Pociąg specjalny na Przeworskiej Kolei DojazdowejRozkład jazdy PKP z 1947 rokuLokomotywa Lxd2-251 w Bachórzu jako eksponat (2011 r.)Tunel w SzklarachUszkodzony tor po nawałnicy w 2020 r. (Szklary, sierpień 2021)Parowóz Px48-1920 w Przeworsku (sierpień 2023)
Przeworska Kolej Dojazdowa (PKD, pierwotnie Wąskotorowa Kolej Lokalna Przeworsk – Dynów, niem. Schmalspurige Localbahn Przeworsk-Dynow, SLPD, znana też jako przeworsko-dynowska kolejka wąskotorowa) – wąskotorowalinia kolejowa łącząca Przeworsk i Dynów, biegnąca doliną rzeki Mleczki. Powstała na potrzeby obsługi cukrowni w Przeworsku. Jedną z atrakcji turystycznych tej kolei jest tunel o długości 600 m[2]. Linia kolei wąskotorowej Przeworsk – Dynów z lat 1890–1904 została wpisana do rejestru zabytków 30 września 1991 r. pod numerem A–463. W budynku odnowionego dworca „Przeworsk Wąski” otwarto w 2022 r. salę historyczną PKD z licznymi eksponatami[4].
Historia i teraźniejszość
Przed I wojną światową
Koncepcja budowy i eksploatacji kolei przeworskiej powstała w okresie monarchii austro-węgierskiej, a starania o rozpoczęcie budowy kolei – po zbudowaniu przez księcia Andrzeja Lubomirskiego „Cukrowni Przeworsk” (Galicyjsko-Bukowińskie Akcyjne Towarzystwo Przemysłu Cukrowniczego w Przeworsku) – zapoczątkowali w 1894 r. ówcześni właściciele ziemscy, hrabiowie Roman Scypio del Campo z Łopuszki Wielkiej i Skrzyński z Bachórza. Zasadniczym celem funkcjonowania kolei było dostarczanie buraków do cukrowni oraz przewóz z ziemi brzozowskiej płodów rolnych, drewna, żwiru i kamienia. Starania o uzyskanie koncesji i subwencji rządowych przeciągały się, a Ministerstwo Wojny Austro-Węgier sprzeciwiło się zbudowaniu początkowo planowanej kolei normalnotorowej z uwagi na obawę wykorzystania jej przez Rosję w razie wojny[5]. Rozpoczęcie budowy kolei nastąpiło dopiero po uzyskaniu koncesji, co nastąpiło 15 lutego 1902 roku[5]. W pierwszej kolejności wykonano 44 km linii oraz 6 budynków stacyjnych i mieszkalnych, a także warsztaty w Przeworsku. Całkowite oddanie do eksploatacji i oficjalne otwarcie całej linii wraz z budynkami i parowozownią zwrotną w Dynowie nastąpiło 8 września 1904. Początkowo właścicielem kolei był książę Lubomirski, a od 1908 roku towarzystwo akcyjne Kolej Lokalna (Lokalbahn) Przeworsk – Dynów z siedzibą we Lwowie, z większościowym udziałem państwa[6].
Początkowo tabor kolei przeworsko-dynowskiej stanowiły 3 lokomotywy parowe (tendrzaki serii Uv firmy Krauss o układzie osi C1[6]), 7 wagonów osobowych i 45 towarowych. Po 3 latach przybyło 6 wagonów towarowych. W 1910 kolej dysponowała 4 lokomotywami (tego samego typu), 7 wagonami osobowymi i 55 towarowymi. Po kolejnych 3 latach tabor uzupełniono o kolejne 10 wagonów towarowych. W pierwszym pełnym roku eksploatacji kolei (1905) z możliwości przejazdu skorzystało 45 007 pasażerów, co zapewniało słabą rentowność[6]. Sytuację poprawiło w dalszych latach zastąpienie pociągów mieszanych przez dwie pary pociągów osobowych i jedną towarowych[6]. Rok później na podróż koleją zdecydowało się 62 tys. osób, a w 1908 ich liczba przekroczyła 85 tys. Tuż przed wybuchem wojny, w 1913, z usług kolei wąskotorowej skorzystało 110 tys. pasażerów. Mieli oni możliwość podróżowania wagonami 2 i 3 klasy (dopiero w 1913 wprowadzono do użytku jeden wagon 1 klasy). W latach 1904–1913 z wygodniejszych wagonów korzystało tylko 2,3–6,1% podróżnych. Gros wszystkich klientów kolei (90–96%) decydowało się na podróż wagonami 3 klasy. Pozostałe 0,3–3,8% pasażerów stanowiły osoby podróżujące według taryfy wojskowej.
W pierwszym pełnym roku eksploatacji kolei (1905) przewieziono ładunki i towary o łącznej masie 25 847 ton[6]. Kolejne lata przyniosły stopniowy wzrost przewozów towarowych koleją przeworsko-dynowską. W 1909 klienci kolei zlecili przewóz ładunków o masie 32,3 tys. t. Rok później osiągnięto 44,1 tys. t, a rok 1911 zamknięto jeszcze lepszym wynikiem - 48,9 tys. t.[7]
I wojna światowa
W związku z ogłoszeniem mobilizacji w Austro-Węgrzech 31 lipca 1914 roku, ruch na kolei został zawieszony nocą z 5 na 6 sierpnia 1914 roku[8].
