Order Świętego Andrzeja (Imperium Rosyjskie)

Order św. Andrzeja
Орден Святого апостола Андрея Первозванного

Awers i rewers odznaki orderu
Awers łańcucha i gwiazdy
Baretka
Ustanowiono	1698
Powyżej	brak
Poniżej	Order Świętego Aleksandra Newskiego, Order Świętej Katarzyny Męczennicy

Order Świętego Andrzeja^[1], skr. Order św. Andrzeja, także Order Świętego Andrzeja Pierwszego Apostoła^[2], nazwa pełna Order Świętego Andrzeja Pierwszego Powołanego Apostoła^[3] lub Order Świętego Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania^[4] (ros. Орден Святого апостола Андрея Первозванного, Ordien swiatogo apostoła Andrieja Pierwozwannogo) – nadawane od 1698 do 1917 najwyższe odznaczenie Imperium Rosyjskiego, obecnie order domowy byłej dynastii panującej Romanowów.

Pod tą samą nazwą istnieją jeszcze dwa rosyjskie ordery: od 1998 państwowy (prezydencki) i od 1988 kościelny (cerkiewny).

Historia

Order ustanowiony został 10 grudnia 1698 przez cara Piotra Wielkiego jako order rycerski na wzór orderów europejskich. Pierwszym kawalerem był Fiodor Aleksiejewicz Gołowin.

Kaplica orderu św. Andrzeja na Kremlu (akwarela Uchtomskiego, 1849)

Cesarski order św. Andrzeja miał tylko jedną klasę i nadawany był po 1831 osobom w randze co najmniej generała lejtnanta (generała porucznika, odpowiadającemu generałowi dywizji), które już posiadały Order Orła Białego lub Aleksandra Newskiego. Do upadku caratu order nadano ponad 1000 osobom. Zgodnie ze Statutem, wielcy książęta – synowie i wnukowie cesarzy uzyskują go podczas chrztu, zaś książęta krwi (dalsi potomkowie dynastii) po osiągnięciu pełnoletniości. Kawalerowie orderu św. Andrzeja według tegoż statutu uznawani są automatycznie za kawalerów czterech innych orderów cesarskich: św. Aleksandra Newskiego, Orła Białego, św. Anny 1 klasy i św. Stanisława 1 klasy. Od połowy XIX w. posiadał również odmianę nadawaną za wyczyny wojskowe, ozdobioną mieczami. Dodatkową klasę orderu stanowiły odznaka i gwiazda ozdobione diamentami.

Wygląd

Odznaka orderu (awers), noszona na jasnobłękitnej szarfie z prawego ramienia na lewy bok lub na łańcuchu to wykonany ze złota dwugłowy orzeł rosyjski (bizantyjski) pokryty czarną emalią, który nosi na sobie niebieski krzyż świętego Andrzeja (X) z postacią ukrzyżowanego apostoła utrzymaną w naturalnych kolorach, ze złotą opaską na biodrach. Na ramionach krzyża znajdują się (łacińskie) litery S.A.R.P. (Sanctus Andreas Russiae Patronus). Na rewersie tegoż orła umieszczona na jego piersi jest biała wstęga z dewizą orderu. Odznaka orderu była zawieszona na złotej, z czerwoną emalią, koronie cesarskiej. Gwiazda orderu jest srebrna i ośmiopromienna i posiada w swym środkowym medalionie orła rosyjskiego, noszącego na piersi niebieski krzyż X,otoczonego napisem ЗA BEPУ И BEPНOCТЬ (za wiarę i wierność) na emalii niebieskiej.

Łańcuch orderowy z czasów carskich składał się z trzech rodzajów ogniw: okrągłego medalionu z niebieskim krzyżem X noszącym inicjały SARP otoczone czerwonozłotą aureolą, z niebieskiego medalionu noszącego inicjały P I (Petrus Primus) otoczone chorągwiami, oraz z medalionu z orłem carskim z tarczą św. Jerzego na piersi.

Przy nadawaniu orderu za zasługi wojenne umieszczano dwa skrzyżowane złote miecze pod koroną zawieszenia. Jako wyjątkowe wyróżnienie św. Andrzej był nadawany z brylantami na odznace i gwieździe.

