczyk i Dąbrowski 2013b ↓, s. 17-18.
32. Jarczyk i Dąbrowski 2013b ↓, s. 18.
33. Jarczyk i Dąbrowski 2014b ↓, s. 33.
34. Jarczyk i Dąbrowski 2014a ↓, s. 35.
35. Jarczyk i Dąbrowski 2014a ↓, s. 35–36.
36. Jarczyk i Dąbrowski 2014a ↓, s. 36–37.
37. Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 492.
38. Glock 2010b ↓, s. 63.
39. Jarczyk i Dąbrowski 2014a ↓, s. 37.
40. Jarczyk i Dąbrowski 2014b ↓, s. 31.
41. Kosiarz 1979 ↓, s. 95-96.

Uwagi

1. Zgodnie z ówczesną koncepcję walki z niewielkiej odległości działa kalibru 150 mm przeznaczone były do zwalczania ciężkich okrętów, stanowiły więc artylerię główną drugiego kalibru^[4].
2. Miramar 2023 ↓  podaje, że stępkę okrętu położono we wrześniu 1898 roku.
3. Jane 1970 ↓, s. 183 podaje, że załoga liczyła 660 osób.
4. Glock 2010a ↓, s. 63 podaje, że maszyny były czterocylindrowe.
5. Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 247 i Jane 1970 ↓, s. 183 podają, że moc siłowni wynosiła 14 000 KM.
6. Chodnicki 2018 ↓, s. 359 podaje prędkość wylotową pocisku 835 m/s.
7. Gogin 2023 ↓  podaje, że broń małokalibrową stanowiło 12 pojedynczych karabinów maszynowych kalibru 7,9 mm.

Bibliografia

• Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. Wyd. 2. T. 1: Predrednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-62989-97-3.
• Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).
• Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
• Tony DiGiulian: Torpedoes of Germany: 45 cm (17.7") C45/91 Br. navweaps.com. [dostęp 2023-06-30]. (ang.).
• Michał Glock. Pierwsze niemieckie pancerniki. Część 1. „Morze, Statki i Okręty”. Nr 6 (102), czerwiec 2010. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X. 
• Michał Glock. Pierwsze niemieckie pancerniki. Część 2 – Ostatnie predrednoty. „Morze, Statki i Okręty”. Nr 7 (103), lipiec 2010. Warszawa: Magnum X. ISSN 1426-529X. 
• Ivan Gogin: KAISER FRIEDRICH III battleships (1898 - 1902). Navypedia. [dostęp 2023-06-30]. (ang.).
• Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
• Erich Gröner: Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945: Panzerschiffe, Linienschiffe, Schlachtschiffe, Flugzeugträger, Kreuzer, Kanonenboote. T. 1. München: Bernard & Graefe, 1982. ISBN 3-7637-4800-8. (niem.).
• Hans H. Hildebrand, Albert Röhr, Hans-Otto Steinmetz: Die Deutschen Kriegsschiffe: Biographien: ein Spiegel der Marinegeschichte von 1815 bis zur Gegenwart. Wyd. 2. T. 3. Herford: Koehlers Verlagsgesellschaft mbH, 1985. ISBN 3-7822-0371-2.
• Jane’s Fighting Ships 1905/6. Fred T. Jane (red.). New York: ARCO Publishing Company, 1970. (ang.).
• Michał Jarczyk, Krzysztof Dąbrowski. Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”. Część I. „Okręty Wojenne”. Nr 5 (121), 2013. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Michał Jarczyk, Krzysztof Dąbrowski. Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”. Część II. „Okręty Wojenne”. Nr 6 (122), 2013. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Michał Jarczyk, Krzysztof Dąbrowski. Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”. Część III. „Okręty Wojenne”. Nr 1 (123), 2014. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• Michał Jarczyk, Krzysztof Dąbrowski. Pancerniki typu „Kaiser Friedrich III”. Część IV. „Okręty Wojenne”. Nr 3 (125), 2014. Wydawnictwo Okręty Wojenne, Tarnowskie Góry. ISSN 1231-014X. 
• KAISER BARBAROSSA (6100909). miramarshipindex.nz. [dostęp 2023-06-30]. (ang.).
• Edmund Kosiarz: Pierwsza wojna światowa na Bałtyku. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1979. ISBN 83-215-3234-9.