Koleje wąskotorowe w Polsce – sieć linii kolejowych na terenie Polski, których rozstaw toru jest mniejszy niż 1435 mm.
Historia
Koleje wąskotorowe na ziemiach polskich budowane były od XIX wieku. Na kolejach wąskotorowych można stosować większe pochylenia oraz łuki o mniejszym promieniu niż na liniach kolei normalnotorowych. Zastosowanie takich rozwiązań technicznych powoduje znaczne obniżenie zdolności przewozowej, ale jednocześnie daje niższe koszty budowy oraz możliwości realizacji infrastruktury w trudnym terenie. W związku z tym linie wąskotorowe budowane były głównie na potrzeby lokalnego przemysłu: wydobywczego, hutnictwa, leśnictwa oraz obsługi dużych majątków ziemskich. Ważną rolę w powstawaniu sieci kolei wąskotorowych odegrała również I wojna światowa, gdy na terytorium ziem polskich powstało wiele linii przeznaczonych do obsługi zaopatrzenia niemieckich wojsk okupacyjnych i frontowych.
W Polsce na przestrzeni lat używano około 20 prześwitów wąskotorowych, od 435 do 1050 mm, z tego najpowszechniejsze były: 600 mm, 750 mm, 785 mm i 1000 mm. Najbardziej rozpowszechnionym i zarazem najmniejszym prześwitem na kolejach użytku publicznego był 600 mm. Od 1928 r. Ministerstwo Komunikacji rozpoczęło przebudowę kolei o torze 600 mm na szerokość 750 mm. Prace te postępowały powoli i kontynuowano je po wojnie, w latach 50. i 60. XX wieku[1].
W 1939 roku w Polsce było 350 km linii kolejowych użytku publicznego o szerokości 1000 mm (prywatnych lub samorządowych)[2]. Po znacjonalizowaniu tych linii i przejęciu 543 km linii na byłych terenach niemieckich po II wojnie światowej, PKP zarządzały 914 km linii o szerokości 1000 mm[2]. Przed wojną istniało również przynajmniej 50 km linii przemysłowych o tej szerokości toru, a po wojnie – 120 km[2].
Od początku lat 50. do końca XX w. wszystkie koleje użytku publicznego były uznawane za własność Polskich Kolei Państwowych i funkcjonowały w strukturach PKP[3]. Koleje wąskotorowe w Polsce podzielone były na trzy kategorie, prędkość maksymalna na liniach kategorii 1 wynosiła 40 km/h, kategorii 2 – 30–40 km/h, a kategorii 3 – poniżej 30 km/h; odpowiednio mniejsze też było roczne obciążenie linii[4].
W 1950 r. długość linii wąskotorowych użytku publicznego pod zarządem Polskich Kolei Państwowych wynosiła 4146 km, z tego 1293 km o prześwicie 600 mm. Z nich, 811 km przebudowano następnie na szerokość 750 mm. Spośród kolei przemysłowych, w 1950 r. było 951 km kolei leśnych i 724 km kolei cukrowniczych[1].
W 1999 r. pod zarządem Polskich Kolei Państwowych były 24 wąskotorowe linie kolejowe podlegające Dyrekcji Kolei Dojazdowych o łącznej długości 1572 km, w tym 968 km linii czynnych. Koleje podlegające zamiejscowemu wydziałowi Kolei Dojazdowych w Poznaniu w 1998 roku przewiozły jeszcze 285 004 t towarów i 303 021 osób[5]. Po 2000 r. w związku z restrukturyzacją Polskich Kolei Państwowych zarząd nad kolejami wąskotorowymi użytku publicznego przeszedł na samorządy lokalne. Zdecydowały się one przejąć na własność 12 linii o łącznej długości 968 km[6].
Najstarszą istniejącą sieć kolei wąskotorowych na ziemiach polskich i zarazem najstarszą nieprzerwanie działającą sieć takich kolei na świecie stanowią Górnośląskie Koleje Wąskotorowe, których początek datuje się na 1853 rok[8]. Największym zarządcą kolei wąskotorowych w Polsce jest Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych.
W XXI wieku koleje wąskotorowe w Polsce spełniają w przeważającym zakresie jedynie funkcje turystyczne, kursując na ogół w weekendy od maja do października, ewentualnie codziennie w lipcu i sierpniu, kiedy przypada szczyt przewozów[9]. Jako wyjątek całoroczny ruch publiczny nadal prowadziła Pleszewska Kolej Dojazdowa (stan na 2020 rok – 7,1 tys. pasażerów)[9]. Łączna liczba pasażerów kolei wąskotorowych od 2007 roku nie spadała poniżej 480 tysięcy rocznie, z tendencją wzrostową od 2014 roku[9]. W rekordowym 2016 roku przewieziono 975,2 tysiąca pasażerów, a w 2019 roku 916,9 tysiąca[9]. W 2020 roku w Polsce funkcjonowało 25 wydzielonych czynnych linii wąskotorowych o łącznej długości 420,3 km, a dalsze cztery były nieczynne[9].
Infrastruktura kolei wąskotorowych cechuje się bardzo dużym zróżnicowaniem, związanym m.in. z historycznym tłem powstania danej linii. W latach 2014–2016 łączna długość takich linii wyniosła 649 km. W 2016 r. eksploatowano blisko 395 km. Znacznie mniejsza długość użytkowanych linii wynika najczęściej ze złego stanu technicznego infrastruktury uniemożliwiającego wykorzystanie dawnych szlaków[12].
↑ abBogdan Pokropiński, Muzealne parowozy wąskotorowe w Polsce (dla toru szerokości 600 i 630 mm), Muzeum Ziemi Pałuckiej, Żnin, 2000, ISBN 83-910219-7-1.
↑ abcBogdan Pokropiński, Muzealne parowozy wąskotorowe na tor 1000 mm, „Świat Kolei” nr 8/2010, s. 29.