Rosyjski Dom Cesarski obecnie używa nadal wzorów XIX-wiecznych.

Odznaczeni

Strój kawalera orderu św. Andrzeja

Wśród nich znaleźli się m.in.:

Wiek XVIII

• Fiodor Aleksiejewicz Gołowin 1699
• Iwan Mazepa 1700
• Marquard Ludwig von Printzen 1701
• Fiodor Apraksin 1710
• August II Mocny 1712
• Jan Sapieha 1726
• Antoni Potocki (konfederat radomski) 1730
• Franciszek Potocki 1732
• August III Sas 1736
• Aleksander Józef Sułkowski 1736
• Piotr Lacy 1737
• Antoni Benedykt Lubomirski 1742
• Jerzy August Mniszech 1742
• August Aleksander Czartoryski 1747
• Michał Fryderyk Czartoryski 1754
• Piotr Paweł Sapieha 1757
• Adam Czartoryski 1762
• Michał Kazimierz Ogiński 1763
• Stanisław August Poniatowski 1764
• Joachim Litawor Chreptowicz 1764
• Karol Stanisław Radziwiłł Panie Kochanku 1767
• Franciszek Ksawery Branicki 1774
• Aleksander Michał Sapieha 1776
• Józef Potocki 1776
• Antoni Sułkowski 1776
• Ignacy Twardowski 1776
• Stanisław Poniatowski 1777
• Aleksandr Suworow 1787
• Michaił Kutuzow
• Piotr Rumiancew
• Anna Leopoldowna
• Anton Ulryk Braunschweig-Wolfenbuettel

Wiek XIX

• Napoleon Bonaparte
• Hieronim Bonaparte
• Joachim Murat
• Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord
• Fryderyk Wilhelm III
• Gebhard Leberecht von Blücher
• Arthur Wellesley (książę Wellington)
• Napoleon III Bonaparte

Wiek XX i XXI

• cesarz Hirohito
• król Humbert II
• Mikołaj P. Liniewicz^{[potrzebny przypis]}
• Symeon II, były król Bułgarii
• Konstantyn II, były król Grecji
• fra Andrew Bertie, wielki mistrz Zakonu Maltańskiego
• Andrzej S. Ciechanowiecki
• patriarcha Aleksy II

Przypisy

1. Encyklopedia wojskowa. Dowódcy i ich armie, historia wojen i bitew, technika wojskowa. T. 2. Warszawa: PWN–Bellona, 2007, s. 62
2. Włodzimierz Jakubowski: Ordery i Medale Rosji. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 1993, s. 15
3. Marta Męclewska: Za ojczyznę i naród. 300 lat Orderu Orła Białego. Zamek Królewski w Warszawie: 2009, s. 429
4. Krzysztof Filipow: Falerystyka polska XVII-XIX wieku. Białystok: Ośrodek Badań Historii Wojskowej, 2003, s. 10. ISBN 83-86232-46-3.

Bibliografia

• Arnhard Graf Klenau, Europäische Orden seit 1700, München 1978
• И. Г. Спасский, Русские и инocтpaнныe ордена до 1917 гoдa, Leningrad 1963
• Николай Николаевич Бантыш-Каменский, (Дружинин П.А.): Списки кавалерам российских императорских орденов: Св. Андрея первозванного, Св. Екатерины, Св. Александра Невского и Св. Анны с их учреждения до установления в 1797 г. орденского капитула. Tuła, (Moskwa): Гриф и Ко, (Трутень), 1813, (2006), s. 228. ISBN 5-94926-007-4. (PDF)
• Wiesław Bończa-Tomaszewski: Kodeks orderowy. Przepisy obowiązujące posiadaczy orderów, odznaczeń, medali i odznak. Warszawa-Kraków: Główna Księgarnia Wojskowa, Drukarnia Narodowa, 1939, s. 614.
• Andrzeja Świętego Apostoła Pierwszego Powołania, Order, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-03-20] .

Encyklopedie internetowe (order):

• PWN: 3869384
• БРЭ: 1823027