Na przełomie września i października 1914 roku linia była pod kontrolą wojsk rosyjskich. Następnie na krótko znów pod kontrolą austro-węgierską. Od 5 listopada 1914 roku kolej ponownie była pod kontrolą Rosjan. W maju 1915 roku rozpoczęła się udana ofensywa austro-węgierska. Wówczas Rosjanie wywieźli cały tabor z kolei, zniszczyli też niektóre mosty i stacje[8].
Linia została odbudowana w czerwcu i lipcu 1915 roku przez niemiecki 7 Batalion Wojsk Kolejowych[8].
Po II wojnie światowej
W 1951 r. nastąpiła zmiana roztawu szyn z 760 mm na 750 mm[2]. W latach 70. PKP wprowadziło transportery dla wagonów normalnotorowych. W 1986 wycofano trakcję parową. Wkrótce potem zawieszono regularny ruch pasażerski.
W 1993 r. rozpoczęto przewozy turystyczne i od tego czasu pociąg, który je obsługuje nosi nazwę „Pogórzanin”[2].
Od 2009
Dzięki założonemu w 2009 r. Stowarzyszeniu Miłośników Przeworskiej Kolei Wąskotorowej[9] udało się powstrzymać plan zawieszenia kursów turystycznych, gdyż władze samorządowe nie były w pełni przekonane o sensie prowadzenia dalszej działalności kolei. Mimo wielu przeszkód SMPKW nie dopuściło do likwidacji PKD.
Właścicielami kolei są powiaty przeworski i rzeszowski[10]. Od stycznia 2013 przeworską kolej objął w zarząd Powiatowy Zarząd Dróg w Przeworsku[10]. W nocy z 26 na 27 czerwca 2020 we wsi Hadle Szklarskie nawałnica zniszczyła dwa mosty i część torowiska o łącznej długości ok. 7 km, co uniemożliwia kursowanie pociągów[11]. W czerwcu 2021 roku kolej wznowiła ruch turystyczny na krótszym (nieuszkodzonym) odcinku trasy Przeworsk – Łopuszka Mała[12][13]. Ostatnią stacją do której dociera i zawraca kolej jest Łopuszka Wielka[4]. W sezonie turystycznym 2023 uruchomiono drugą trasę pociągu PKW „Pogórzanin” Dynów – Jawornik Polski[14]. W sierpniu 2023 roku, przez dwa tygodnie trasą Przeworsk – Łopuszka Wielka jeździł parowóz Px48 w ramach współpracy pomiędzy Przeworską Kolejką Wąskotorową i Średzką Koleją Powiatową[15]. Do końca 2023 r. trwały prace związane z rewitalizacją przeworskiej kolei wąskotorowej, w wyniku czego cała trasa Przeworsk – Dynów została przywrócona do ruchu kolejowego. W sezonie 2023 kolej przewiozła rekordową liczbę turystów – 24 817 osób[16].
Przeworska Kolej Dojazdowa dysponuje 6 lokomotywami spalinowymi Lxd2, w tym 3 czynnymi oraz lokomotywą parową Px48, która obecnie oczekuje generalnego remontu[18].
Na stacjach w Przeworsku, Bachórzu oraz Dynowie znajdują się niewielkie skanseny techniki kolejowej, w których można podziwiać oryginalny tabor kolejki[22].
Trasa
Trasa kolejki przebiega przez dwie krainy geograficzne Podgórze Rzeszowskie i Pogórze Dynowskie. Podróż zaczyna się w dolinie Mleczki, następnie kolejka pokonuje, długie i proste odcinki między polami uprawnymi. Jadąc dalej w Łopuszce Małej kolejka przejeżdża obok sztucznego zbiornika – kąmpieliska[23]. Tory kolejki biegną również wzdłuż drogi łączącej Przeworsk z Dynowem. Malownicza trasa obfituje w ostre łuki i wysokie podjazdy, a gdy mija Jawornik Polski, zaczyna się las, który kończy się przejazdem przez tunel, gdzie po wyjeździe widać przepiękne krajobrazy Pogórza Dynowskiego[24].
Na trasie zlokalizowany jest jedyny tunel na kolejach wąskotorowych w Polsce[25].
Linia posiada wiele zabytkowych obiektów inżynieryjnych takich jak mosty, wiadukty i przepusty. Najpopularniejsze z nich to most stalowy w Przeworsku, most stalowy w Urzejowicach, a także most kamienny w Szklarach[22].
Czas przejazdu trasy Przeworsk – Dynów z postojami wynosi 2 godziny i 40–45 minut[10].
↑Stanisław Szuro: Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji. Koleje żelazne w Galicji w latach 1847-1914. Kraków: Historia Iagellonica, 1997, s. 201-206. ISBN 83-906446-1-4.
JudytaJ.Kurowska-CiechańskaJudytaJ., ArielA.CiechańskiArielA., Koleje, Warszawa: Wyd. Carta Blanca, 2007, ISBN 978-83-60887-80-6, OCLC500427346. Brak numerów stron w książce
Andrzej Bożek: Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów, "Świat Kolei" nr 12/2001